П. А. Ойуунускай «Улуу Кудаҥса» айымньытыгар Улуу киhи уобараһа

Саха Республикатын «Ленскэй оройуон»

Муниципальнай хааһына уопсай үөрэхтээһин тэрилтэтэ

«Орто-Наахара орто оскуолата»

П.А.Ойуунускай «Улуу Кудаҥса» айымньытыгар Улуу киhи уобараһа

( 9 кылааска саха литературатыгар аһаҕас уруок былаана)

Учуутал: Иванова М.В.

саха тылын, литературатын учуутала

Орто-Наахара, 2012

Уруок темата: П.А.Ойуунускай «Улуу Кудаҥса» айымньытыгар Улуу киhи

уобараһа

Сыала:

1.Куданса улуу киhи буоларын кини бэйэтин норуотун туhугар онорбут дьайыыларынан дакаастааhын.

2. Саха итэ5элигэр киhи уонна айыл5а быстыспат ситимин өйдөтүү

3. Айымньы иитэр-үөрэтэр суолтатын быhаарыы.

Туттуллар тэриллэр: интерактивнай доска, П.А.Ойуунускай мэтириэтэ, Улуу Кудаҥса мэтириэтэ

Уруок тиибэ: түмүктүүр уруок

Хаамыыта:

1. Киирии - «Улуу Куданса» айымньы автор оло5ор ылар миэстэтэ.

2. Айымньыга реализм, мифология уонна фантастика.

3. Куданса уобараhа

4. Айымньы иитэр-үөрэтэр миэстэтэ

5. Түмүк

1. Үүммүт үтүө күнүнэн! Биhиги Платон Ойуунускай «Улуу Куданса» айымньытын аа5ан бүтэрдибит. Бүгүн түмүктүүр уруокка Кудаҥса , кырдьык да5аны, Улуу киhи буоларын дакаастыахпыт.

Слайд 1. Ойуунускай мэтириэтэ көстөр

О5о дакылаата: Ойуунускай уонна «Улуу Кудаҥса» айымньы

Талааннаах поэт, прозаик, драматург, саха советскай литературатын төрүттээччи, фольклорист, саха норуотун чулуу уола - Платон Алексеевич Ойуунускай «Улуу Куданса» айымньытын 1929 с. суруйбута. Бу сэhэн суруллуутун туhунан автор маннык ахтар: « Бу кэпсээни Пётр Вонифатиевич Слепцов миэхэ бэлэхтээбит суругуттан суруйдум. Онон киниэхэ бу норуот былыргы улуу кэпсээнин бар дьоҥҥо иhитиннэрбитигэр бэрт улахан махталы биэрэбин. Кэпсээннэ Кудаҥса олорбут бириэмэтигэр былыргы «патриархально-родовой строй»алдьанан эрэр бириэмэтэ буолуохтаах. Кудаҥса өлөөтүн кытта кини ийэтин ууhа бытарыйан, тус-туспа ыал буолбуттар эбит. Онон, бу патриархально-родовой строй алдьаммытын оччотоо5у баайдар барылара - Кудаҥса олус модун санаалаах, олус күүстээх өйдөөх буолан. Бар дьон санаатын иирдэн, бар дьон өйүн күүрдэн, олох алдьанна диэн кинини буруйдууллар эбит. Баай өттө хоодуот-хоhуун өйдөөхтөрү Кудаҥса курдук дьыл5аланыан диэн куттууллар эбит. Дьадаҥы өттө биhиги да ортобутугар Кудаҥса курдук оло5у уларытар модун өйдөөх ки hи баар буолуо диэн баайдары утары саҥараллар эбит. Кудаҥса олорбут бириэмэтэ - Пётр Пиэрбэй иннинээ5и бириэмэ буолуохтаах. Бу кэпсээн оччотоо5у саха оло5ун, кини оло5о хаhааҥҥыттан уларыйбытын бэрт үчүгэйдик көрдөрөр», - диэн Ойуунускай «Улуу Кудаҥса» айымньытын «Уот айах Куудунса» диэн норуот үһүйээнигэр оло5уран суруйбутун кэрэhэлиир.

