Суол тутуута (8 класс)

Хаҥалас улууhун үɵрэҕириитин управлениета

V - улуустааҕы чинчийэр - уɵрэтэр конференция

«Заболоцкай ааҕыылар»

Суол тутуута - сайдыы тɵрдɵ

Хоточчу оскуолатын 6 кылааhын үɵрэнээччитэ:

Васильева Марианна

Салайааччы: география

история учуутала Васильева Н.И.

Хоточчу, 2015

Тезис

Доклад «Суол тутуута - бииргэ буолар дьыл5а»
Глава 1. АЯМ - тутуута

1 этап. 1930 - 1937 с. Невер - Алдан

11этап. 1942 - 1945 с. Хачыкаат - Алдан.

,

Глава П. Суол тутуута - бииргэ буолар дьыл5а

Соруга:

• АЯМ суолун тутуутун историятын уорэтии.

• Уорэтии, чинчииии тумугунэн улэлээбит дьону чуолкайдааьын,

кзриэстээьин.

• Торуттэрим улэлэрин - дъаьахтарын уорэтии.

Суолтата:

. Кыаиыы "70 сылынан сэрии кэмигэр государственнай суолталаах суолу тутууга улэлээбит дьону, булан кинuлэр
аатmарын кинигэ5э киллэрэн уйэтитии.

Чинчийии методтара:

'.

- Кэпсэтии.

- ахтыы хомуиуу - литератураны булуу, ырытыы.

- сокуоннары, уураахтары туъаныы.

Рабочай гипотезата.

Суол тутуутун историятын билэммит, эбэлээх эьэм
олохторун уорэтэн, салгыы оссо дойдум баай
историятын билэргэ дьулуьуохтаахппыт.

Практическай суолтата:

1.Кыайыы 70 сылын корсо ыытыллар улэлэр куус- комо,
тирэх буоллун диэн.

2. Оскуола музеигар материал хомуйуу.

3.Эбэм эьэм ааттара умнуллубакка ахтылла турдун
диэн.

Иhинээ5итэ

Киириитэ

1.Баhа. АЯМ - тутуута

11.Баhа. Суол тутуута - бииргэ буолар дьыл5а

111. Баhа. Суол тутуутун кыттыылаахтарын ахтыылара

Тумук.

Киириитэ.

Кыайыы 70 сыла тиийэн кэллэ! Тоьолоох улууканнах бырааьынньыгый
бу, кыайыыны илиитигэр саа- садах тутан, тыыннарын толукууран, олору-
тиллэри ортотун анааспыт хорсун буойун эьэлэрбитигэр, а5аларбытыгар,
убайдарбытыгар, " Барыны бары фронна, барыны бары Кыайыы туьугар!" -
диэн ынырыыны сурэхтэригэр- быардарыгар инэринэн улэлээбит тыылга
хаалбыт, о5онньотторуттан о5олоругар тиийэ бар дьоммутугар! БуУлуу
бырааьынньыгы, буУлуу Кыайыы 70 сылын ахтан- санаан, кэриэстээн-
сугуруйэн ааьар кэлэр колуонэ, билинни дьон ытык иэспит буолар.

1. Баhа. АЯМ - тутуута

АЯМ - диэн «Амуро-Якуткая магистраль» диэн эбит. Бу суол тутуута суурбэьис уйэ са5аланыытыгар уонна сэрии кэмигэр барбыт. Невертэн - Алданынан -Аллараа-Бэстээххэ. Уопсай уьуна 1162 км. Амурскай уобаластан кэлэр массына суола. Саха сирин Транссибирскэй тимир суолун сибээстиир.

Бу суолу то5о туппуттарый? - диэн боппуруоска эппиэт булаары, суол историятын билээри, кинигэлэри хастым, аахтым, чинчийдим. 1923 сыллаахха геологическай чинчийии тумугунэн, комус саппааьа «Незаметнай приискэ5э элбэ5ин быьаарбыттара. Ол курдук 1924 сыллаахха «Алданзолото» республиканскай суолталаах трест буолбута.

