Научная работа по творчеству Асана Чергеева

МИНИСТЕРСТВО ОБРАЗОВАНИЯ И НАУКИ

АВТОНОМНОЙ РЕСПУБЛИКИ КРЫМ

МАЛАЯ АКАДЕМИЯ НАУК ШКОЛЬНИКОВ КРЫМ

«ИСКАТЕЛЬ»

Секция крымскотатарского языка и литературы

Талантливый драматург,

истинный учитель и выдающийся

детский писатель Асан Чергеев

«Жизнь - это свеча»

Работу выполнил:

Сеитбулаев Заит

учащийся 10-В класса

Добровского УВК

«ОШ I-III ступеней-

гимназия»

Руководитель:

учитель крымскотатарского

языка и литературы

Добровского УВК

«ОШ ступеней-

гимназия»

Саттарова М.С.

Доброе 2011

Мундеридже

1. Кириш . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3

2. Шаир ве оджа Асан Чергеевнинъ балалыкъ ве осьмюрлик йыллары. . . . . . . 4

3. Оджа ве шаир Асан Чергеевнинъ аятий ёлу 1879-1946с. . . . . . . . . . . . . . . . . . 5

4. Асан Чергеевнинъ оджалыкъ фаалиети . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10

5. Асан Чергеевнинъ эдебий фаалиети. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11

   1. Поэма ве пьесалар.

6. Мешур публицист ве бала шаиримиз Асан Чергеевнинъ шиириети. . . . . . . 14

   1. Йыл дёнюми. Айванлар не айталар.

   2. Балаларгъа багъышлангъан шиирлер.

7. Къулланылгъан эдебият . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19

Кириш

Мен, айны заманда яшагъан яшларымызгъа шуны анълатмакъ истер эдим ки, бизни узакъ кечмиштеки ирмакъларнен сыкъы багълы олгъанымызны, оларны джоймамакъ ичюн унутылгъан, сакълы сандыкълардан тапып огренмек ве сакълап къалмакъ бизим боюн-борджумыздыр.

Озь ильмий ишимде аджайип оджа ве бала шаири Асан Чергеев акъкъында араштырмалар кечирдим. Эвель-эзельден халкъымыз арасында окъумышлы ве зиялы адамларгъа севги урьмет бильдириле эди. Къырымтатар эдебиятына салмакълы иссесини къошкъан, истидатлы классик-шаир Асан Мемет огълу Чергеев озь заманынынъ белли ве окъумышлы муниверлеринден бири эди. Асан Чергеевнинъ иджадында халкъымызнынъ агъыр ичтимаий аяты тасвирлене. Онынъ къалемине менсюп терен мундериджели эсерлери: «Такъдир», «Аджы Ислям молла», «Эшит, мефта не сёйлиюр!», «Къарт багъчаджы», «Козьяш хан-чешмеси», «Омюр - чыракъ», «Айванлар не айта?», «Тильки ве къоян», 1913 сенеси И. Муфти-заденинъ русча язылгъан «Къырым мусульманларынынъ аскерий хызмети» китабыны къырымтатарджагъа терджиме этти. Асан Чергеевнинъ омюрнен багълы девир энди узакъ кечмиште, лякин биз онынъ такъдирине, иджадына первасыз къалмайыкъ, халкъымызнынъ энъ белли, айтувлы векиллерини хатырымызда тутмакъ ве келеджек несиллеримизге танытмакъ боюн-борджумыздыр. Онынъ эсерлерини илериде тедкъикъатлар япып, кенъ къутле арасында даркъатмакъ лязим.

Шаир ве оджа Асан Чергеевнинъ балалыкъ ве осьмюрлик йыллары.

XIX асырнынъ сонъунда - XX асырнынъ башларында къырымтатарларнынъ бедий эдебияты, эм де медениети янъы инкишаф ёлуна кече. Бу энъ эвеля тасиль къурумы, илерилев денъишмелеринен багълыдыр. XIX асырнынъ 60-70 сенелеринде Къырымда башлангъыч халкъ маариф къурумы инкишаф эте.

1872 сенеси Акъмесджитте оджалар азырлав мектеби ачылды. Къырымтатар зиялыларнынъ тасильге нисбетен олгъан мунасебетлери янъы севиеге котериле.