Бу айымньы аан бастаан суруллубут сылыгар ,1929 с., «Чолбон» сурунаалга бэчээттэнэн тахсыбыта. Кэлин 1958 с. , 1975 с. «Талыллыбыт айымньылар» кинигэ5э бэчээттэммитэ.

2.Учуутал - Ити курдук Ойуунускай сэhэҥҥэ реализм, мифология уонна фантастика сүүрээннэрин сөпкө таҥан, холбоон, уhулуччу айымньыны суруйан хаалларбыт эбит. Билигин аймньыттан реалистическай, мифологическай, фантастическай хартыыналары булуохпут. Ол иннигэр бу тыллар суолталарын быhаарыахпыт.

Слайд 2. Реализм - литература сүрүн айар ньымата. Реалист суруйааччы дьону, быhыыны-майгыны, айыл5аны, тугу көрдөрөрүн барытын дьиҥ -чахчы баарынан дьүhүннээн, олох кырдьыгын толору уонна таба арыйар.

Слайд 3. Мифология - норуот үйэлэргэ муспут муудараhа. Бу грек омуктан төрүттээх, «миф» уонна «логос» - үөрэх, өй-санаа диэн тыллар холбоспуттара. Былыргы дьон айыл5а кистэлэҥин, көстүбэт күүhүн, кыыл-көтөр, үөн-көйүүр, от-мас, киhи - сүөhү үөскээбит төрдүн-ууhун таайа сатаан, уус-уран образ көмөтүнэн араас мифтэри айан таhаарбыт. Холобур, сахаларга «Дьыл о5уhа» - мифологическай образ.

Слайд 4. Фантастика - киhи туохха ба5арарын , туохха дьулуhарын өй көмөтүнэн оҥорон көрөн бу дьиҥнээх олоххо баар курдук образтаан көрдөрүү. Фантастика саха норуотун тылынан уус-уран айымньытыгар олус күүскэ сайдыбыт. Саха олоҥхотугар, остуоруйатыгар фантастика муҥура суох.

Кудаҥса - бу 3 сүүрээни холбуур усулуобунай уобарас буолар. Оттон «Улуу Кудаҥса» айымньы саха былыргы оло5ун, итэ5элин, муудараhын, ба5а санаатын арылхайдык көрдөрөр.

Биһиги билигин бу 3 сүүрээни айымньыттан булуохтаахпыт.

1 сорудах: айымньыттан реалистическай хартыыналары ааттаталааҥ, дакаастааҥ.

Оҕолор эппиэттэрэ (учуутал ыйытыыларынан маннык эппиэккэ тиэрдэ сатыахтаах):

- Кудаҥса уобараhа - кини былыргы үhүйээнтэн ылыллыбыт уобарас, Куудуҥса диэн ааттаах а5а ууhун баhылыга ;

- Ийэ-а5а ууhунан олоруу - патриархально-родовой строй кэмигэр ийэ-а5а ууhунан олорбуттара.

- Саха сирин айыл5атын көстүүтүн автор реалистическайдык ойуулуур. Холобур, сайына - ырыаhыт чыычаах ымыыланар,

Күөрэгэй чыычаах көрүлүүр,

Нарын ара5ас талахтардаах эбит,

Таалар налыы хонуулардаах,

Көмүс мөhүүрэ долгуннардаах өрүстэрдээх,

А5ыс үөстээх күөллэрдээх эбит…

Оттон кыһына - Чункунас тымныылаах,

Аргыардаах аан балаhа дьыбардаах,

Хомуhуннаах холорук буур5алаах,

Сур бөрө улуйарын курдук

Дохсун тыаллаах кыhыннаах эбит.

- Айыл5аттан айдарыылаах дьон - сахаларга былыр да , билигин да баалар. Холобур, ойууннар, уда5аннар, отоhуттар,көрбүөччүлэр.

2 сорудах: аны мифологическай хартыыналары булабыт.( Чолбон сулус, үс дойду, ойуун үс дойду кытта сибээhэ, Таҥаралар).

3 сорудах: фантастическай хартыыналары булуҥ. (Ойуун үс дойдунан сырыыта, аптаах кылыс. Кудаҥса этэ-хаана - иирээн сиэмэтэ, абааһылары кытта аймахтаhыы, дьаҥ туруута)

3. Слайд 5. Кудаҥса мэтириэтэ. Билигин киhи уонна баhылык быhыытынан, көннөрү Кудаҥса буолбакка то5о Улуу Кудаҥса буоларын авторы батыhа дакаастыахпыт.