1929 сыллаахха «У1 - Саха Сирин сэбиэттэрин съеьигэр», норуот хаьаайыстыбатын сайдыытын, бастакы пятилеткатын, 1929-1933 с.с.былаанын ылыммыта. Бу былаанна, норуот хаьаайыстыбата тургэн темпалаах сайдыахтаа5ын, Саха Сирин экономиката социалистическай тутул суолугар киириэхтээ5ин корбут эбит. Бастакы пятилетка алта сыллаах былаана, туорт сыл ус ый иьигэр туолбут. 1932 сыллаахха норуот хаьаайыстыбатын, промышлкннаьын таьыма 60% буолбут. АЯМ - тутуута са5аламмыт. Бу суол икки этабынан тутуллуохтаах эбит.

Бастакы этаба 1930-1937 с.с. тутуллан буппут. Суол Невертан-Алданна-Томмотко кэлбит. Со5уруу дойдуттан таьа5ас тимир суолунан Неверга кэлэрэ, онтон АЯМ суолунан, комустээх Алданна.

Эдэр Советскай государство хааьынатыгар, Алдантан 5400 тыь.солкуобай киирбит. Алданна5ы комус промышленноьа СССР - га бастын тэрилтэ буолбут. АЯМ союзнай суолталаах буола туспут.

1941 сыллаахха сэрии са5аламмыта. Со5уруу дойдуттан Алданна таьа5астаьыыта а5ыйаабыта. Таьа5ас Дьокуускайынан Покровскайынан, Кыыл Бастаа5ынан, эбэни туораан, Кыьыл Уруйэнэн, Хачыкаатынан, Томмотко барыахтаах эбитэ уьу.

Суол тутуутун иккис этаба 1942-1943 с.с. Хачыкаат-Томмот суолун тутуута са5аламмыта.

1942 сыллаахха олунньуга Советскай Союз Верховнай Советын ыйаа5а тахсыбыта. Бу ыйаахха оло5уран Саха Сиригэр, АЯМ суолун иккис этабын тутуутугар улэьит дьону хомуйуу- (мобилизация) са5аламмыта.

Биьиги дойдубутуттан; Варламов Николай Васильевич, Васильев Афанасий Алексеевич, Пестерев Константин Львович, Пестерев Павел Алексеевич, Черноградский Иннокентий Федорович улэни-хамнаьы кыайар куустээх эдэр - сэнэх дьон улэлии барбыттара. Олор истэригэр мин эьэм Васильев Афанасий Алексеевич, Хоточчуттан онтон эбэм Прибылых Мария Прокопьевна Мэнэ-Ханаластан кэлбиттэрэ. Бу тутууга аттынаа5ы эрэ нэьилиэк дьоно буолбакка, Республика оройуоннарыттан, со5уруу дойдуттан араас омук дьоно кэлэн улэлээбиттэрэ.

Советскай Союз сана сайдан - кыа5ыран эрэр кэмэ этэ, онно кини бо5оргууругэр элбэх уп - харчы, куус - комо наада буолбута. Биьиги сахабыт сирэ былыргыттан сиртэн хостонор баайа элбэ5инэн, туулээ5инэн биллэр. Саха дьоно государство сайдыытыгар бэйэлэрин кылаттарын онон киллэрэр эбит. Ол иьин государство хааьынатын ханатаары, Саха сирин сайыннараары бу суолу тутарга быьаарбыттар.

Онон бу суол билигин да государство5а, республика5а оруола урдук.

11.Баhа. Суол тутуута - бииргэ буолар дьыл5а.

Мин эбэм, Прибылых Мария Прокопьева, 1919 с., бала5ан ыйын 19 кунугэр Аранас нэьилиэгэр, Мэнэ - Ханалас оройуонугар торообутэ. Эбэм Тонулу сэттэ кылаастаах оскуолатын бутэрбитэ. Эрдэ тулаайах хаалан, куоракка улахан убайыгар, Прибылых Тимофей Прокопьевичка коьон киирбитэ. Куоракка Педтехникумна киирээри туттарса сырытта5ына, убайын со5уруу дойдуга уорэххэ ыыппыттара. Кини идэтинэн милииссийэ этэ. Ханнык куоракка барбытын эбээм ойдообот. Онон эбэм олорор сирэ суох буолан, тоттору дойдутугар, Балыктаахха аймахтарыгар тахсыбыта. Онно балыка у4лэлии сырытта5ына, сэрии са5аламмыта.