Бу девир бедий сёз усталары янъы шараиттен тесирленип, эдебий орта асыр ань-анелеринден чекилип, Русие эм де Авропа бедий медениетине таянып, араштырув джерьянында баягъы ёл-ёрукъ тапып, кучьлю эдебий-бедий къатлам оларакъ шекилленелер. Янъы къырымтатар эдебиятынынъ темель ташыны къойгъан языджыларымыздан бири Асан Чергеев публицист-шаир олмакънен берабер, айны заманда бала рухиетини яхшы бильген, теджрибели оджа ве белли бала шаири эди. 20-30-джы йылларында онынъ бу къыскъа, лякин маналы дёртликлери аджемий балалар эзберден бильгенлери киби, оларнынъ ана-бабалары, агъа-аптелери де эзберден биле эдилер.

Улу Ватан дженкинден эвель чыкъкъан элифбе ве биринджи басамакълы мектеп дерсликлеримизде, грамматика ве окъув китапларымызда, эдебий хрестоматияларымызда Асан Чергеевнинъ шу кучюк шиирчиклеринен толу ола эди.

Оджа ве шаир Асан Чергеевнинъ аятий ёлу.

(1879-1946)

Асан Чергеев 1879 сенеси майыс 15-те Къырымнынъ Ор уездиндеки Ачикеч коюнде, мырзалар къорантасында дюньягъа келе. Башлангъыч бильгисини шу койнинъ мекткбинде ала. Чергеевернинъ сюлялеси энъ къадимий мырзалар табакъсына менсюп олгъан. 1724 сенесининъ малюматларында, Тюрк султанынынъ ферманында бойле язылгъан: «Менгли Герай ханнынъ риджасыны къандырмакъ ичюн, Тюрк султаны озь ферманында Мемет Черик огълусына йылда 27.164 кумюш берильмесини эмир эткен». Бу малюматлар Акъмесджит архивининъ весикъаларында бильдириле…

Чергеевлернинъ сюлялеси: Амет-бей, Приш-бей, Мемет-бей, Фетла-бей, Кутлуша бей, Болат-бей. Эписи Черик огълу сойадыны ташый эдилер. Болат-бей къартбабасындан башлап, олар эписи айны шу Черик сойадыны ташый эдилер, лякин 1820 сенеси догъгъан Болат-бей къартбабасынынъ сойады Русие сиясетининъ тесиринден сонъ Чергеевы деген, сойадыны ташып башлады. Шаирнинъ къартбабасы Болат-бей Чергеев озюнинъ омюрини арбий хызметке багъышлагъан. Унтер-офицер рутбесинде къырымтатар лейб-гвардия эскадронына 1845 сенесинде хызметке алына. Къырым дженкинде 1855-1856 сенеси иштирак эте. 1854 сенеси 53-нджи Дон казакларынынъ баш штабында хызмет эткен. Медаль ве орденлернен мукяфатлангъан, майор рутбесинде Тюрк дженкинде (1877-1878) иштирак эткен эди.

Шаирнинъ къартбабасы Болат-бей торунынынъ тербиесине салмакълы иссесини къошып, онынъ мырза тасилини алмагъа сильтем бере, ерли мектепни битирген сонъ 1892 сенеси Акъмесджит оджалар семинариясына окъумагъа бере, 1899 сенеси оны мувафакъыетнен битирген. Окъув девамында онынъ биринджи шиирлери «Къарт багъчаджы», «Чешме» пейда ола. 1905 сенеси биринджи поэманы «Эшит, мефта не сёйлеюр!» яратты ве бу поэма Абкин басмаханесинде, Джанкой нешриятында «Бельгисиз» имзасынен (лагъабынен) бастырылды. Бу эсерде татар койлюлери арасында кенишлеген инкъилябий арекетни акс эттирген ичюн, муэллифни 1912 сенеси къыдырып тапалар ве тюрмеге отурталар. 1913 сенеси Романовлар сюлялесининъ 300 йыллыгъы мунасебетинен Асан Чергеев амнистиягъа бинаэн, муддеттен эвель бошатыла. 1914 сенеси джебеге алынгъан эди, офицер рутбесини къазангъан ве 1920 сенелери дженклерде иштирак эткен. Эки кере яралангъан, бир къач Георгиевский адына къачлы орденлернен мукяфатлангъан эди. Алмания джебесинде газ уджюмлеринде булунып, озь сагълыгъыны зайыфлаштыргъан. Дженкнинъ сонъуна къадар булунып, генерал Врангельнинъ армиясы тар-мар этильгенини, аскер къалымтылары Ветаныны ташлап кеткенлерини корюп, озь Ветанына - Кърымгъа къайта. Лякин Къырымда «Къызыл террор» вахшийлиги укюм сюрген вакъыт эди. Оны ве беяз аскер къалымтыларыны, казакларны инкъиляпкъа къаршы сайылгъан душманларны тутып, къуршунгъа тизелер ве Акъмесджит сув голюнинъ янында джезалайлар. Булар сырасында олгъан Асан Чергеев сагъ къала, гедже олюлер арасындан чыкъып, сой-сопларыны тапып, оларнынъ эвинде сагълыгъыны савуштыра. Чокъ сенелерден сонъ, бу дешетли ерлернинъ янындан кечкен вакъытларында Асан Чергеев токътап дувалар окъуп, агълай эди, дей огълу Айдер.

