Внеклассное мероприятие на тему: Творчество Б. Чобан-заде

8 сыныф

Белли оджа, шаир, алим-тюрколог Бекир Чобан-заденинъ

120 йыллыгъына багъышлангъан сыныфтан тыш тедбир

«Бир изин беринъиз…»

Макъасат:

1.Бекир Чобан-заденинъ эсерлериндеки мевзу байлыгъыны, земаневийлигини косьтермек;

2.Талебелерде шаирнинъ иджадына меракъ догъурмакъ;

3.Б.Чобан-заденинъ шиирлери эдебиятымызнынъ, халкъымызнынъ асабалыгъы олгъаныны талебелернинъ анъларына синъдирмек;

4.Яшларымызгъа ана тилине урьмет, ватанперверлик дуйгъуларны ашламакъ.

Корьгезме: мультимедиа тахтасы, презентация, видеофильм, шаирнинъ ресими.

Эпиграф:

«Тувгъан тиль,- башкъасы акълыма кельмий,

Бир буюк сырымсынъ, душманлар бильмий…»

Б.Чобан-заде

Оджа:

Хош кельдинъиз, сайгъылы мусафирлер! Урьметли оджалар, талебелер! Бугунки сыныфтан тыш тедбиримиз улу оджа, белли алим-тюрколог

Бекир Чобан-заденинъ 120 йыллыгъына багъышлангъан.

Бекир Чобан-заде - фельсефе илимлери докторы, профессор эди. О, тюрк тиллери боюнджа озь девирининъ энъ ири мутехассысларындан бири эди... Лякин, ильк эвеля, о, энъ юксек манада, инсан эди, озь халкъынынъ садыкъ эвляды

1

«Ой сувукъ шу гъурбет» йыры, сёзлери Б.Чобан-заденинъ.(иляве дискте)

ОЙ СУВУКЪ ШУ ГЪУРБЕТ

Ой сувукъ шу гъурбет, атешсиз,нурсыз,

Турмушы бизлерге гонъюльсиз, джырсыз.

Бульбули джырласа, монъларым арта,

Сесчиги азгъана «Борлыгъа» тарта.

Тавлардгъа къарайман, Чатыргъа ошай,

Козьлерим джашара, къальбим джымшай.

Булутлар къарара акърын-акърын,

Таптайман ялынъыз тозлы джолларын.

Тюшкенде джавуны шувылдап, къуйып,

Ольгенде козюмни сыйпалап, сюйип,-

Ойлайман анамнынъ бол козьяшларын,

Коюмнинъ узакъта комюльген джашларын.

2.

Етекчи талебе,башында миллий къалпакъ(Монолог.Б.Ч-заденинъ прототипи)

«Меним языларым ич бир шей косьтермесе де, къырылгъан, чыйпалгъан, бельки бугунъ-ярын олип, ёкъ болып кетеджек къырымтатарны, онынъ минлерини, къусурларыны, кедерлерини, дуйгъуларыны бек яхшы косьтере; бир кунь келип тарих Къырымман огърашса, къырымтатары къырымтатарны къыдырса,меним языларым ортагъа чыкъар.

Эгер булай болмаса да, зарары джокъ. Къырымтатарнынъ бу къадар байрагъы,шаны, топрагъы гъайып болды. Барсын меним де бир къач юкъусыз геджем, думанлы, кедерли кунюм джойтулсын..Магъа бу сатырларны язгъандаки лезет, онъгъанлыкъ джетишир. Татар тили, ич кимсе айтмаса, магъа кене буюк, кене темелли, кене изгю… Чюнки онда меним джигит халкъымнынъ бинълердже джыллыкъ къайгъылары, къайгъылы, джигит сеси бар.».Будапешт,1919 с.

3.

«Шанлы аят» Алие Велиулла(дестандан парчалар)

1-талебе:

Халкъымызнынъ улу огълу

Чобан-заде Бекирнинъ

Шерефине, шанына

Чокъ алгъышлар айтыла.

Козьлер айдын!- деймиз биз.

Ачыкъ юзнен джумлеге,

Алидженап сымамыз

Анъылгъанчюн эр ерде.

Азиз руху яшай бугунь

Севимли диярында.

2-талебе:

Ярым къалды шаирнинъ

Ниетлери, истеги,

Апансыздан йыкъылды,

Онынъ омюр тереги!

Шубе ёкътыр, Чобан-заде

Бугунъ бизнен бир сафта,

Бизнен яна, къайгъыра,

Бизнен куле,къувана.

Эр сатыры, эр сёзю

Юреклерни сызлата.

3- талебе:

Онынъ темиз хатырасы

Бирлештире бизлерни,

Йипсиз багълай асырларны,

Келеджекни, кечмишни.

Огретинъиз Бекир агъа,

Сиздай джумерт олмагъа,

Огретинъиз бизлерге

Илим, бильги ашкъына

Сиздай садыкъ къалмагъа.

Огретинъиз озюнъиздай

Халкъымызны севмеге,

Ичиндеки дертлерини

Сиздай терен сезмеге.