1942 с. Качикат - Томмот суолун тутуутугар хомуурга тубэьэн кэлбитэ. Кини ойдуурунэн ус кыыс буолан кэлбиттэр. Уьуон тулаайахтар эбит. Биир кыыстара ыалдьан тоттору тоннубут. Хаьан да сылдьыбатах сирдэригэр улэлииргэ олус ыарахан этэ, туох да усулуобуйа суо5а. Сорохтор уутээннэ, сорохтор сири хаьан олороллор эбит. Астарын аттынаа5ы нэьилиэктэртэн хомуйаллара уонна дойдуларыттан ыьык ыыталлара.

Улэлэрэ олус ыарахан: ойуур солууллара, мас кэрдэллэрэ, маьы хаптаьын гына хайыталлара. Биил колуоьэлээх тэлиэгэнэн «карбатканан» буор, таас таьан суолу урдэтэллэрэ. Улэлэрэ нуормалаах эбит. Куннэ биир куб. буор, таас таьыллыахтаах. Нуормаларын толордохторуна биир хара килиэби биэрэллэрэ онтон толорботохторуна аччык хоноллоро. Нуормаларын аьары толордохторуна бурдугунан бириэмийэлэнэллэрэ. Мин эбэм сыты - хоту, тыллаах - остоох буолан, дьахталлар биригээдэлэрин, биригэдьиирэ буола сылдьыбыт. Оссо эбэм масс хайытыытыгар сылдьыбыт. Ол са5ана пилорама суо5а, боппуруок эрбиинэн, икки буолан бэрэбинэни хаптаьын гына хайыталлара. Эбэм тоьо да кыра унуохтаах, хатыныр буоллар, эр дьону кытта тэннэ улэлэспит. Киьи бо5о ыалдьара, хоргуйан да ололлоро, Хачикаат аартыгын тутуутугар биэьэнчэ киьи олобутэ, - ахтыыга аахпытым. Тулуйбакка курууллэрэ эбитэ уьу. Кыргыттар кэргэн тахса сатыыллара, ыарахан улэттэн бараары. Угус киьи Уус - Алдантан, Горнайтан, Чурапчыттан, Ньурбаттан тиийэ улэлээбиттэрэ - диэн ахтыыга суруллубут. Кэнники эбэм, дьогэтинээн, Герасимова Александра Николаевнаныын, суол оромуонугэр сылдьыбыттар. Иккиэйэ5ин уутээннэ Хайыьардаахха олорбуттар. Ыьыахха Хачыкаакка кэлэллэрэ эбитэ уьу.

Сэрии бууутэ, эбэлээх эьэм онорсубут суолларынан саллааттар массынанан дойдуларыгар кэлэллэрэ эбит. Уксулэрэ бааьырбыт, эбэтэр илиитэ, ата5а суох буолан сыыйыллан кэлэллэрэ. Саллааты тиэйбит массыыналар ааьалларын кэтэьэллэр эбит. Дойдуларыгар тоннор саллааттар сахар, килиэп бэрсэн ааьаллар. Ол курдук эбэм ус сыл суол тутуутугар улэлээбит.

Бу суол тутуутугар улэлээбит эьэм Васильев Афанасий Алексеевич туьунан кэпсээтэххэ; эьэм 1917 с., Хоточчу сэлиэнньэтигэр торообутэ. 1929 с. «Кыьыл толоон» артыалыгар суотчутунан улэлээбит. Кэнники «Буденнай» холкуоска биригэдьииринэн улэлээбит. Сэриигэ броньнаах ( учугэй улэьит дьоннору тыылга хааллараллара) буолан барбатах. Сэрии сылларыгар бурдукка, окко, суоьу коруутугэр улэлээбит. Торообут дойдутугар улэлии сырытта5ына, суол тутуутугар дьону хомуйууга тубэспит. Ыарахан усулуобуйа5а, кырыымчык аска - танаска сылдьан дьону кытта тэннэ араас илии улэтигэр сылдьыбыт, масс солооьуна, буор, таас таьыыта.