20 сенелерининъ башларында «Буюк Янкой» (Мраморное) кой мектебине ишке теклиф этелер. Асан Чергеев бу теклифке пек къувана ве бу койде оладжакъ рефикасынен Арфие Джемилеванен таныш ола. 1923 сенеси олар аиле къуралар, 1925 сенеси Алматархан мектебине авуштырыла (бу корюшювлер акъкъында Зиядин Джавтобели «Йылдыз» меджмуасында яза). Мында Алматархан коюнде онынъ тонгъыч огълу- Айдер дюньягъа келе.

Йыл сайын, яваш-яваш, янъы акимиет тарафындан зиялыларгъа нисбетен сиясий уджюм башлана, алельхусус инкъиляптан эвель олгъан несиллер векиллерине, ондан гъайры, о, мырзалардан келип чыкъкъаны да буюк роль ойнады. Шу себептен сыкъ-сыкъ бир ерден, экинджи ерге, эм де узакъкъа алмаштырувлары, НКВДге чагъыртувлары, 1930 сенеси рей берювден махрум этильди, булар эписи - онынъ, Асан Чергеевнинъ фаалиетинен акимиет джиддий огърашкъанынынъ делилидир. Сарайлы Къыят коюнде оны оджалыкътан чыкъаралар. Оны апске аладжакъларыны дуйып, о, омюр аркъадашынен энъкъастан айырылыша, аилесини Акъмесджитке кочюрген, къадыныны ишке кирсетип, кирагъа эв де тута. Озю исе койде къала, амма онъа чокъ беклемеге керек олмай. Геджелернинъ биринде, оны якъалайлар, «учевлешип» деген, учь махкямеджи апске къапаталар, о дешетли девирде саделешкен махкеме деп къуллана эдилер. Онъа 5 йыл меджбурий агъыр ишлер япув муддети берильди. О девир гъает дешетли йыллар эди. Асан Чергеевни Акъмесджит апсханасине къапаталар, лякин онынъ къардашы Ахмет НКВДде де хызмет эте. О, озь къардашына ич бир ярдым япып оламай, чюнки озю аилеси ичюн къоркъа эди. О девирде Къырымда олгъаны киби, бутюн Украинада ачлыкъ укюм сюрьди. Онынъ омюр аркъадашы учь баланен къалды, энъ кичкене къызчыгъы Гульнар бир яшында олгъан, Асан Чергеев исе о вакъыт Орта Асиягъа сюргюн этильген эди. О, Ташкентте, Алмаатада, Самарада, Акъсайда олды. Анда Беломор-Балтыкъ каналынынъ къуруджылыгъында чалышкъан. Азатлыкъкъа чыкъкъан сонъ, аилесинен койге къайткъан. Аятында расткельген энъ агъыр вазиетте Асан Чергеев озюни джоймагъан, эм олардан гъалип олып чыкъкъан. О, чокъ музыка алетлеринде чалгъан, амма кеманени пек севе эди. Кеманени къолуна алгъанынен шиирчиклер уйдура экен:

Помидор эктим олсын деп,

Джебим пара толсын деп,

Помидорлар олмады

Джебим пара толмады.

Шамаш акъай пек уста,

Къышта сачты къапыста.

Япракълары беш аршын,

Тап къашыды таз башын.

Онынъ къайтувнен багълы къуванчны акимиет озюнинъ шубеленювинен шаирни кедерлендире эди. Онынъ аилеси анда-мында кочип-къачып юрьди. Шу вакъыт омюрнинъ агъыр вакъытларындан Асан Чергеев насыл иште чалышмасын, къолундан кельген ишни япкъан. Эм ойле япа эди ки, санки бу зенаатнынъ акъикъий саиби, бойле адамлар акъкъында шай айталар: «Эгер инсан истидатлы олса, онынъ истидаты эр бир ишинде корюне экен». Насыл иште ишлемесин, Асан Чергеев оджалыкъны, мектепни, талебелерни сагъына эди. Бойле дакъкъаларда о, озь юрек агърысыны, ынджынувларыны кемане чалып ифаде эте эди. Онынъ бутюн ички дюньясыны, гъам кедерини тюшюнджелерини ве дуйгъуларыны ис этмек мумкюн эди.