«Окъумакъ истейим» С.Нагаев(саналаштырма)

Етекчит талебе:

Муэллиф:

Къарасувбазарда Джемиет хайриеси тешкиль олуна, Джемиетнинъ тесиринен рушдие мектеби ачыла. Анда окъуп-язмакъгъа бильген барлыкълы къаранталарнынъ балалары къабул олуна эдилер

Ниает, мектеп ачыладжакъ кунь кельди. Чанъ къакъылды. Балаларны мектеп залына кирсеттилер. Ёкълама башланды. Джемиет хайриесининъ реиси

Сулейман Акъмоллаевнинъ козюне мектеп къапусына даянып, агълагъан бир бала илишти.

Реис:

- Сен не агълайсынъ? -деп сорады.

Бекир:

- Окъумакъ истейим.

Реис:

- Ананъ-бабанъ бармы?

Бекир:

-Бар!

Реис:

-Бабанъ къайда?

Бекир:

- Яйлада къой бакъа…

Муэллиф:

Акъмоллаев баланынъ элинден тутып, оны мектеп мудирининъ янына кетирди.

Реис:

-Мудир эфенди, бу баланы да къабул этинъиз.

Мудир:

-Багъышланъыз, Сулейман эфенди, мен олдугъы къыркъ бала аладжакъ эдим. Энди къыркъ эки олды,ер ёкъ.Келеджек сене келир.

Муэллиф:

- Зор- белянен олса да, Бекирни мектепке алдылар. Учь афта кечкен сонъ, онъа махсус имтиан кечирдилер. Лякин Бекир бундан ич бир зорлукъ дуймай ве суаллерге къолайлыкънен джевап берген.

Мультимедиа тахтасында Б.Чобан-задеге багъышлангъан презентация косьтериле.(иляве дискте)

1-талебе:

«Бекир Чобан -заде 1893 сенеси Къарасув базар шеэринде Къурт Ваап адлы бир чобаннынъ къорантасында дюньягъа келе. О, еди-секиз яшларына келип, «ырбайып» аткъа минмеге ярап башлагъандынен, яз айларында бабасынен берабер Къарабий яйласынынъ этеклеринде чобанлыкъ эте,ешиль отлу кенъ орюшлер,джылгъалар бою джыйылып отлагъан къойларны къайтара,къыр устюне узанып ятып.

Озеннинъ шылтыр-шылтыр акъкъаныны динълеп, окъуп башлай» Бу самимий сатырларны язгъан белли къырымтатар шаиримиз Эшреф Шемьи-заде Бекир Чобан-задени озюнинъ оджаларындан бири деп, саяр эди. Шаир озь терджимеийалында шойле яза эди:

«ТУВДЫМ КЪЫРЫМДА, КЪАРАСУВБАЗАРДА,

ДЖЫЛАНДАЙ ДЖЕШИЛЬ ДЖАЛАНДЖЫ БААРЬДА…»

(Б. Чобан-заде)

2-талебе:

1909 сенесинден 1914 сенесине къадар Стамбул мектеплеринде тюркче,франсызджа тасиль алып,умумий бильгисини артыргъан Бекир шу йылы Одесса алий мектеплерининъ биринде окъуй.Бу ерден Бекир Чобан заде Авропагъа елгъа чыкъа ве Венгриядаки мешур Будапешт университетине кире, арап ве венгр филологияларыны огрене.

Шу девир ичинде бир чокъ ильмий эсерлер язгъан.1919 сенеси Бекир Чобан-заде Къырымгъа кайтып келе ве къырымтатар тили ве эдебият оджасы олып, Тотайкой педтехникумында дерс бере.

1922 сенеси Таврия университетинде филология болюгинде дерслер бере ве болюкнинъ етекчиси ола , шу университетте лекциялар окъуй,сонъра университетниъ ректоры олып сайлана.1924-1937 сенелеринде Азарбайджан девлет университетине давет этиле, Бакуда яшай ве чалыша, яш тюркшынасларны азырлай,озюнинъ тюркшинаслыкъ мектебини мейдангъа кетире.

3- талебе:

1927 сенеси Къырымнынъ миллий сиясий зиялыларына къаршы ильк репрессиялар далгъасы башланды. Энъ башында Къырым меркезий иджра комитетининъ реиси Вели Ибраимов апске алынды.1937 сенеси январь 28 куню Бекир Чобан-задени апске алдыла. Докъуз ай девамында оны НКВД камераларында эзиетлдилер. СБУ архивинде эдипнинъ досьесинен чалышкъан Д.П. Урсу, Бекир Чобан-заденинъ эзиетлев камерасында чеккен азапларыны тасаввур этмек мумкюн дегиль, бунъа кимсе даянамаз эди, деп язды.

1937 сесининъ октябрь 12-де саат 11.20-ден 11.40 къа къадар, яни ялынъыз 20 дакъкъа девам эткен «тройка» махкемеси Беки Чобан -задени дёрт мадде боюнджа къабаатлы таныды ве олюм джезасына махкюм этти.Октябрь 13 куню эдип ве алимимиз къатиль этильди.Алим ве шаиримизнинъ мезары къаерде олгъаны белли дегиль. О, озю буны эвельден бильгени киби бир шииринде шойле язды:

Бир олю болайым, мезарсыз, ташсыз,

Къадимсиз, зикирсиз, яланджы козьяшсыз.

