Үздік әдебиетші сыныптан тыс жұмысы

Сабақтың тақырыбы: Үздік әдебиетші.

Бағдарламасы:

Мақсаты:Оқушылардың әдебиетке деген қызығушылығын арттыру,білімдерін одан әрі толықтырып,сөйлеу мәдениетін қалыптастыру.

Сабақтың барысы: Кіріспе сөз.Әдебиет- әр халықтың рухани мұражайы,баға жетпес ұлттық құндылықтарының бірі.Әдебиет пәні адамға рухани азық,психологиялық демеу беріп,адамның шығармашылық қабілетін арттырады.Ол адамның мәдениетті жеке тұлға ретінде ретінде қалыптасуында маңызды рол атқарады.

Қай халық болмасын өз әдебиетін қастерлеп,құрмет тұтып,оны әрі дамытуға тырысқан.Ал балалар осы бай әдебиетіміздің арқасында,халық ауыз әдебиетінің көптеген түрлері дүниеге келді.Соның бір түрі-айтыс.

Айтыс -қазақ әдебиетінің көне жанры.Атынан көрініп тұрғандай таласу,айтысу,бәсекелесу,жарысу сияқты мағынада қолданылады.Айтыс-айт етістігінен туған зат есім,өз мағынасын алғанда айтыс екі кісінің сөйлесуі.Айтыс сөз төркіні осыдан шыққаны күмәнсіз.

Айтыс-қазақ әдебиетінің ең мол құнарлы саласы. Айтыстың түрлері көп.Қане соларды атап өтейік.

Айтыстың түрлері: бәдік,жар-жар,жануарлар мен адамдар айтысы,өлі мен тірінің айтысы,жұмбақ айтыс,салт айтысы,жұмбақ айтыс,қыз бен жігіт айтысы.

Міне, балалар біз өткен сабақта айтыстың түрлерімен танысқан болатынбыз.Оның ішінде қыз бен жігіт айтысы Біржан мен Сара айтысын өттік.Енді біз Біржан мен Сараның айтысын өмірін,өнерін қаншалықты меңгергенімізді байқау мақсатында «Үздік әдебиетші» сайысымызды бастаймыз.

Ең алдымен сайысымыздың бөлімдерімен таныстырып өтейін.

І. Бөлім.Сен білесің бе?

ІІ. Айтыс майталмандары.

ІІІ. «Иә» «Жоқ»

ІҮ. «Сен не істейсің?»

Ү. Шешендік өнер (ой толғау)

Енді сайысымыздың алғашқы бөліміне кезек берейік.Бұл бөлімде сіздерге әдебиет пәніне байланысты яғни халық ауыз әдебиетінің бірі-айтыс және айтыс өнерінің майталмандары Біржан мен Сара жайында сұрақ қойылады.

Бұл бөлімнен кейін екі сайыскерімізбен қоштасамыз.

1.Біржан да Сара да көпке мәлім,тарихта белгілі адамдар.1834 жылы дүниеге келген кім?

Неше жасында жетім қалып,жастайынан жоқшылық тауқыметін тартқан ақын қыз кім?

(Сара. Тастанбекқызы)

3.С.Тастанбекқызы неше жасында қолын домбыра алып,шаршы топқа түседі? (Сара 13 жасында шаршы топқа түседі)

Белгілі қанша жұртқа атым-Сара

Ішінен ер қаптағай шықтым дара,

Домбыра ап, он үшімнен сөз сөйледім.

Келемін бір сүрінбей, жеке- дара.

Мінеки,он сегізге биыл шықтым,

Сан жүйрік іске алмас самғағанда деген екен.

4.Қажыеке,күні құрсын ұрғашының

Билігі болмаған соң бір басының

Берген соң тері -терсек ит те алады

Пұлындай берекесіз арбашының...- деген Сара сөзінен нені байқайсыздар?

(Сол кездегі қазақ әйелдерінің ауыр тұрмысын)

5.Сараны Есімбек,Тұрысбек сияқты ел билеушілері оны жаны да ,тәні де кемтар кімге атастырып қойған?

(Жиенқұлға атастырған)

6.Айтыста Біржан халқымыздың ұлы ақыны кімді оқшау алып,дара,дана , тұлға етіп бейнелейді?

(Абай .Құнанбаев)

7.Сара Біржанға сөзін мірдің оғындай қақанша қадап,өнер таластырса да,кімге келгенде мүдіре береді?

(Әрине,Жиенқұлға келгенде)

8.Біржан сал қандай жүзден шыққан? (Орта жүз)

9.Біржан сал Қожағұлұлының арғы атасы? (Бертіс)

10. Біржан кімнің баласы? (Тұрлыбайдың баласы)

11.Біржан ең әуелі ақын.Ақын деп кімді айтамыз?

(Өлең,терме,толғау,жыр дастандарды өз ойынан ауызша немесе жазба түрде шығаратын тумысынан қабілетті,табиғи дарын иесін ақын дейміз.