Эй сен Къырым, догъгъан ерим

Козь огюмден кетмейсинъ,

Не ичюн бильмем балаларгъа,

Ич ярдым сен этмейсинъ.

Малым-мулькюм

Джумле ишим

Колхозларгъа даркъаттынъ

Саби-субийлерни

Ёллар ичинде агълаттынъ,

Унутманъыз, балаларым,

Къырым - сизнинъ Ватаныныз!

Онынъ омюринде чокъ адалетсизликлер , акъсызлыкълар расткельди, онъа бакъмадан о, кусьмеди, къабалашмады, аксине эйилик япкъан, мерхаметли, ачыкъ гонъюлли инсан эди. Бир мисаль кетирмек мумкюн, сюргюнликтен къайткъан сонъ, онъа озю язгъан икяе ве шиирлерини башкъа имза ве адларнен нешир этильгенини айткъанлар, о, исе муэллиф ким олгъаныны муим дегиль, энъ эйиси - бу эсер кениш, къутьле арасында кенъ даркъалып, адамларгъа керек олгъаны къувандыра - деп джевап берген. О, яшагъан бутюн койлерде, оны халкъ севип-сайгъан, онъа адамлар акъыл танышмагъа кельгенлер, адамлар арасында расткельген даваларны чезмеге биле экен. Оны эр кес бир агъыздан кениш бильген, ферасетли, зийрек, акъыллы адам оларакъ таныш эдилер. Эр адымда ярдым этмеге азыр, мерхаметли, къайгъырыджы инсан деп, къайд эткенлер. Койлерде кеечкен тедбирлерде мунтазам сюретте тешкиль этювде, фааллик косьтерген, яшларны топлам, медений тедбирлер япып, спектакллер къойгъан, буларда сценарист, режисёрлыкъ, актёрлыкъны да озю алып баргъан. Онынъ спектакллернинъ сценарийлери шиирнен язылгъан, кеманеде де чалып, эр кесни йырлатып ойнаткъан. Дженктен эвель 3 йыл онъа оджалыкъ япмагъа рухсет берильди, Зуя больгесининъ Шиик коюне ёллайлар, онынъ талебелери оны эйи сёзлернен анъып, хатырлап, Асан Чергеевни аджайип оджа, бильгили, ферасетли адам олгъаныны къайд этелер. О, чокъларына башлангъыч бильгисини берип, джаилликтен къуртарды, омюрге догъру ёл ачты, онынъ заметлери зая кетмеди, талебелери оджа, чалгъыджы олып етиштилер, энъ муими исе оларда окъувгъа, Ватангъа севги, омюрде догъру ёл сайладылар. Асан Чергеев аилесинен Уралгъа тсюргюн этильди, олар «Старая Леля» коюне тюшип, о, 2 йыл тав кесювде аилесинен пек чекишкенлер. Шаирнинъ агъалары Амет ве Фазыл Андижангъа сюргюн этильгенлер, сонъ Асан Чергеевни де Уралдан Андижангъа чагъырткъанлар. Асан Чергеев огълуна Айдерге язгъан мектюбюнден белли ола ки, о ёлгъа чыкъмагъа истемеген, лякин ахыр-сонъу кетмеге къарар къабул этип, 1946 сенеси февральде Андижангъа ёл алгъанлар. (Бу мектюп шимди де Чергеевлер аилесинде сакълана.) Олар мал ташыгъан вагонларда кетип, Челябинск шеэрине кельгенде оларнынъ вагонларыны диз абрайлар, чюнки Челябинскте о заман веба хасталыгъы чокъ эди. 40 дереджели сувукъ авада оларны союндырмагъа меджбур этелер. Сылакъ урбаларынен, 13 кунь ёлда юрип Асан Чергеев сувукълана, Андижангъа кельгенде тренден оны носилкаларнен чыкъаралар, хастаханеге кетиргенде эсини джойгъан, озюне кельмей, 23 мартта 1946 сенеси Андижан хастаханесинде вефат эткен. Эски озьбек мезарлыгъында дефн этильген. Огълу Айдер 3 йылдан сонъ трудармиядан къайткъан, амма бабасынынъ мезарлыгъыны энди тапалмагъан, чюнки мезарлыкъ олгъан ерде комюр склады къурулгъан. Ойле этип, акимиет башкесерлик япып, шаирнинъ рухуны биле тынч къоймагъанлар. Асан Чергеев эм Чар укюмети къурумында да, Совет укюмети девиринде де раат яшамады. О, гъает саф виджданлы, адалет север, инсан север адам олгъаны ичюн сусып турамады, акъсызлыкъкъа къаршы куреш алып барды. Догърулыкъны озь эсерлеринде акс эттирмеге тырышты, чюнки виджданы буны талап этти. Онынъ омюри биз ичюн къавий ирадели, джесюр инсан оларакъ ибрет ола биле.

