Доклад на тему Развитие словарного запаса на уроках крымскотатарского языка

Общеобразовательная школа 1-3 ступеней №42

имени Эшрефа Шемьи - заде

г.Симферополь

Ибрагимова Зарема Рефатовна

Образование высшее

СГУ им. Вернадского, 1998 г.

Педагогический стаж - 14 лет

Категория - специалист

Симферополь 2010

Ана тили дерслеринде сез байлыгъыны арттырув

Къырымтатар тили ве эдебияты оджасы

Ибрагимова Зарема Рефатовна

2009 сенеси

Кириш

Къырымтатар тили ве эдебияты оджалары огюнде буюк ве месулиетли вазифе тура. Талебелерни ана тилинде сербест лаф этмек, актив сез байлыгъыны арттырмакъ, мустакъиль фикир юрсетмеге огретюв вазифелери къырымтатар оджалары ичюн энъ эсас макъсатларыдыр. Огюмизде къоюлгъан макъсат ве вазифелерге иришмек ичюн, ана тили дерслерини чешит меракълы усулл

Эр бир земаневий дерснинъ макъсадында «талебелернинъ лугъат байлыгъыны арттырувда иш алып барув» киби вазифе эмиетли ер алмалыдыр.

Лякин нутукъ инкишафы боюнджа иш бир къач дерс ичинде япылмаз. Бу иш буюк сабыр иле йылларнен алып барыла.

Нутукъ инкишафы дерслерининъ чешитлери

Нутукъ инкишафы дерслерининъ чешитлери оджанынъ тасавурына багълы. Олардан:

• инша язув,

• беян этюв,

• метин узеринде чалышув,

• суаль-джевап субети,

• ресим устюнде чалышув,

• мунакъаша,

• конференция,

• викторина,

• тест ве иляхре.

Нутукъ инкишаф дерслери талебелернинъ дюньябакъышны шекиллендирювде, умумий бильги алувда, мустакъиль фикир юрьсетювде уйгъун бир вастасыдыр. Бойле дерслер талебелер ичюн меракълы, дикъкъатны толусынен джельп эткен, ана тили вастасы иле бильги берген ве къыяс этювни огреткен семерели дерслер, деп саям.

Юкъары сыныф талебелерининъ сез байлыгъыны осьтюрювинде ишлернинъ чешитлери

Агъзавий инша ве суаль-джевап субет.

Агъзавий инша. Бу шекильде дерслерни кечирмектен эвель (1 дерс эвель), талебелерге вазифе бериле, келеджек нутукъ инкишафы дерсинде агъзавий инша оладжагъы ве малюмат азырланып кельмеси тайинлене. Сыныфларнынъ севиесине бакъып эвельден инша планыны тизип бермек те мумкюн. Талебелерни 3-4 группаларгъа болип, кечильген уюм (блок) мевзуларыны даркъатмакъ мумкюн. О вакъыт бир кереден бир къач талебени бааламакъ мумкюн. Бойле иш талебелернинъ агъзавий нуткъуны, фикир юрютювини инкишаф эте, сёз байлыгъыны осьтюре.

Суаль-джевап субетинен де нутукъ инкишафы дерслерини кечирмек мумкюн. Бутюн дерсни оюн шеклинде: талебелерни эки группагьа айырып (группада къач бала олса, о къадар) суаллер тизмек тайинлене. Суаллер кечирильген мевзулар (блок) боюнджа олмакъ керек. Группалар бири-бирлерине суаллер берип, толу джевап талап этелер. Оджа исе эр бир талебенинъ суали ве джевабы ичюн тахтада 2 сырагьа баа къоймалы. Дерснинъ екюнинде энъ меракълы суаль ве энъ меракълы джевап ичюн 2 талебеге юксек балл къоймакъ мумкюн.

Анкета ве викторина.

Анкета. 10-11 сыныфларда талебелер нутукъны, тефеккюрини инкишаф этювге догърултылгъан, оларнынъ аятта ичтимаий вазиетини, гражданлыкъ алыны бильмек ичюн чешит мевзуларда анкеталар толдурмакъ мумкюн. Дерснинъ сонъунда эвге вазифе оларакъ анкета суаллери бериле. Талебелер эвде оларгъа джеваплар тапалар, тюшюнелер, азырлыкъ корелер. Керек олса, альбом япракъларына анкета суаллерини язып, джевапларыны да къайд этелер. (Базыда мевзугъа аит левхаларнен, ресимлернен безетелер).