12.Біржанның әні айналаны баурап алып,жұрт түгел Біржан отырған үйге жиналады.Азанбайдың қыз-боз балаларға арнап тіккен үйі қаңырап босап қалдады.Бұған шыдамаған болыс поштабайын жібереді.Есер поштабай ән шалқыған үйде иін тірескен адамдарды итере қағып соғып,төрде домбырасын бүлкілдетіп,әсем әуенін әуелетіп отырған Біржанның басын қамшымен осып өтіп,домбырасын тартып алмақ болады.Бірақ көпшілік араша түсіп қалады.Жұрт көзінше жасаған зорлық-зомбылыққа шыдамаған Біржан ащы әуенге басады.Домбырасын бебеулеткен күйі Жанбота отырған үйге баса -көктеп келіп недеп шырқай жөнелді?

Жанбота ,осы ма еді өлген жерім,

Көкшетау боқтығына көмген жерің

Кісісін бір болыстың біреу сабап,

Бар ма еді статьяда көрген жерің

Жанбота, -өзің -болыс,әкең -Қарпық

Ішінде сегіз болыс шенің артық

Өзіңдей Азанбайдың поштабайы

Қолымнан домбырамды алды тартып.

Тартса да бергенім жоқ домбырамды,

Есерді поштабайдай көргенім жоқ,

Қамшымен топ ішінде ұрып еді,

Намыстан, о дариға ,өлгенім жоқ,-дейді.

Енді сайысымыздың келесі бөліміне көшейік.Бұл бөлімде сіздерге төрт әдебиет тұлғасына байланысты екі сұрақтан қойылады. Сайыстың шарты бойынша сұрақты таңдау құқығы ұпайы аз оқөушыдан басталады.Бұл бөлімнен кейін ұпайы аз екі оқушымен қоштасамыз.

І.Сара Тастанбекқызы.

1.Сара Тастанбекқызының Біржан салмен айтысы айтыс өнерінің шоқтығы биік ,көркем үлгісі болып саналады.Ақынның бұл айтыстан басқа қандай өлеңдері бар?

(Жүрек сыры,Ашындым, Арсалаң аға алдында, Жайлауда,Әбіштің аруағына,Жүрек,Хош бол,елім, секілді көптеген өлеңдері бар.)

2.Жетім қыз үшін мал алған Тұрысбек қажының әректін естіген Есімбек қажы дау шығарып,Сараны өз ауылына көшіріп алад,бірақ бұдан Сараға жақсылық болмайды.Ақырында бар шаруа екі қажының қыздың қалың малын тең бөліп алуға келісумен тынады.Осылайша қаршадайынан басы дауға түскен ақын қыздың бағының ашылуына кім себепкер болады? (Біржан сал)

3.Сара өзінің асқан дарынының арқасында қол жеткізіп,неше жасында кімге тұрмысқа шығады?

(Алтынбекұлы Бектай дегенге тұрмысқа шығады)

4 Үш жасында әкесінен айырылып, жетім қалады? (С.Тастанбекқызы.)

ІІ.Біржан сал Қожағұлұлы.

1.Біржан сал Қожағұлұлы қандай тілдерді меңгерген? (Араб,парсы, шағатай)

2.Біржан мен Сара айтысын басшылыққа ала отырып, Мұқан Төлебаев қандай әйгілі операсын дүниеге әкелді?

( Біржан мен Сара операсы)

3.Бірнеше рет үйленіп, қанша бала сүйген ақын?

(Төрт рет үйленіп, он бір ұл сүйген ақын Б.Қожағұлұлы)

4. Біржан салдың арғы аталарын ата? (Біржанның арғы атасы- Бертістен- Ақшолақ, Айшуақ, Жаншуақ, Қожамқұл, Қожағұл, Қожағұлдан -Тұрлыбай, Нұралы, Ералы, туады.)

«Иә» «Жоқ» деп аталады

1.Сара Тастанбекқызы ма?

2. Сара Жиенқұлға тұрмысқа шықты ма?

3.Сараны өз ата-анасы қалың малға сатты ма?

4.Сара дастан жаздыма?

5.Сара қайсар,ақылды ,ақын ба?

6.Біржанның «Ләйлім шырақ» өлеңі бар ма?

7. Біржан бір рет некелі болды ма?

8.Біржан парасатты дегенге келісесің бе?

9.Сара үздік өнер иесі ме?

10.Біржан Абаймен кездесті ме?

11.Біржан Сараға теңдік алып берді ме?

12.Айтыс «Айт» сөзінен шыққан ба?

13.Айтыс сөз жарысы ма?

14. Сара қазақ қыздарының бостандығы үшін күресті ме?

15.Сара Орта жүзден шыққан ба?

«Сен не істейсің?»

1.Нағыз қазақ қазақ емес, нағыз қазақ домбыра дегендей.Қолыңда домбыра.қыз,өлең,кітап, компютер, қалам,қағаз.сияқты заттарды пайдаланып не істер едің?

2.Қолыңда телефон. Интернет,кітап,қалам, домбыра,ақша.Бұларды пайдаланып не істер едің?

Сайысымыздың соңғы бөлімі «Шешендік өнер» деп аталады.

І. Қазіргі кезде айтыс өнері бізге керек пе?

ІІ. Қазақ халқының дамып, өркендеуіне айтыс өнерінің тигізер үлесі қандай?