Асан Чергеевнинъ оджалыкъ фаалиети

Асан Чергеев оджалыкъ зенаатыны пек севген ве озюни башкъа сааларда тассавур этип оламагъан,чюнки бу зенаат онъа Аллахтан берильген бир истидат эди. 1937-1940 сенелери Зуя районнынъ Шейыкъ коюнде оджалыкъ эткен, Асан Чергеевнинъ талебеси Алиева Сайде урьметнен ве гъурурнен биринджи оджасыны хатырлады. Онынъ фикириндже, Асан Чергеевнинъ озю яраткъан дерс берюв методик усулы бар эди. Дерслер тюрлю усулий шекиллерде: оюн шеклинде, мунакъаша, чешит тюрлю донатмаларнен кечириле эди. Онынъ талебелери истекнен дерске чапа эдилер ве мектептен эвге кетмеге ашыкъмай эдилер. О, эр бир талебенинъ истидатыны, бильгисини къавийлештирмеге, котермеге тырыша, онынъ сыныфында зайыф окъугъан талебелер ёкъ эди. Асан Чергеев дерс берювде эстетик тербиеге пек буюк эмиет берген, чокъ эдебий тедбирлер кечирген. Озю кемане чалып, сценарийлер язып, шу спектакильлерде озю де иштирак этип, талебелернинъ истидатыны инкишаф эттирген. Асан Чергеев оджа оларакъ бильгили ве чокъ окъугъан инсан олгъан, эр бир суальге джевап берип олгъан, аятий суаллерге исе озю айтымлар уйдурып джеваплар бере бильген бир инсан эди. Энъ эсасы, талебелеринде ватанперверлик, ана тилинде севги, урьмет дуйгъуларыны ашламагъа тырышкъан.

Сарайлы Къыят коюнде оджа олып чалышкъанда, о, биринджи олып озюнинъ талебесинде, Зейнеп Леманованынъ истидатыны ача. Къаттиен озь сёзюнде турып, талебесини озю шеэрге алып барып, теджрибели йырджымызгъа Сабрие Эреджеповагъа корьсете. Зейнеп Леманованынъ йырджылыкъ истидатына биринджи сильтемни Асан Чергеев бере. Асан Чергеев 1937-1940 сенелери Зуя районыны Шейкъ коюнде оджалыкъ эткен, бу деверини онынъ талебелери, Асанова Сайде озюнинъ хатырлавларында оджаларыны урьметнен, гъурурнен хатырлап икяе эткен.

Асан Чергеевнинъ эдебий фаалиети

Асан Чергеевнинъ иджадий фаалиети 1905 сенеси инкъилябий котеринклик вакътында сильтем ала. Бутюн Русиени сарсыткъан бу инкъиляб мемлекетнинъ чет улькелерини де арекетке кетирди. Январь адиселеринден сонъ Къырымнынъ шеэрлеринде сиясий башкъалдырувлар башланды. Шеэрдеки инкъилябий чыкъышлар койлюлерни де арекетке кетирди. Къырымнынъ бутюн кошелеринде койлю арекетлери олып кечкени акъкъында бир чокъ мисальлер кетирмек мумкюн. Буны 1905-1906 сенелери «Терджиман» ве «Ветан хадими» газеталарында басылгъан хаберлер де тасдикълай.

Шаирнинъ энъ салмакълы эсерлеринден бири, «Эшит, мефта не сёйлиюр» поэмасы. Бу мундериджели ве кескин маналы эсер, чаризм зулумы алдында эзильген эмекдар халкънынъ агъыр вазиетини беян эткен, инъкилябий арекетлер кетишатында кениш кутленинъ уянып, джанланып башлагъаныны темсилий образларнен тасвирлей. Эсер хаялий, фантастик сюжетте язылса да, о мундеридже итибарен чаризм, капитализм къурумына къаршы наразылыкъ эди.

