Конспект по калмыцкому языку «Хальмг цәәһин авъяс» /О чайной церемонии калмыцкого народа/Открытый урок. г. Элиста, 2011г

Конспект по калмыцкому языку «Хальмг цәәһин авъяс» /О чайной церемонии калмыцкого народа/Открытый урок. г.Элиста, 2011г.

Кичәлин төр: «Хальмг цәәһин авъяс»

Кичәлин күсл:

1. Сурһульчнрин үгин көрңгинь байҗах, келлһнә дасмҗ өөдлүлх.

2. Хальмг улсин цәәһин авъясла таньлдулх.

3. Хальмг цә - хальмг шүлгчнрин үүдәврмүдт үзүлһн..

Кичәлин дөңцл: интерактивн самбр, компьютер

1. Презентац «Цә шингн болвчн - идәни дееҗ»

2. Кроссворд «Җомба чанлһн»

3.Дегтрмүдин һәәхүл: Саңһҗин Б., Хоньна М., Бадмин С., Шугран В. Кичәлин йовуд:

I. Кичәл бүрдәлһн.

II. Багшин үг:

Эндрк мана кичәлин төр «Хальмг цәәһин авъяс» гидг нерәдлһтә. Тегәд, бидн хальмг улс цәәг хотын дееҗд тоолад, кезәнәс нааран энүг өөдлүләд, өдр болһн цә чанад уудг болҗанавидн. Yвлин киитнд цә мадниг дуладхна, зунын һаң халунд цә унд хәрүлнә. Цә эс уухла толһа өвднә гиҗ, көгшдүд келнә. Тернь үнн чигн болҗана.

Сурһульчнр:

1.Зальта зандн цәәһәсн

Зулд деегшән өргий

Бәәсн хотыннь дееҗиг

Бурхндан нерәдҗ тәвий!

2. Уурта хотыннь дееҗинь

Ууһн өвкнртән нерәдий!

Yлдсн шавхр тальвринь

Yрн- садтаһан эдлий!

3. Аавнр- ээҗнрән күндлий

Ааһта цәәһинь бәрүлий

Еңсгәр чееҗәсн тәвсн

Йөрәлинь соңсҗ байрлий!

Күүндвр: ( сурврмудт хәрү ѳглһн)

Хальмг улс олн - зүсн хот эдлнә.

- Ямаран хальмг улсин хот меднәт?

- Хальмг улсин хот: җомба, боорцг, дотр, махн шѳлтәһән, күр

- Ямаран хот бидн өдр болһн эдлнәвидн?

- Ѳдр болһн цәәһән уунавидн.

- Цә яһҗ болһдм?

- Цә чанхин төләд юн кергтә?

- Хальмг цә яһҗ нерәдмн?

Кроссворд «Җомба чанлһн». Интерактивн самбр олзлһн.

ц

ә

ү

с

н

т

о

с

н

з

а

т

ь

д

а

в

с

н

х

ә

ә

с

н

III. Багшин үг. Цәәһин туск авъясмуд:

1. Герт гиич орҗ ирхлә, түрүн болҗ цәәһән нернәвидн. Гиичд шин чансн цә өгхм болҗана. Юңгад гихлә, халулсн цә чинрән геедмн. Иим үлгүр бәәнә.

«Халулсн цә, хәрҗ ирсн гергн хойр әдл»

2. Өрүн орҗ ирсн күн, цә амслго һардмн биш. Өрүн цә ууһад һархла - керг күцдг гиҗ, кезәнә келчксн юмн.

3. Цә зөв эргүлҗ самрдмн. Хальмгуд ю болвчн зөв эргүлҗ кенә. Юңгад гихлә, хальмгуд нар дахҗ йовдг авъяста. Зүн талас барун тал.

4. Цә самрчкад, халун цәәһәс дееҗ бәрдг, олн бурхдт нерәддмн.

5. Цә бүтн, кемтркә ааһд кедмн биш, дүүрлго, невчк дундар кехм болҗана. Ааһ кемтрхә болхла, кесн керг чигн кемтрәд йовхм болҗана.