Келеджек дерсте олар азырлагъан анке­та суаллерине бирер-бирер джевап берелер. Талебелернинъ джеваплары чешит тюрлю ола ве окъулгъан вакъытта олар арасында давалар, мунакъаша башлана. Талебелер озь фикирлерини къорчаламагъа, исбатламагъа тырышалар. Бойле вакъыт оджа, вазиеттен догъру файдаланып, музакереге чыкъкъан талебеге фикирлерини догъру, толусынен ифаде этмеге шараит яратмакъ керек. Чюнки "Даваларда акъикъат догъгъа" нындан гъайры, талебенинъ нуткъу зенгинлеше, яшлар ичюн муим олгъан фикирлерини тасдыкъ эт­меге имкян бере.

Мисаль ичюн, бойле суаллер олмакъ мумкюн:

№1

1. Бахт бу недир? Сиз насыл анълайсынъыз?

2. Инсан, шахсий аятында бахытлы ол­макъ ичюн не япмакъ керек?

3. Ер юзюнде адамлар бахты ичюн не япмалы?

4. Фикиринъиздже, дюньяда тынчлыкъ ичюн, не япмалы?

№2

1. Сиз насыл саясыз, Девлет тили акъкъында Къанун керекми? Озь фикирлеринъизни исбатланъыз.

2. Ана тилини бильмек сиз ичюн недир?

3. Мектепни битирген сонъ, сиз ким олмагъа истейсинъиз? Насыл бильгилер сизге чокъ керек оладжакъ? Ана тилинъиз керек олурмы?

4. Сечип алгъан зенаат ичюн, бугунь нелер япасынъыз? Азырлыкъ коресинъизми?

№3

1. Аятта инсан ичюн энъ керекли шей недир? Не ичюн?

2. Акъикъий дост насыл олмалы?

3. Иигит ве къыз арасында чин достлукъ ола билеми?

4. Сизинъдже, адамлар арасында келишмемезлик, къавгъа нелерден келип чыкъа?

№4

1. Инсанлар арасында олгъан индже дуйгъулар неден ибарет?

2. Севги недир? Севгиге инанасынъызмы?

3. Севгининъ дады неде?

4. Севгисиз яшамакъ мумкюнми? Не ичюн?

Бойле анкета суаллери музакере этильгенде, анълашылмагъан сёзлер, икметли ибарелер, меракълы цитаталар яздырыла. Дерсте талебелернинъ азырджеваплыгъы, нутукънынъ догърулыгъы, фикир юрьсетювине бакъып, баа къоюла.

Викто­рина. Эгленджели суаль-джеваплардан тизильген бу тюр ишлерни 6-7 сыныфлар­да бойле кечирмек мумкюн. Бу тюрни, айры дерс этип, я да къарышыкъ типтеки дерслернинъ чешит этапларында кечирмек де мумкюн. Дерсни биринджи кере оджа озю азырлагъан суаль-джевапларынен кечире. Келеджек дерслерде исе талебелер озьлери азырланмалылар. Эгер группаларгъа болюнип, чешит мевзуларда олар менимсеген къаиделернен багълы олгъан мевзу­ларда азырлансалар, даа меракълы, семерели олур. Мисаль ичюн, башкъа фенлернен багълы олгъан суаллер:

Сиз билесинъизми?

1. Къырымда насыл дагъ энъ юксек дагъдыр?

(Къырымдаки энъ юксек дагъ - Роман Къоштыр, юксеклиги - 1545м.),

2. Насыл мемлекет бутюн къытаны тешкиль эте? (Австралия)

3. Американы ким ачкъан? (Колумб)

4. Люксембург насыл девлет ве не ерде ерлешкен?

(Люксембург - Авропадаки кучюк девлетлерден биридир).

5. Дюньяда анги девлетте энъ чокъ адам яшай? (Къытайда)

1. Къырым дагъларында насыл кийик айванлар яшайлар?

(Домуз, муфлон, къашкъыр, тильки).

2. Бакъа ве балыкълар бир типте ялдайлармы?

(Бакъа арт аякъларынен, балыкълар исе ялдавуч къанатларынен ялдайлар).

3. Не ичюн кесертки чапа, бакъа исе секире?

(Бу ал оларнынъ арт аякъларынынъ, копчик тизилишине багълы).

4. Шимальде насыл айванлар яшайлар? (Акъ аюв, пингвин).

5. Сыджакъ мемлекетлерде насыл ай­ванлар яшайлар? (Филь, зурафе, арслан, къаплан, маймун ве ил.)

6. Насыл айванларны накълие (транс­порт) ерине къулланмакъ мумкюн? (Aт, эшек, деве, копек, филь, къараджа).