1909 сенеси шаирнинъ экинджи эсери «Такъдир»поэмасы дюнья юзюни коре. Халкъ агъыз яратыджылыгъынен файдаланып, усталыкънен язылгъан бу эсерни Асан Чергеев кечмиште акъ-укъукътан марум къадынларнынъ вазиетини айдынлата, о девирнинъ шараитини тасвирлей. Бу эсеринен шаир къадынълыкъны эсареттен къуртармакъ ичюн, умум медений курешке оларнынъ ичтимаий анъыны осьтюрмеге гъает джиддий иссе къоша. Поэма колемли дегиль, лякин терен маналы ве ифадели эсердир. Эсернинъ биринджи сатырларындан анълашыла ки, эсердеки вакъиаларнынъ муреккеплигини шаир усталыкънен окъуйыджыгъа ифаде эте.

Юксек сарай тёпесинде

къара булутлар гидер тез-тез,

Сёнди атеш, гедже койде

юкъламагъа ятты эр кес.

Урмаз айнинъ шевкъи ерге

вира булутлар олур сияс.

Шаир озь эсеринде муреккеп табиатлы ве акъикъий курешчи къадын образыны ярада. Бир койде Эсма адлы къызнынъ озь такъдирине олгъан аджизлиги косьтериле. Эски адетлеримизге бинаэн, бабасы кой мырзаларындан бири олып, къызыны акъайгъа бермеге къарар эте. Лякин Эсма бу инсанны севмегенини, наразы олгъанындан озь такъдирин къаргъай. «Бойле такъдирге лянетлер олсун!»-деп, геджелеринен агълап чыкъа.

Ёкътыр дюнья узеринде.

Бизни эрге сайгъан акъран,

Эй, Яраббим! Сен яраттынъ,

Онлар киби, биз де инсан.

Эсма эсернинъ баш къараманы, энъ эвеля бабасынынъ къарарына, о заманнынъ адетсизликлерине къаршы чыкъа. Севгисиз акъайгъа чыкъмагъа истемеген Эсма озюни зеэр ичип ольдюре.

Той ерине кельген алем,

къылдылар гъамлы дженазе…

Ёл янында комюльди Эсма,

о акъ тюрбеси шимди тура,

Кельген - кеткен бакъып онъа,

эте рамет, къыла дуа.

Бу эсер озюнинъ драматик къавийлигинен белли У.Шекспирнинъ ве А.С.Пушкиннинъ эсерлеринен тенъ къыясламакъ мумкюн десек, янъылмамыз.

Шаирнинъ даа бир поэмасы «Аджы Ислям молла», озь деврине уйгъун мунджериджели эсердир. Бу поэма шаир Абдурефий Алтанлы тарафындан араштырып тапылгъан сонъ, 1971 сенеси биринджи кере «Ленин байрагъы» газетасыннда нешир этильди. Поэманынъ сюжет иве мундериджеси шуны косьтере ки, о халкъ масалындаки нефисхор моллалар акъкъында айтылгъан менфий хасиетлерни, къылыкъларны Аджы Ислям молла образында бирлештирген. «Аджы Ислям мола» озюни олдукъча мусульман косьтерсе де, дюнья малына тоймагъан, яланджы, видждансыз адамдыр, къадыны исе ахлякъсыз, джариз бир махлюкътыр. Руханийликнинъ ич юзюни ачкъан бу поэма акътуалигини аля джоймай.

Молла бир кунь пек аджеле санки гидер янгъынгъа

Джемаатны башына топлап бойле демиш шу халкъкъа

Эй джемаат, вааз идейим буюк, кучюк динъленъиз

Эки шейи оланлар, бирин лябит беринъиз.

Кетирселер шейлерни мен орта эвге къоярым

Эгер джаным истесе, базардан да юклерим.

Асан Чергеев аджайип ве айдын истидат саиби оларакъ эдебиятымызнынъ тарихында силинмез ис къалдырды. Онынъ яраткъан учь поэмасындан эр бири озь девирининъ актуаль мевзуларыны юксек бедийликнен, саде ве зенгин тильнен тасвир эткен эсерлердир. Нефисликке, аджайип гузелликке малик, озь девирининъ актуаль эсерлери онъа классик языджымыз демеге акъ бере.

Мешур публицист ве бала шаиримиз Асан Чергеевнинъ шиириети

Асан Чергеевнинъ иджадына бир назар ташласакъ, онынъ фаалиети 1899 сенесинден башлана ве бунъа делиль оларакъ онынъ биринджи шиирлери: «Къарт багъчаджы», «Чешме», «Айванлар не айталар?».