6. Хумха хурһарн ааһин ам керчҗ бәрдго. Хумха хурһарн энд-тенд юм хучлад йовдгтан бузр гиҗ тоолгдна. Нернь юңгад хумха - юмнд хандго төләднь.

7. Ааһ хойр һарарн чееҗ тустан бәрҗ өгх кергтә

8. Цә уухин өмн барун һариннь нерн уга хурһна үзүр норһад, өөдән цацад, йөрәл тәвдмн. Кен ахнь йөрәл келдмн.

9. Кезәнә хальмг агч ааһар цә уудг бәәҗ, ода болхла чолун ааһар ууцхана. Цә уучкад, ааһан көмрүлҗ тәвдго.

Цәәһин йөрәл.

1. Кезә чигн улан зандн цәәһән ууҗ

Көлсән һарһҗ, маңна тиньгр, седкл таварн

Нег-негндән халун уурта цәәһән белглҗ

Менд - амулң бәәх болтн!

2. Цә шиңгн болвчн- идәни дееҗ болҗ

Цаасн нимгн болвчн- номин көлгн

Улан цәәһәсн хаһцлго

Хөөткәс өмнкнь сән болҗ

Цуһар әмтн амулң эдлх болтха!

3. Улан цәнь зандрҗ

Уухнь дееҗ болҗ

Уусн маднд аршан болҗ

Ут нас, бат кишг деедс заях болтха!

IV. Багшин үг. Хальмг улс цәәдән йир дурта, эн амтта, каңкнсн сәәхн үнртә. Киитнд- халулдг, халунд- унд хәрүлдг, өлн цагт- хот болдг хальмг цә болҗана.

Мана бичәчнр цәәһин тускар олн шүлгүд, дуд бичсн бәәнә. Эн дегтрин һәәхүлд хальмг шүлгчнрин үүдәврмүд үзҗәнт. Зәрм шүлгүднь умшхмн

(Сурһульчнр айслулад шүлгүд умшна)

1. Саңһҗин Б. «Хальмг цә»

2. Хоньна М. «Хальмг цә»

3. Бадмин С. «Хальмг цә»

4. Саңһҗин Б. «Ээҗин цә»

V. Багшин үг. Цәәһин туск домг.

1. Бурхн багшин гегәнь бийнь тасго болна. Олн- зүсн эм авч ирв чигн тус болхш. Зуг нег дәкҗ энүнд цә авч ирҗ. Аршалад оркм цацу цогцнь гиигрәд, толһань сергәд одв. Һазр деер әмтн гемнәд бәәхлә, санань зовад, эн аршанболсн цәәһән әмтнд белглнә. Тер төләд хальмг улс чаңһ- чиирг, бат цогцта олҗ гиснь эн болҗана.Тегәд цә гиснтн маднд деедс илгәсн аршан, эм болҗана.

2. Хальмг улсин «Җаңһр» гидг дуулврт цәәһин тускар иигҗ келгднә (экранд үзүллһн):

За гидг түләһән түләд

Зандн гидг цәәһән чанад

Майин үсәр үсләд

Келн ээдрм болһад

Керәдаам тос тәвәд,

Уучкад, сур кевтә сунад, суха кевтә улаһад, унтад одв.

VI. Кичәлин ашлвр һарһлһн. Пиктограмм олзлад сурһульчнр хәрү өгнә.

Не, цәәһин тускар ю медвт? Цә, тегәд ямаран? (үстә, тоста, давста, затьта, зандрсн, шимтә, хуурсн, каңкнсн үнртә)

Күүндвр тогталлһн

- Домгас цәәһин тускар ю медвч?

- Чи, болхла, ю медвч?

- Цәәһин авъясмуд келич?

- Чи ямаран авъяс тодлуч?

Цәәһин туск үлгүрмүд:

1. Цә шингн болвчн- идәни дееҗ

Цаасн нимгн болвчн- номин көлгн.

2. А үзг- сурһулин дееҗ, ааһта цә- хотын дееҗ.

3. Цә самрх дутман зандрдг.

4. Халулсн цә, хәрҗ ирсн гергн хойр әдл

5. Өрүн цәәд харһхла, керг күцдг.

VII. Герин даалһвр. 1) Үлгүрмүд чееҗәр дасх. 2) Цәәһин авъясмуд тодлх.