Өксѳкүлээх Ѳлѳксѳй айымньылара уонна билиҥҥи кэм

Российская Федерация

Республика Саха (Якутия)

Муниципальный район «Вилюйский улус (район)»

Муниципальное бюджетное общеобразовательное учреждение «Мастахская средняя общеобразовательная школа имени Героя Советского Союза

А. А. Миронова»

Өксѳкүлээх Ѳлѳксѳй айымньылара уонна билиҥҥи кэм.

Петрова А.Г.

Мастаах орто оскуолатын

саха тылын, литературатын учуутала.

Балађаччы 2013 г.

Иhинээҕитэ.

Киириитэ: Алексей Елисеевич Кулаковскай - саха норуотун уонна Россия улуу уолаттарыттан биирдэстэрэ, саха поэзиятын классига.______ 3

1 баhа. «Кэччэгэй баай» - дьин сахалыы тыыннаах айымньы__________ 8.

1.1 Саха тыатын баайын уобараhа___________________________ 10.

1.2 Айымньы тылын - өhүн уратыта, аллитерация, ассонанс - саха хоhоонун ураты кэрэ көстүүтэ. Өс хоhоонун, сомо5о домо5ун сатабыллаахтык туhанара______________________________________ 13.

2 баhа. Ѳксѳкүлээх саха кэрэ кыыhын хоhуйбут айымньылара……….………

2.1. «Кыраhыабай кыыс», «Куорат кыргыттара»………………………..

2.2. Суурбэ биирис уйэ5э уктэммит саха кыыhа………………………..

3 баhа. «Сайын кэлиитэ» - төрөөбүт Сахабыт сирин кэрэ көстүүтүн хоhуйар айымньы.___________________________________________________ 16.

3.1. Биhиги олохпут сайын курдук кэрэ буоллун………………………...

3.2. Поэма уус - уран ньымалара, мифологическай уобарастар .

4 баhа. Өксөкүлээх аатын өрө тутан суруйбут саха чулуу дьонноро - . Г.П. Башарин «Саха ус реалист - сырдатааччыта» , Е.П. Шестаков - Эрчимэн, Реас Кулаковскай, историческай наука доктора Е.Е.Алексеев_________________________________________________ 20.

4.1. «Мин сүрдээх дьаданы ыал оҕото этим…»…………………………

4.2. Өксөкүлээх көмүскэлигэр, Өксөкүлээҕи өстөөх оҥоро сатаабыттара_______________________________________________________

4.3. Репрессия ыар кэмигэр_______________________________ 26.

5 баhа. Өксөкүлээх айанын алгыстаах айана.

5.1. « Норуот муудараhа фольклорга тирэҕирэр» 7 кылаааска ыытыллыбыт уруоктан._________________________________________________ 27.

5.2. . Ѳксѳкүлээх Ѳлѳксѳй «Саха интеллигенциятыгар сурук» 100 сыла.__ 30.

Түмүгэ. Өксөкүлээх баҕа санаата туолуохтун !___________________ 33.

Туhаныллыбыт литература__________________________________ _35.

Саха литературатын «алгыстаах тыллаах айбыт аҕата», бастакы учуонайа Алексей Елисеевич Кулаковскайга аналлаах кини сырдык аатын кэлэр көлүөнэҕэ анаан үйэтитэр ааҕыыларга мин, Бүлүү улууhун Мастаах орто оскуолатын. саха тылын, литературатын учуутала, Петрова А.Г. биhиги бастыҥ киhибит тѳрѳѳбүт норуотун олоҕун хас биирдии кыыс, уол кэскилигэр кѳрбүт айымньыларын ѳссѳ тѳгүл бэлиэтээн аhарар сыалы - соругу туруорунан кыттабын.