7. Насыл къушлар учмайлар? (Деве къуш, пингвин).

Бойле суаллер талебелернинъ сёз байлыгъыны зенгинлете ве умумий бильгилерини теренлештире.

Метин узеринде чалышув

Бу тюр ишлер отькерильгенде, бир къач макъсатларгъа иришмек мумкюн: талебе­лернинъ окъувы (тезлиги, догърулыгъы), анълав, сёз байлыгъы, грамматик къаиделерни насыл дереджеде билюви.

Меракълы олгъан метин сечип алына ве оджа тарафындан бир кере окъула (керек олса, яхшы окъугъан талебе бир кере даа окъуй) ве чешит вазифелер бериле.

Метин боюнджа суаллер тизелер, анълашылмагъан сёзлерни язалар, грамматик мевзу боюнджа вазифелер беджерелер, метиннинъ мундериджесинден гъайры, о акъкъында къошма малюматлар топлайлар, ме­тин услюбини ачыкълайлар, ресимлерини тапалар (эгер олса).

Мисаль.

Леонардо да Винчи (1452 - 1519).

Леонардо да Винчи флоренциялы мешур рессам, математик, механик, муэндис, мимар эди. Ондан да гъайры, о земаневий адам анатомиясынынъ тасвирджиси эди. О, Авропада биринджилер сырасында инсан мевтасыны ярып, онынъ тизилишини мунтазам огрене эди. Леонардо инсан ич мучелери, кемиклерини, адале ве синъир системасыны огренип, онъа бакъып там ресимини сыза эди. О, джеп дефтеринде (биринджи олып) земаневий кешфиятларнынъ къараламасыны сызып къалдыргъан. Ми­саль ичюн, аэроплан, сувалты гемиси ве башкъалары. Бу малюматлар онынъ истидатлы, буюк шахс, мешур рессам, парлакъ инсан, отькюр акъыл саиби олгъаныны исбатлай.

Метинни насыл дереджеде анълагъанларыны бильмек ичюн, суаллер бериле (бир талебе суаль бере, башкъасы джевап къайтара):

1. Леонардо да Винчи ким эди?

2. Насыл миллетке менсюп?

3. О насыл инсан олгъан?

4. Насыл кешфиятларны сызып къал­дыргъан? ве иляхре.

Таныш олмагъан сёзлернинъ манасы анълатыла (талебелер ярдымынен):

Мунтазам - даимий, систематически, регулярно.

Тизилиши - къурулышы

Синъир - нерв

Муэндис - инженер

Кешфият - открытие

Сувалты геми - подводная лодка

Парлакъ - ярыкъ, яркий, блестящий

Мимар - архитектор

Насыл? суалине джевап берген сёзлер­ни косьтеринъиз.

(Мешур, земаневий, мун­тазам, истидатлы, буюк, парлакъ, отькюр) Леонардо да Винчи акъкъында даа нелер билесинъиз?

Леонардо да Винчининъ "Монна Лиза" эсери энъ мешур сайыла ве иляхре.

Талебелер, нуткъуна, вазифелерни догъру беджерювине бакъып, бааланалар. Дер­сте фааль иштирак этип, къошма малю­матлар, озь фикирлерини айткъан, суаллерге догъру, толусынен джевап бер­ген талебелер юксек севие ишаретлеринен бааланалар.

Дерслерде метинлерни къысымларгъа болип, "зынджырчыкъ" усулынен окъумакъ мумкюн. Окъув планындан гъайры, оджа дигер меракълы усуллардан да файдалана биле. Меселя:

• Метинни къыскъартып окъув.

• Метинни арекет, мимика, къыяфет ярдымынен окъув.

• "Джанлы сурет" оюныны кечирюв (бир талебе окъуй, дигери исе окъулгъан парчагъа даир теэссуратларыны косьтере).

• Адамнынъ юзюндеки аляметлерине (адам тааджиплене, къашыны сыта, пек дикъкъатнен окъуй) бакъып, китаптаки пар­чаны тапып окъув.

• Метинде ялварыджы аэнкнен, мыскъыллыкънен, къуванчнен, менликнен, гъам-къасеветнен окъулгъан парчаны тапып окъув.

• Энъ узун сёзни тапып окъув.

• Муреккеп сёзни тапып окъув.

• Метинден тахтада язылгъан сёзлерни тапып окъув

(меселя: х...къ...р (халкълар), ..укъ...д...с (мукъаддес), эс... (эсапнен), .....рлап (хатырлап).

• Ассоциатив тарзда фикир юрсетюв

футбол > огълан, мейдан, топ, аякъ...