Сорудах: Кудаҥса диэн кимин быhаар , таблицаны толор. (интерактивнай доска5а бары улэлиибит)

Куданса диэн кимий ?

Хайда5ый? Быhаар

1.

Киhи (быhыытынан)

2.

Баhылык

3.

А5а

4.

А5а табаарыс

5.

Кэргэн

- Кини кэргэнин кытта сыhыаныттан туох түмүккэ кэлиэххэ собуй? (ол кэмнээ5и дьахтар эр киhи улэтигэр-дьаһалыгар орооспот, дьиэ эрэ эргиннээ5и үлэни бэрийэр бырааптаах эбит).

- Кудаҥсаттан холобурдаан, өй уонна санаа диэн тылларга улуу киhини ойуулуур быhаарыыта бул (Тылы сайыннарыыга доска5а үлэ)

Өй: балысхан, булугас, уhулуччу, дохсун, мындыр, чулуу, толору, дэгиттэр, өркөн, тобулла5ас...

Санаа: хорсун, кытаанах, модун, баламат, бигэ , дохсун, саппа5ырбат...

- Хайдах өйдөөх-санаалаах киhи «улуу киhи» буоларый?

4. Аан дойдуга дэгиттэр о.э. идеальнай киhи суо5ун курдук, литература олох сиэркилэтэ буоларын быhыытынан, айымньыга идеальнай герой эмиэ суох. Киhи төhө да уhулучу өйдөөх, модун санаалаах улуу киhи буолбутун иhин оло5ор туох эмэ сыыhаны оҥорон, дьоҥҥо эрэйи а5алар.

- Ити курдук Кудаҥса үтүө уонна мөкү өрүттэрин наардыахха.

- Айымньыга со5отох Кудаҥса эбэтэр бүттүүн норуот трагедията көстөр дуу?

(со5отох Кудаҥса трагедията буолбатах, бүттүүн норуот трагедията. А5а ууhунан олорбут саха норуота ыhыллан, Кудаҥса этэ-хаана илбис сиэмэтэ буолан тар5анан, баай-дьадаҥы, кулут-ча5ар улуу мөккүөрэ өрө күүрэн тахсыбыт)

- Кудаҥса тугу утары барбытый? ( Кини айыл5а сокуонун , итэ5эли утары барбыт буруйа кылыс буолан төбөтө суох хаалар. Кини этэ-сиинэ мөккүөр, сэрии, иирээн буолан тар5аранара - киниэхэ саамай дьулаан накаас буолар).

- Айыл5аны, итэ5эли утары барар сөп эбит дуо? Туох түмүккэ кэллигит?

- Ойуунускай Кудаҥса уобараһынан ханнык проблемалары туруорбутуй?

( 1.Айыл5а уонна киhи быстыспат сибээhэ.

2.Өй уонна күүс сибээhэ.

3. Киhи уонна норуот быстыспат сибээhэ).

Тумук: Улуу Кудаҥса - өркөн, балысхан өйдөөх, хорсун,модун санаалаах, былыргыттан оло5урбут үгэстэри-сокуоннары утарар Улуу киhи уобараhа.

• Бу айымньынын ааҕан, ырытан баран Кудаҥса туһунан туох түмүккэ кэллигит?

• Бу урок ханнык этабын ордук сөбүлээтигит?

Кудаҥса - айымньыга реалистическай, мифологическай, фантастическай сүүрээннэри холбуур усулуобунай уобарас, а.э. символ уобарас.

Кудаҥса уобараhа - иирсээн, мөккүөр, охсуhуу, сэрии символа.

Кудаҥса- патриархальнай-родовой олох суулларын са5ана олоро сылдьыбыт, норуотун туhугар ыар дьыл5аламмыт трагическай герой.

Кини ойун күүhүнэн , санаата дохсунунан бэйэтин о5олорун, оло5ун толук ууран туран, дьонун-норуотун быыhаары, айыл5аны, итэ5эли утары барбыт, кырдьык да5аны , Улуу киhи эбит .