Класстан дашкаар ажык кичээл Хоорай ыттары

Тыва чогаалга ажык кичээл.

КДНК. Темазы: Шаңгыр-оол Суваң «Хоорай ыттары». Чечен чугааның утказы, тема, идеязы болгаш сюжеди.

Кичээлдиң сорулгалары:

1. Шаңгыр-оол Суваңнын «Хоорай ыттары» деп чогаалының кол утказын, тема, идеязын болгаш сюжедин сайгарары.

2. Уругларны кандыг-даа таварылгада кижилер бот-боттарын каашпайн, деткижип, карактажып чоруур кылдыр, кижи кижиге ынак болурунга кижизидер.

3. Уругларның сөс-домаан байыдар, аас чугаазын сайзырадыр.

Дерилгези: интерактивтиг самбыра, пректор, чогаалчының чогаадыкчы намдарының дугайында слайд, чуруктар.

Чорудуу.

1. Организастыг кезээ:

1. уруглар-биле болгаш келген аалчылар-биле амырлажып мендилежир.

2. уругларның кичээнгейин бодунче, кичээлче хаара тудар.

2. Катаптаашкын.

- Уруглар, бис эрткен кичээлде кым деп чогаалчының чүү деп чогаалын өөренген ийик бис?

- Шаңгыр-оол Суваңнын «Хоорай ыттары» деп чечен чугаазын.

- Ынчаарга уруглар, чогаалчынын дугайында сактыышкындан кылыптаалынар. (Слайд 2)

- Ынчаарга, уруглар, дараазында айтырыгларга харыылап көрүңерем.

- Чогаал чүнүң-биле эгелээрил?

- Хава ыт хоорайның чавыт бажыңнарының бирээзиниң хөмүр-даш кажаазының иштинде сириңейнип чыткан. Соок кышкы узун дүннү өттүр ол орта удуваан.

- Болуушкун кайда болуп турар-дыр, уруглар?

- Хоорайда.

- Кайы хоорайда?

- ? ? ?

- Чүге хоорайнын адын чогаалчы киирбээнил?

- Чүге дээрге чогаалда болуушкуннар кайы-даа хоорайга азы суурга болуп болур.

- Чогаалда чылдың кайы үезин көргүскенил, уруглар?

- Кыш.

- Шын-дыр, силер кышты кандыг үе деп бодаар силер, уруглар? (Харыыларын дыңнаар).

Слайд. Кыш дугайында.

- Хава ыт соокка доңуп чыткаш, кажан удуй бергенил?

- Хөмүр-дажын узуп алгаш барганындан оңгарара берген чер тып алгаш, дүрлүп-дүрлүп чыдып алгаш, элээн чылыгып, даң бажында удуй берген.

- Ооң уйгузу кандыг болганыл?

- Ооң уйгузу дыш чок болгаш янзы-бүрү коргунчуг дүштер-биле дүвүренчиг болган. Хава ыттың хүн-бүрү чуртталгазы душке кирип турган…Улуг-улуг ыттар ону…Кижилерниң буттары база ооң дүжүнге кирип турган.

- Чуге оон дүжү коргунчуг болганыл, уруглар? Мында чогаалчы чүнү көргүзүп турарыл?

- Чуге дээрге амыдыралы берге, хундус хой боданып, дүвүреп чоруур кижилерниң дүжү база дүвүренчиг болур.

Тамчыктыг амыдыралдыг улустуң дүжү безин тамчыктыг болур.

- Ооң соонда канчанганыл? (Номдан номчудар).

- Хөмүр узуп келген кижиниң чидиг хүүрээ аарышкылыг дээптерге, хава оттуп келген. Ол кижи хаваны соп-соп үндүр ойладыпкан. Хава балыгланы берген будунуң ханын чылгап-чылгап, аскаңгырлап чоруп каан. Ол калгып чорааш, бок төгер демир хааржакты чиңчерлеп турган кижиге таваржы берген.

Слайд. Чогаалдын кол маадырлары: хава ыт биле « бок төгер демир хааржак чиңчерлеп турар кижи.

- Оон өске маадырлар бар бе, уруглар?

- хөмүр-даш узуп турар кижи, хаванын дүжүнде кирип турар улуг-улуг ыттар, кижилернин хөй буттары, хаважыктың ээзин алгаш барган кижилер.

Слайд. Таблица-биле ажыл. Шак бо таблицага хаваның амыдыралын тодаргайы-биле көргүзүп турар кыска чижектерден чогаалдан тыпкаш, долдуруптаалыңар, уруглар. Уруглар тыптарга, номчуткаш:

- Хава кымга дужа бээр ийик, уруглар?

- Кижиге.

- Ынчангаш хава болгаш ээзиниң салым-чолун көргүзүп турар чижектерни тывыңар.