(«Яныкъ къавал»

Бесе-белли, шиирлер дуа киби, кимерде къабул олуналар.. Бу шиири исе, эвлядыны къорчалап оламагъан халкъына бир васиет киби янъгъырай:

Тиймесин тениме титреген эллери!..

«Ольди» демесин тувмай ольгенлер…

«Кирли!» деп ювманъыз, ольгенлер темиздир,

Ольгенлер къайгъысыз, тегиздир.

Етекчи талебе:

Санкт-Петербург, Москва, Ташкент, Къазан алий окъув юртларында дерслер алып бара. Бекир Чобан-заде, белли алим олмакънен бирге.аджайип шиирлерде язып къалдырды. Бизим элимизде шимди Чобан-заденинъ бойле шиирлери бар: «Булутлар, булутлар». «Дунай таша», «Тувгъан тиль», «Анам», «Умют», «Догъдым бир эвде», «Яз акъшамы эв алдында» ве дигерлери. Бекир Чобан-заденинъ эдебий яратыджылыгъы халкъымызнынъ къыйметли рухий зенгинлигиди.

«Тувгъан тиль» шииринде ана тилимизнинъ кучю, ифаделиги, шаирнинъ балалыкътан юрегине синъген севимли татлы ана тили акъкъында яза. Шаирнинъ «Тувгъан тиль» шиир бугуньки куньде джумлемизни тюшюнджеге далдыра ве ана тилимизни огренмеге, темелли бильмеге чагъыра ве рухландыра

Тувгъан тильни севмек, оны айбетлеп-къорчаламакъ, тувгъан тиль иле гъурурланмакъ бутюн заманларда эр бир халкъ ичюн земаневий бир мевзудыр.

Бекир Чобан-заде халкънынъ башына тюшеджек фелякетни дуйгъан, халкънынъ ана юрттан къувуладжагъыны , онынъ тувгъан тилине нисбетен япыладжакъ вахшийликни юрегинден кечирген, тувгъан тиль бир кунь олюм джарынынъ учурымлы четине келеджегини эвельден сезген.

Б.Чобан-заде «Тувгъан тиль».Талебе шиирни эзберден окъуй

Тувгъан тиль

Сени мен Къырымда, Къазанда таптым,

Джурегим къайнагъан, ташкъанда таптым...

Джат эльде мугъайып, аджынып джурьгенде,

Умютим, хаялым шай тюшип джурьгенде,

Мойнунъа сарылдым, дертимни айтып,

Бир гузель сёзюнъмен озюме къайтып...

Джырларынъ болмаса, маненъ болмаса,

«Джурт» деген сёзюнъмен джурек толмаса,

Ах, насыл джурермен гъурбет якъларда,

Танышсыз, билишсиз ят сокъакъларда?..

Бильмиймен - тюрюкми, татармы адынъ,

Бек яман татлысынъ, Танърыдан тадынъ.

Тюрюк де, татар да сенинъ сёзлеринъ,

Экиси эки чифт мунълу козьлеринъ...

Вияна огюнде, Къазакъ ичинде

Барабар джырладыкъ Хиндлерде, Чинде...

Анъласын бир сени, душман да сюер,

Бир джаныкъ сёзюнъмен джуреги иер...

Истиймен озюнъни эр якъта корьмек,

1.«Бир сарай къураджакъман!» Б.Чобан-заде.(эзберден талебе шиирни окъуй)

2.«Булутлар, булутлар» Б.Чобан-заде.(эзберден талебе окъуй)

3.«АнамаБ.Чобан-заде.(эзберден талебе окъуй)

Етекчи талебе:

Бекир Чобан-заденинъ эр бир шиирий эсери тувгъан халкъынынъ, инсанлыкънынъ келеджек несиллери ичюн хызмет этмеге яратылды.

Ильяс Эффендиев, Азербайджаннынъ белли языджысы ве корюмли медениет хадими шаир акъкъында: «Профессор Бекир Чобан-заде, бир сыра ябанджы тиллернен берабер бутюн тюрк тиллерни биле эди. Омюрде бир энциклопедия адамы эди. Эджнебий мемлекетлерде буюк урьмет къазанды. Сарышын, къувурчыкъ сачлы, серт бенъизли бир адам эди.. эки саат сёзлештик, биримиз субеттен ёрулмадыкъ, онынъ лафында бир де ерсиз, манасыз сёз расткельмей эди. О, юксек медениетли, интеллектуал бир адам эди».

Оджа:

Къырымтатар халкъынынъ медений терихында бунданда белли оджа, улу инсан олмаса керек, деп саямыз. Бунъа делиль оларакъ белли языджыларымызнынъ фикирлерини динълемеге теклиф этемиз.Бекир Чобан-задеге багъышлангъан фильмни бакъмагъа риджа этемиз.(иляве дискте)

11.