Алексей Елисеевич Кулаковскай - саха норуотун уонна Россия улуу уолаттарыттан биирдэстэрэ. Алексей Елисеевич Кулаковскай Боотуруускай улууhугар Дьохсоҕон нэhилиэгэр 1877сыллаахха, кулун тутар ый 4 күнүгэр төрөөбүтэ. Аҕата Елисей Васильевич, ийэтэ Анастасия Кононовна Кулаковскайдар. Кинилэр түөрт оҕолоохторо. Сэниэ ыал оҕото буолан, олорор сиригэр оскуоланы бүтэрэн, убайа Иван Елисеевич Кулаковскай - Оонньуулаах Уйбаан көмөтүнэн Дьокуускайга реальнай училищены бүтэрбитэ. Үлэтин суруксут көмөлөhөөччүтүнэн саҕалаабыта. Кини дьиэтигэр - уотугар убайа Оонньуулаах Уйбаан, аатырбыт ырыаhыт, саҥатын - иҥэтин, тойугун истэн улааппыта. Ону таhынан Саха сиригэр бүтүннүүтүгэр сураҕырбыт Табаахырап, Ырыа Мииккэ, Ырыа Ылдьаа, Тэкэллэ, Кылачыысап, М. Андросова - Ионова уо.д.а. олонхоhуттар улууска бааллара. Олору Алексей эмиэ элбэхтик истэрэ, киэhэни быhа олонхоhут аттыгар олорон тахсара. Уон сааhыгар Алексей Чурапчыга 4 группалаах оскуолаҕа үөрэнэ киирбитэ, мөссүйүөңңэ олорон үөрэммитэ. Олус кыhанан үөрэнэрэ, үөрэҕи кэбэҕэстик ылынара элбэхтик нууччалыы ааҕара. Бу оскуолаҕа үөрэнэн суруксут буолаат, Алексей Кулаковскай нуучча буукубатынан эмиэ сахалыы ону - маны бэлиэтэнэрэ, бэйэтэ да сахалыы хоhуйан суруйара. Онон Өксөкүлээх Өлөксөй төрөөбүт норуотун ырыатын - номоҕун тоҕус сааhыттан тартаран истэн барбыт буоллаҕына, 13 сааhыгар суруйар айар үлэтин саҕалаабыта. Ити 1889 - 1890 сыллар этэ.

Алексей Кулаковскай Аммаҕа Уучайга олорон 1900 сыллаахха бэйэтин бастакы айымньытын «Байанай алгыhа» диэн хоhоону айбыта. Бу да айымньыга нуучча реалистическай, демократическай литературатын сабыдыала биллэн ааhар. Холобура, кини сүрүн геройа булчут киhи - үлэ киhитэ, айылҕа оҕото. Бу норуот алгыhыгар олоҕурбут айымньыга булчут киhи олус реалистическай тыыннаахтык ойууламмыт, ону бэлиэтии көрөн Е. Алексеев суруйар: «Поэт манна, норуот айымньытыгар тирэнэн, бэйэтэ туспа характердаах, быhыылаах - майгылаах оччотооҕу булчут киhи чаҕылхай, тыыннаах обраhын айар. Кини ыллыы - туойа көрдөhө - хамсана, күлэ - сала турара субу баар курдук ойууланар. Норуот айымньытыгар поэт ити бэйэтин киллэриитэ буолар» (Е. Алексеев. Өксөкүлээх Өлөксөй. Якутскай 1966. с.56).

Анемподист Иванович Софронов 1925 с. суруйбута «Саха сирин талааннаах поэта уонна ырыаhыта Кулаковскай 9 сааhыттан саха ырыаларын, үhүйээннэрин, олоҥхолорун уонна кэпсээннэрин интэриэhиргээн барбыта. 13 сааhыгар суруйуутун саҕалаабыта, улам элбэхтик, дьаныардаахтык үлэлиир уонна тиhэҕэр, саха норуотун литературатыгар биллэр - көстөр миэстэни ылар». Бу курдук Кулаковскай оҕо эрдэҕиттэн суруйар идэтин, айарга холонуутун олус эрдэ, Чурапчы оскуолатын бүтэрэр сылыгар саҕалаабыта. Кулаковскай поэзията чуолаан норуот уус - уран айымньытыттан силистэммитин, норуот айымньытын барҕа баайа поэт тирэҕэ буолбутун Софронов ким хайа иннинэ бэлиэтээн эппитэ.

Боотуруускай улуус Таатта саха аатырар олоҥхоhуттара үөскээбит, олорбут сирдэрэ. Оччоҕо бурдук манньа иhин ыллаары, остуоруйалаары ыалы кэрийэр кумалааннар, чабырҕахсыттар эмиэ элбэхтэрэ. Онон Өксөкүлээх Өлөксөй оҕо сааhа баай, уран тыллаах, олоҥхоhут, ырыаhыт дьонноох Тааттаҕа ааспыта кини кэлин суруйааччы, тыл маастара буоларын төлкөлөөбут курдуга. Кулаковскай бэйэтэ саха үс туомнаах тылдьытын суруйбут политсыылынай уонна учуонай Эдуард Пекарскайга кэлин суруйбута баар: «Мин кыра оҕо эрдэхпинэ олонхоhут олонхотун, сэhэнин уонна остуоруйаларын истээри уhун түүннэри утуйбакка «сыңаах мыңаан» олорорум. Мин итинтэн тартаран, улам ыллардар ылларан, төрөөбүт тылбын үөрэтэн баартым. Итинтэн ыла мэлдьи саха урукку, билиҥҥи олоҕун - дьаhаҕын ордук сөбүлээн саха тылын кыhанан - мүһэнэн чинчийэрим. Саңа истибит тылбын, араас кэрэ бэлиэ этиилэри кумааҕыга тиhэн иhэрим. Ол курдук син элбэҕи дьон сэргиэҕин муспутум».