Шаир «Козьяш хан чешмеси» шииринде чешме ве дервишнинъ субетлешкенлерини ифаде эте. Дервиш, санки бир ёлджу образында чешменинъ фаджиалы такъдирини бильдире. Эльбетте, шаир «Чешме»нинъ образында эзильген, тапталгъан, девлети ёкъ олгъан къырымтатар халкъыны бильдире.

Гонълюнъ къырыкъ, башынъ тебен,

Джанынъ тепрене къафесте.

Хавф къальбинъе ич кельмесин,

Сейле, башынъ олса эсте.

Шиирнинъ сатырларындан окъуйджыгъа белли ола ки, бир заманлары менфааты буюк олгъан девлет, бугуньки куньде Русие Чар укюмиетининъ зулумы астында булунмакъта.

Хавф къальбине ич кельмесин…

Сатырларында шаир озь миллетини аджизликтен, чарезизликтен уянмакъны, акъсызлыкъларгъа къаршы чагъыра.

Асан Чергеевнинъ эдебий фаалиети оджалар семинариясында окъугъан йыллары башланды. Шаир 45 якъын эсер язды. Эдипнинъ яраткъан эдебий мирасы гъает зенгин экен. 1924 сенеси «Ешиль ада» журналында онынъ «Омюр чыракъ» адлы эсери, 1928 сенеси ренкли ресимлернен чыкъарылгъан ве балалар ичюн шиирлерден тертип этильген «Айванлар не айталар», «Тильки ве къоян» джыйынтыкълары, «Йыл денюми» адлы балалар пьесасы беллидир.

«Йыл дёнюми». «Айванлар не айталар»

Зиядин Джавтобели «Йылдыз» журналында 1983 сенеси бойле малюмат бере: «Йыл денюми» пьесасыны Асан Чергеев Алматархан коюнде оджа олып чалышкъанда, озь талебелеринен санада кемане чалып ойнагъан. Талебелер озь роллерини о къадар усталыкънен ойнап, бутюн мусафирлерни айретте къалдыргъанлар. Кийимлери белли бир мевсимни ифаделеген, ве шу мевсим акъкъында тавсилятлы тариф эткенлер. Бу пьесанынъ мундериджеси эски йыл янъы девирге дёнгенини бильдирген пьеса. Асан Чергеевнинъ бугуньки куньде белли пек чокъ бала шиирлери мектеп дерсликлерине кирсетильген, онынъ шиириети бугунь де яшамакъта.

Балларгъа багъышлангъан шиирлер.

Биз билемиз, Асан Чергеев истидатлы драматург, акъикий оджа, лякин оны энъ севгили огърашувы бу балларгъа багъышлангъан эсерлер, хусусан шиирлер…

Кобелек Хораз

Меним омрюм пек аздыр, Агъаргъанда ернен кок,

Къуванчым тек бир яздыр. Мен багъырам кукарекок!

Тюшме балам пешиме, Уянтам мен балаларны,

Мен кетейим ишиме. Пек севем мен оларны.

Балкъурт Арслан

Ишим бардир керчектен, Окюргенде давушым

Бал топлайыым чечектен Дагъны, чёльни янгъырта.

Къарап турмай ишлейим Пек къуветме панджаам бар,

Тийсен яман тишлейим. Ургъан ерни дагъыта

Къарылгъач Тавшан

Ювалайым сачакъта Тавда, чёльде яшайым

Язын куню сыджакъта. Морковь, хыяр ашайым,

Эр кунь тюрлю айтам мен, Авджыларны корьгенде,

Кузьде сизден къайтам мен Титремеге башлайым.

АДЖЫ ИСАЯМ МОЛЛА

(Поэмадан парча)

1.

Моллалыкъ идер эди бир койде Аджы Ислям,

Онъа разы олур факъыр хатре душсе эр заман.

2.

Не керек акъкъына кирмек, о баш эди джумлее,

Акъшам, саба ич къалмаюп гидер эди джамие.

3.

Таякъ алур, киер джюббе, тесбих тюшмез элинден,

Бара, келе сокъакъ япмыш джамигеджек эвинден.

4.

Джумле север ве саярлар, орталыкъта биринджи,

- Олмаса керек,- дер эдилер,- ондай даа билиджи.

5.

Шериаты къой сен турсын, закондан да хабердар,

Джумлейи къоркъузып, эттире кендине итибар.

6.

«Своя» дер эм «твоя» экиде бир де «господин»,

Бу сёзлерни эшиткенде акъыя козю эр кеснинъ.

7.

Теран тийсе къабаатынъ ич къалдырмаз янынъа,

Ойле де бир чубукъ сокъар чыкъып джами алдына.

8.