- Оларның амыдыралы канчаар төнгенил?

- Силер болза канчаар төндүрер силер, уруглар? (Уруглар таблицаны долдуруптарга, номчудар).

Чогаалды чүге «Хоорай ыттары» деп адаан деп бодаар силер, уруглар?

- Хаваның ээзи чамдыкта: «Хоорай богундан чимзенип чоруур хоорай ыттары-дыр бис але, Хаважык» -дигилээр.

- Бо чогаалды орус чогаалда И.С. Тургеневитиң "Муму" деп чогаалы - биле деңнептээлиңер. (Слайдыны коргузер)

- Кайы-даа чогаалдардан номчуп көөрувуске, ыт ышкаш ээзинге бердинген, шынчы амытан чок.

Чогаалдың сюжеди

Чогаалдын дүүшкүнү: «Хава ыт хоорайның чавыт бажыңнарының бирээзиниң хөмүр-даш кажаазының иштинде сириңейнип чыткан.

Өөскүдүлге: бок төгер демир хааржакты чиңчерлеп турар кижиниң хава ыт-биле таныжып, чоокшулажып турары.

Дыңзыгыышкын: «Сээң-биле чугаалажып, эрткен-барган төөгүмнү тө каап бергей мен. Дөмей-ле сен кижилерге дамчыдып чугаалаар эвес сен» дээн сөстери.

Чештиниишкин: салым-чолу дөмей ийи маадырның бот-боттарын тыпчып алганы, чуртталгазының төнчүзүнге чедир чарылбааны. Хензиг-даа када болза, кижи чааскаанзыргай бодалдардан уштунуп, бодунуң сагыш-сеткилин «тө каап», чугаалап бээр, ону үлежир эштиг болуп, «өөрүшкүлүг» чурттааны.

Чогаалдың тема, идеязы

Темазы - хүн-бүрүде болуп турар амыдырал, кижилер аразында тоомча чок хамаарылга, чааскаанзырал темазы.

Идеязы - кандыг-даа таварылгада кижилер бот-боттарын каашпайн, деткижип, карактажып чорзун дээн бодал.

• Бо чогаалдың маадырлары Хаважык болгаш ооң ээзи чуге мындыг байдалга келгенил? (Уругларның харыызы).

• Амыдырал-биле деңнеп көөр болзувусса, ээзи чок черлик ыттар болгаш кудумчудан бок чушкуп, чинчерлеп чоруур апарганынын чылдагаанындан кижи кижилерни ээ корбезинден мындыг байдалга чедирген.

Ытты улуг эртемден, этнограф, чогаалчывыс Монгуш Кенин-Лопсаннын номунда мынча деп бижип турар: ытты тыва кижинин азыраан малы деп чугаалап турар. Ыт болза тыва чоннун бурунгу ёзулал сүзүү-биле шуут холбашкан.Чаа чазаан уруг кавайынга баштай ытты чыттырар. Ыт кавайлаан кавайга чыткан уруг чаш уругнуң куъду чайлавас дижир.

Азыраан ээзиниң өлүрүн ыт бүдүү билир дижир. Коданга чоокшулаан аза, четкер, диирең, кижи-бүрүс оларны мурнай билип каар, ээзинге эргелиг, коданынга камгалалдыг амытан чүве-дир.

Тос чүзүн малдың тос дугаары - ыт. Делегей төөгүзүнден көөрге, дириг амытаннардан кижиге бир дугаар эш, өңнүк болуп келген дириг амытан ыт.

Мария Күжүгет «Черле ындыг»

Черле ындыг,

Четчир, шору чоруур шааңда

Сенээ төрел улус-ла хөй.

Угбамайлаан, дуңмамайлаан,

Уруумайлаан, кудамайлаан,

Эжимейлээн, чуржумайлаан,

Эң-не эки кунчуумайлаан,

Чеңгем-даа дээр, чээним-даа дээр.

Черле ындыг.

Черле ындыг.

Сени кежик оя бээрге,

Сеңээ төрел улус төнер.

Угба эвес, дуңма эвес,

Уруу эвес, куда эвес,

Эжи, чээни, чуржу эвес,

Эң-не эки кунчуу эвес,

Чеңгези-даа эвес боор сен,

Черле ындыг.

- Кижи биле ыт езулуг өңнүктер болуп болур-дур бе, уруглар?

- Болур дээрзин бадыткап чугаалаштывыс.

- Кичээл силерге солун болду бе, уруглар? Чүнү билип алдыңар? Шынап-ла, амыдыралда кижилер аразында тоомча чок харылзааны Шаңгыр-оол Суваң уран сөстүң күжү-биле үндүрүп келген.

Онаалгага «Ыт- кижиниң шынчы өңнуу» деп чогаадыг бижиир.

Демдектер салыры.