А.Е. Кулаковскай үрдүк үөрэхтэнэр баҕа санаата туолбатаҕа. 1897 с. реальнай училищены бүтэрэн баран, Чурапчыга улуус суруксутун көмөлөhөөччүтүнэн үлэлээбитэ. Дьонугар - сэргэтигэр көмөлөhөр баҕалааҕа, дьаданы, үөрэҕэ суох дьоҥҥо итэҕэллээх киhи буолан дьыалаларын оҥороро, улуус оскуолаларын үлэлиир усулуобуйаларын тупсарарга кыhаллара. А.Е. Кулаковскай - саха поэзиятын классига. Айар үлэтин 1900 сыллаахха «Байанай алгыhын» норуот тылыттан чочуйан онорууттан саҕалыаҕыттан ыла олоҕун тиhэх күннэригэр диэри айар үлэтин бырахпатаҕа, кэлэр кэскилин түстүүр айымньылары суруйталаабыта. Кулаковскай эмиэ олохтоох бэчээккэ бастакы хоhооннорун «Төрүү илигиттэн түҥнэри төлкөлөппүт», «Уот тыыннаах улахан оҥочо», «Абааhы андаҕара» диэннэри бэчээттэппитэ. Тыаттан киирэн куоракка хас да сыл балыыhа, Охотскайга диэри телеграф линиятын тутуутугар дьоннору кытта бэдэрээттэhэн үп киллэринэр санаата сатамматаҕа, төттөрүтүн ороскуоттаах буолбута. Онон 1910 с. ыла наар учууталлыыр үлэнэн дьарыктанан Бодойбоҕо, Хачыкаакка, Бүлүүгэ, Булуҥҥа сылдьыталаабыта. Ол сылдьарын тухары айар үлэнэн, науканан дьарыктаммыта, фольклорга баай матырыйаалы хомуйбута. Кулаковскай төрөппүттэрэ билиңңи Таатта улууhун Чычымах бөһүөлэгин таhыгар Амма сүнньүнэн Уучай диэн сиргэ олорбуттара. Ити Чурапчыттан уонтан тахса көстөөх сир.

А.Е. Кулаковскай нууччалыы-сахалыы тылбаас сайдыытыгар биир маҥнайгы үктэли онорбут өңөлөөх. Кини революция инниттэн улуу нуучча литературатын итиитик таптаабыта. Реальнай училищеҕа үөрэнэ сылдьан Пушкин айымньылара тугунан сүдүлэрин төһө сөпкө өйдүүрүн көрдөрбүтэ. Кини А.С. Пушкин айымньыларын өйүттэн ааҕара, Лермонтов, Крылов, Некрасов, Жуковскай суруйууларын устан илдьэ сылдьара үһү. Нуучча хоhоонугар олоҕуран саха норуотун көрдөрөр айымньылары суруйара.

Норуотун былыргы олоҕун-дьаhаҕын туhунан сырдатыы Кулаковскай айар үлэтин биир сүрүн соруга буолар. Кини курдук бэйэтин норуотун, бэйэтин төрөөбүт дойдутун үчүгэйдик уонна дириҥник билэр киhи суоҕа. Ити билиитин үгүстук айанныыр, онно-манна сылдьар кэмигэр иҥэриммитэ. Кини Сахатын сирин бүтүннүүтүн кэриэтэ уhаты-туора сыыйбыта. Ѳлуѳнэнэн, Бүлүүнэн, Алданынан, Халыманан, Дьаанынан, Индигииринэн, Ѳлүѳхүмэнэн о.д.а. ѳрүстэринэн устубута. Дьокуускай-Охотскай, Дьокуускай-Бүлүү, Дьокуускай-Иркутскай тракталарынан айаннаабыта. Халыма, Дьокуускай, Бүлүү, Ѳлүѳхүмэ уокуруктарынан араас улуустарынан сылдьыталаабыта. Ити историяларын уонна культураларын үөрэппитэ. Тылынан уус-уран айымньылары, итэҕэлгэ уонна саха тылыгар сыhыаннаах матырыйааллары хомуйбута.