Ол да буоллар, 1945 с. Дьон эбэлээх эьэм ыараххаттары аахсыбакка, сурэхтэринэн собулэьээн ыал буолбуттара, бэйэ - бэйэлэрин ойоьон - тирэнсэн сылдьарга быьаарсыбыттар. Ыал буолан, кэскил тэринэ эьэм торообут дойдутугар коьон кэлбиттэр. Манна кэлэн ойоьон - ойдоьон отучча сыл устата эйэ дэмнээхтик, о5ону торотон, сиэннэнэн олорбуттара. Билигин эбэлээх эьэм а5ыс сиэннээхтэр, икки хос сиэннээхтэр.

Эбэлээх эьэм сэрии кэмигэр сыралаах улэлэрэ мэдээллэринэн бэлиэтэммиттэрэ.

Биьиги о5олоро, сиэннэрэ эбэлээх эьэбит олорон ааспыт олохторун умнубакка ойдуу - саныы, кэлэр колуонэ5э кэпсии сылдьыахпыт. Билигиг бу суол туруорбут сыалларын толорон улэлии - хамсы турар. Ас -уол, таьа5ас таьыыта бу суолунан ааьар. Уунуу, сайды, кэлэр кэскил тордо бу суолу кытта сибээстэннэ. Эдэр колуонэ бу суол тутуутун туьунан билбэт. Онон инники оттугэр бу теманы интэриэьиргээн, чинчийэн уорэтэргэ кыьаллыахпыт.

111. Баhа. Суол тутуутун кыттыылаахтарын ахтыылара

Эбэм, Прибылых Мария Прокопьевна ахтыытыттан.

1942 с. Качикат-Томмот суолун тутуутугар хомуурга тубэспитим. Ойдуурбунэн ус кыыс буолан кэлбиппит. Уьуон тулаайах этибит. Биир кыыспыт ыалдьан тоттору тоннубутэ. Сытыы - хотуу, тыллаах - остоох буоламмын, дьахталлар биригээдэлэригэр, биригэдьиир буола сылдьыбытым».

Мас хайытыытыгар сылдьыбытым. Ол сагана пилорама суога, боппуруок эрбиинэн, икки буолан бэрэбинэни хаптаьын гына хайытарбыт. Тоьо да кыра унуохтаах, хатыныр буолларбын, эр дьону кытта тэҥҥэ улэлэспитим». Кэнники дьүɵгэбинээн, Гермогенова Александра Николаевналыын, суол ɵрɵмүɵнугэр сылдьыбыппыт. Иккиэйэгин үүтээҥҥэ Хайыьардаахха олорбуппут. Ыьыахтыы Хачыкакка барар этибит. Суол тутуутугар улэлии сылдьан дьолун булан, Хоточчуттан сылдьар биригэдьиир уолга, Васильев Афанасий Алексеевичка,1945 с., кэргэн тахсыбыта.

Пестерев Константин Львович ахтыыта

Улэбит олус ыарахана; ойуур солуурбут, масс кэрдэрбит, маьы хаптаьын гына хайытарбыт». Хаьан да сылдьыбатах сирбитигэр улэлииргэ олус ыарахан этэ, туох да усулуобуйа суога. Дьиэ - уот диэн суо5а. Υүтээҥҥэ, сорохтор сири хаьан олороллоро. Аспытын аттынааҕы нэьилиэктэртэн хомуйаллара уонна дойдубутуттан ыьык ыыталлара.