• армут / булут / скемле киби сёзлерден джумле тизмек

(Бала скемле устюнде отура ве армут ашап, булутларны сейир эте).

• Ресимлерге бакъып, джумлелер тизюв. Дерсликлернинъ сонъунда басылгъан ресимлер узеринде талебелер мустакъиль чалыша билелер (бири ресимге даир суаль бере, дигери исе джевабыны къайтара).

• Лугъат ишини кечирюв.

• Эсернинъ мундериджесине эсасланып сызылгъан ресимге бакъып, метинни онъа келишкен парчаны тапып окъув.

• Метинни окъугъанда акъикъатны ве уйдурманы сечип окъув (масаллар, дестанлар, эфсанелер).

• Эв вазифелерини тешкергенде оджа метинни аселет хата къачыра. Эгер талебе­лер эвде метин узеринде керчектен де чалышкъан олсалар, олар хатаны тез тапарлар.

• Оджа джумленинъ башыны окъуй, талебелер исе сонъуны тапалар.

• Берильген суальге джевап бермеге ярдым эткен парчаны тапып окъув.

• Эсернинъ эсас гъаесини бельгилеген парчаны я да джумлени тапып окъув.

• Образны анълаткъан сёзлерни, тасвирий джумлелерни тапып окъув.

• Сыфат+исим, исим+фииль, сыфат+фииль, зарф+фииль ибарелерини тапып окъув. Бу усул кечкен мевзуларны текрарламагъа ярдым эте ве фенлернинъ багъыны мукеммеллештире.

Юкъары сыныфларда дерсликлер хрес­томатия шекилинде тертип олунгъанлар. Мында эксери метинлерни къыскъартылгъан эсерлер тешкиль этелер. Лугъат ишине эвельки киби буюк эмиет берильмей, лякин лугъат иши дерснинъ муим бир къысмы оларакъ къала.

Оджа дерсликлерден ер алгъан эсерлернинъ мевзу ве гъаелерини талебелерге анълатув ишине иджадий янашмакъ керек. Бу янашувнынъ усуллары чешиттир.

Юкъарыда анъылгъан мешгъулиетлерден гъайры, бойле усулларны да нумюне оларакъ кетирмек мумкюн:

• Агъзавий прортретни яратувда ярдым эткен сёзлерни тапып окъув;

• Эсернинъ серлевасыны окъугъанда талебелерге бойле суаль бермек мумкюн: "Балалар, эсернинъ серлевасыны окъуп тюшюнинъиз, бойле адландырылгъан эсерде не акъкъында икяе этильмеси мумкюн?".

• Оджа эсернинъ къараманлары арасындаки мунасебетлер хусусында бойле суаль беребиле: "Бу къараманлар догъру лаф этелерми? Эгер сиз оларнынъ еринде олса эдинъиз, сиз насыл сёзлер айтыр эдинъиз, арекетлеринъиз насыл олур эди?".

• Эсерни окъугъан сонъ мантыкъий план тизюв (бойле план эсерни даа эйи анъламагъа ярдым эте).

• Инша язмагъа ярдым этеджек джумлелер ве сёз бирикмелерини окъуп ве сечип язув (меселя, эсерден цитаталарны сечмек мумкюн).

• Тезислер язув (бойле иш эсерни агъзавий суретте анълатмагъа ярдым эте).

• Конспект язув (конспектлер саде я да муреккеп, къыскъа я да тафсилятлы олабилелер).

Нетидже

Талебелернинъ сез байлыгъыны зенгинлештирмек ичюн, оджа актив ве пассив сезлерини айырмакъ керек. Чюнки талебелер базы сезлерни анълагъанындан гъайры, джумлелерде къулланмай. Актив сезлерни исе анълай ве нутукъта сыкъ къуллана. Онынъ ичюн талебелер сезлерни огренмек ве пекитмек кереклер.

Оджа ана тилимизде лаф этмеге, фикир юрсетмеге огретювни элифбеден башламакъ керек. Окъув къулланмалары, юргезмек чокъ оса, дерслеримиз семерели кечер ве талебелеримизде фенге нисбетен авеслик пейда олур.

Бизлер исе озь-озюмизден: "Ана тилимизни сакълап къалмакъ ичюн, мен не яптым?" - деп сорайыкъ. Энди ойле бир заман кельди ки, эр биримиз ана тилимизни гъайрыдан тиклемек, оны джанландырмакъ, онъа экинджи нефес бермек, шу тильде эр ерде - эвде, сокъакъта, транспортта, иште лакъырды этмек киби мукъаддес вазифелерни огюмизге къоймалымыз.