А.Е. Кулаковскай оскуолаҕа үөрэтиллэр «Кэччэгэй баай» диэн айымньытыгар норуотун былыргы олоҕун - дьаhаҕын туhунан сырдатар. Бу Кулаковскай айар үлэтин биир сүрүн соруга буолар. Кини курдук бэйэтин норуотун, бэйэтин төрөөбут дойдутун үчүгэйдик уонна дириҥник билэр киhи суоҕа. Ити билиитин үгүстук айанныыр, онно-манна сылдьар кэмигэр инэриммитэ.

А.Е. Кулаковскай олоҕу реалистическайдык көрдөрбүт биир чаҕылхай туоhутунан 1907 сыллаахха суруйбут «Кэччэгэй баай» айымньыта буолар.

Бу Н.В. Гоголь «Ѳлбүт дууhалар» диэн поэматын сабыдыалынан суруллубут айымньы диэн суруйаллар. Ол гынан баран национальнай уратылаах, дьин сахалыы тыыннаах айымньы буолар. Кэччэгэй баай уобараhыгар төhө да баай-харам киhи типичнэй уобараhа да ойууланнар, бу кэччэгэй баай таҥаһа-саба, тутта-хапта сылдьарыттан да сыаналаатахха, аhыыр аhыттан, олорор дьиэтиттэн көрдөххө чахчы ньүдьү-балай саха тыатын баайын уобараhын көрөбүт. Суруйааччы кэччэгэй баайынан өй-санаа, сиэр-майгы таңнастыытын кириитикэлээбит. Айымньы геройун араас өртүттэн ойуулаан уобараhы айан таhаарыы биир бастыҥ холобура дэнэр. Бу хоhоонунан кэччэгэй баай ойуулааhынынан оччотооҕу олох харахха көстөн кэлэрдии хоhуйуллар.

Билиңңи сайдыылаах олох оскуолатын үөрэнээччилэрэ Өксөкүлээх Өлөксөй «Кэччэгэй баай» поэматын туhунан туох санааҕа кэлбиттэрин туhунан сырдатан аhарыам.

2000 сылга үөрэнэр оҕолор бачча баай киhи сүрдээх куhаҕанын, сиэри таhынан кэччэгэйин, танаhын - сабын көрүммэтин сөҕөллөр. Билиҥҥи олоххо бу кини курдук элбэх баайдаах, сүөһүлээх-сылгылаах, халың элбэх харчылаах киhи олох үчүгэйдик олоруон сөбө.

А.Е. Кулаковскай маннык «Кэччэгэй баайа» биhиги ортобутугар олороро эбитэ буоллар күлүүгэ барыан сөп эбит. Кинини акаары киhинэн ааҕыах эбиттэр. Ол гынан баран барыта наhаа хобдох буолбатах. Хас да үчүгэй өрүтү булуохха сөп.

Бастатан туран, үчүгэй өрүтүн булуоҕуҥ:

Хотон - хотон муҥунан

Хороҕор муостааҕы

Хотуулаахтык холбооттообут,

Сыhыы- сыhыы муҥунан

Сыспай сиэллээҕи

Сыталлаахтык сырыырҕаабыт…

Мантан көстөрүнэн, кини элбэх сүөhүлээх эбит. Итини таhынан элбэх күндү түүлээҕи мунньубут, халыҥ элбэх харчылаах.

Өксөкүлээх ити тыллара бу киhи дьонтон чорбойорун, сатабыллааҕын бигэргэтэр. Сүрэҕэ суох, өйүнэн мөлтөх эбитэ буоллар хайдах итиччэ байыан сөбүй, суох буоллаҕа дии.

Иккис үчүгэйэ: Пиибэни билсибэтэх, арыгыга алдьамматах:

Ол төһө да «кэччэгэй» дэннэр, куhаҕан дьаллыкка ылларбатах. Табаахтаабат, пиибэлээбэт, арыгылаабат. Итинник киhини ама куhаҕан диэн дуо! Биhиги олохпут саамай омсолоох көстүүтэ бу буолар. Билинни бэйэлэрин кыанар дьон маннык куhаҕан дьаллыкка ылларбыт буолаллар.