Молла бир кунь пек аджеле санки гидер яныкъкъа

Джемаатны башына топлап, бойле демиш шу халкъкъа

9.

Эй, джемаат, вааз идейим буюк, кучюк динъленъиз,

Эки шейи оланлар, бирин лябит беринъиз.

10.

Вермеенлер ахрет куню, лябит отта янаджакъ,

Бу дюньянынъ ичерсинде кимлер ольмей къаладжакъ.

11.

Ат, араба, тёшек, миндер, курси, ястыкъ эм меслек,

Омюринънинъ азлыгъында арткъач шейлер не керек?

12.

Агълаштылар, джумле-алем джами олды алекет,

Молла санар ана банъа бир локъата берекет.

13.

Иште девлет къапусыны кенъ ачтым бен гендиме,

Сейир чалынъ, насыл кельсин эм маллары элиме.

14.

Кетирселер шейлери мен орта эве уерим,

Эгер джаным истерисе, базардан да туерим.

15.

Уйле олур, япайыкъ сабыр, эльти ана ашыкъма,

Къурулайым кельген малны къоя берип къаршыма

Козьяш хан чешмеси

Ишидуб чокъ намынъ, чешме,

Кельдим ёкълай, алынъ нидже?

Джумле юкълай, дёк дердинъи,

Кимсе дуймаз - къара гидже.

Акъар суюнъ козьяш киби,

Сёйленуб тамчылар ире.

Бильмем алынъ, бильмем къальбинъ,

Агьлайсынъ сен бана коре.

Гонълюнъ къырыкъ, башынъ тёбен,

Джанынъ тепрене къафесте.

Хавф къальбинъе ич кельмесин,

Сёйле, башынъ олса эсте.

Сёйле, чешме, хан япысы,

Недендир, сёйле, элеминъ?

Афу эйле, гидейим бен,

Къырса гонълюнъ бу кельдигим.

Бен акъарым хан кунюнден,

Динъле, къардаш, деди чешме.

Алым фена агълайым эп

Унудылан доста-эше.

Чокъ достлардан тек бен къалдым,

Сувды артыкъ бенден девран.

Келен адам кечер кулип,

Къалдым халкъа олып сейран.

Къулланылгъан эдебият

Абдуллаев И. Они владели и мечом, и пером : [Об Асане Чергееве и его предках] // Голос Крыма. - 1997. - 20июня.

Алтанълы А. Шаир Чергеевнынъ яратыджылыгъы //Ленин байрагьы. - 1970. -29декабря.

Аметова Н. Джесаретли шаир = Смелый поэт:[ Асану Чергееву - 120 лет]//Къырым. - 1999. - октябрь 30.

Асан Чергеев (1879-1946) [Краткие биографические данные] // Голос Крыма. -1996.-25октября.

Асан Чергеев //Керим И. Гаспринскийнинь "джанлы" тарихи 1883-1914. -Акъмесджит, 1999. - С. 346-347.

Джавтобели 3. Ильки адымлар [Асан Чергеевнинъ иджады акъкъында] //Йылдыз. - 1983.-№1.-С.85-89.

Джавтобели 3. Субетлер: [Языджы Асан Чергеев акъкъьшда]/ 3. Джавтобели //Джавтобели 3. Эдебият севдалары. - Ташкент, 1983. - С. 3-32.

Керим И. Бедий сёзюмизнинъ эврими: [Асан Чергеев акъкъында]/ И. Керим //Йылдыз. - 1998. - № 8. - С. 135-155.

Оджа ве шаир эди : [Асан Чергеевнинъ догъгъанына 120 йыл олды ]// Йылдыз. -1999. - №4.-С. 140-141.

Омюр - чыракъ [Асан Чергеевнинъ догъгъанына 125 йыл олды] //Йылдыз-2004-№1.-с.149-152

Творчество Асана Чергеева (1879-1946) в системе школьного образования крымских татар//Эстафеты поколений - 2007

Хуршутов А., Абдураимов В. Из истории крымскотатарской литературы: [Об Асане Чергееве]//Арекет. - 1996. - 7марта.

Чунак А. Уважение к просвещению было всегда: [Воспоминания Айдера Чергеева об отце Асане Чергееве]/ А. Чунак //Голос Крыма. - 2002. - 5 июля.

Шемьи-заде Э. Мешур публицист ве бала шаиримиз Асан Чергеев //Ленин байрагъы. - 1968. - январь 20.

Юнусова Лиля. Асан Чергеев:[Краткий обзор жизни и творчества]. Симферополь: Доля, 2002, с.187-189.