Биир колүɵьэлээх тэлиэгэнэн «карбатканан» буор, таас таьан суолу урдэтэрбит. Улэбит нуормалаах этэ. Куҥҥэ биир куб. буор, таас таьыллыахтаа5а. Нуормабытын толордохпутуна, биир хара килиэби бирэллэрэ, онтон толорботохпутуна аччык хонорбут. Нуормабытын аьары толордохпутунана бурдугунан бириэмийэлэнэрбит.

Киьи бого ыалдьара, хоргуйан да ололлоро, Хачыкаат аартыгын тутуутугар биэьэнчэ киьи олбутэ, - диэн ахтыыга аахпытым. Тулуйбакка курууллэрэ эбитэ уьу. Кыргыттар аттынаа5ы нэьилиэк уолаттарыгар кэргэн тахса сатыыллара, ыарахан улэттэн бараары.

Варламов Николай Васильевич ахтыыта

Мин Варламов Николай Васильевич 1919 сыллаахха, ыам ыйын 22 кунугэр Хоточчу нэьилиэгэр торообутум. Уорэ5им начальнай .

Сэрии иннинэ ТОЗ-ка «Кыьыл Толоон» артыалыгар улэлии сылдьан, Охотскайтан таьа5ас таьыытыгар, онтонт кэлин Ааллаах - Ууннэ далгычыак маьын бэлэмигэр биэс сыл улэлээбитим. 1942 с. суол тутуутугар хомуурга тубэспитим. Онно улэлии сырыттахпына, бэс ыйын 8 кунугэр армия5а ынырыллыбытым. Ол ынырыллан, Бурятия5а кавалерийскай часка тубэспитим. 1945 сыллаахха Дальнай Востокка КДВО-5а ыытыллан, сулууспабын онно сал5аабыытым. Манна сылдьан оборона объектарын тутууга уонна границаны харабыллааьынна сылдьыбытым. Кавалерийскай часка бастакы эскадронна байыаьынан сылдьыбытым. Хаста да граница5а хапсыьыыларга тубэспитим. Бааьырыым суох, званием рядовой. «За Победу над Германией», «30 лет победы в Великой Отечественной Войне», «40 лет победы в Великой Отечественной Войне» диэн мэдээллэринэн, кэлин энкилэ суох улэм иьин Верховнай Совет Бочуотунай грамоталарынан, элбэх дипломнарынан уонна 1971 сыллаахха Улэ Кыьыл Знамята орденынан на5араадаламмыта.

«Биьиги о5олор, эьээлэрбит, эбээлэрбит олорон ааспыт олохторун умнубакка ойдуу - саны, кэлэр колуонэ5э кэпсии сылдьыахпыт. Билигин бу суол туруорбут сыалларын толорор улэлии - хамсыы турар. Биир дойдулаахтарым, ааттара умнуллубакка ахтылла туруохтара.

Тумук

Улуу Кыайыы 70 сылын бэлиэтии,биьиги инники олохпутун торуттэрбит ахтыыларын уйэтитээри Научно - практическай конфенция5в кыттары «Суол тутуута - бииргэ буолар дьыл5а» - дакылааты суруйдум.

Мин улэм суол тутуутун , уорэтии, чинчийии быьыытынан оноьулунна.

Бу суол суолтата, оруола билинни кэмнэ олус улахан. Саха сиригэр кэлэр угус таьа5ас бу суол устун кэлэр. Тыа сирин улэьит дьоно ууннэрбит хаппыстатын, хортуоппуйун Нерюнгрига, Алданна тиэнэн араас маркалаах массыыналар субуьаллар. Бу государственнай суолталаах суол - Айан аартыга буолла, дьон оло5ун уйгутун тупсарарга тоьуу куус быьыытынан коруллэр.

Бу мин улэм уорэнээччилэргэ, учууталларга Кыайыы 70 сылын корсо ыытар меропрятиеларга куус комо, тирэх буолуо, оскуола музеигар архивнай материал быьыытынан инники колуонэ о5олорго туьалыа диэн эрэнэбин. Биир дойдулаахтарым эбэм,эьэм ааттара умнуллубакка ахтылла туруохтара.