Үhүс үчүгэйэ:

Отон аhы ордорбут

Сугун аска суудайбыт

Дьордьомо аска дьулуспут

үтүө аhа үрүмэ…

Төрөөбут айылҕатын аhын таптыыр, ону сөбүлээн аhыыр эбит. Маннык буолан уhун үйэлээх, чэгиэн - чэбдик сырыттаҕа.

Оттон куhаҕанын хаhыстахха бу курдук эбит:

Саах быыhыгар саспыт

Самнайбыт балаҕаннаах…

Үрэх баhыгар, сайдыы суох сиргэ олорор буолан, ол иhин билбэтэ - көрбөтө таайан дьиэтэ - уота мөлтөх. Дьонтон - сэргэттэн ыраах дойдуга олорор.

«Салҕаа» диэтэххэ санарбат

«Иэhирт» диэтэххэ этиппэт,

«Дьоллоо» диэтэххэ дьорҕойор,

«Абыраа» диэтэххэ абарар…

Эппиппит курдук, кини наhаа түңкэтэх. Онон дьонумсаҕа суох. Ол иhин майгыбыт итинник мөкү.

Кэччэгэй баай, төhө да биллэр - көстөр итэҕэстэрдээҕин иhин, сүнньүнэн үчүгэй киhи. Кини олус үлэhит. Тэрийэр дьоҕурдаах буолан байбыт. Барыны бары сүрдээҕин харыстыыр. Туох барыта эрэйинэн кэлэрин сыаналыыр. Кэмнээн - кээмэйдээн туттар. Баайын - дуолун мээнэ ыскайдаабат. Тугу да уорбат - талаабат. Дьону атаҕастаабытын, баттаабытын туhунан поэмаҕа туох да суруллубат.

Аныгы кэм эбитэ буоллар, бириэмэ хаамыытыгар дьүөрэлэhэн, уопсай култуурата көнүө этэ дии саныыбыт.

Хоhооҥҥо А.Е. Кулаковскай кэччэгэй баайы күлүү - элэк оностон суруйар. Айымньы тылыгар норуот уоhуттан түспэтэх «Туппута эрэ торуоската, кэппитэ эрэ сэлээппэтэ», «Биэрэрин бэскэ ыйаабыт, уунарын умнан кэбиспит» өс хоhооннорун, «хоноҕор муостааҕы, сыспай сиэллээҕи», «үрүҥ хара түүлээҕи» кубулуйбат эпитеттэри, «Хара харах харахтаабатах, хаптаҕай кулгаах истибэтэх», «Аҕал» диэтэххэ антах хайыһар, «кулу» диэтэххэ курус гынар» сомоҕо домохтору сатабыллаахтык туттар.

Хоhоону аллитерация уонна ассонанс ордук киэргэтэллэр, хоhоон тылын - өhүн этигэн, хомоҕой онороллор.

Хара харах харахтаабатах

Хаптаҕай кулгаах истибэтэх

Халыҥ элбэх харчылаах.

Хоhооңңо биhиги сытыары уонна туруору аллитерацияны уонна ассонансы көрөбүт. Строка барыта х дорҕоонтон саҕаланар, бастакы строкаҕа х бүтэй дорҕоон алтата уонна наар аhаҕас дорҕоон туттуллубут. Бу - саха поэзиятын биир дьикти көстүүтэ.

А.Е. Кулаковскай сахалыы үрүҥ хоhоон маастарын быhыытынан киэнник биллэр. Норуот ырыалара, үгүс саха суруйааччыларын айымньылара үрүн хоhоон форматынан суруллубуттар. Маннык хоhоон кээмэйэ суох, бүтэй уонна аhаҕас дорҕоон дьүөрэлэhиитигэр тирэҕирэр. Аллитерация уонна ассонанс хоhоон ритмическэй тутулун киэргэтэллэр.

«Кэччэгэй баай» хоhоон тыла - өһө сытыы, бэргэн. Поэт хомоҕой эпитеттэри, тэҥнэбиллэри, тыыннааҕымсытан көрдөрүүлэри, ойуулуур - дьүhүннүүр кырааскалаах тыллары туттубут. Холобур,

Нэлэ тэриэлкэлээх,

Ньала хамыйахтаах,

Кымаах - имээх кытыйалаах,

Лобуй - ибий чохоолоох

Чохчой - икчэй солуурчахтаах,

Богдооhуннаах богдо боччуктаах,

Куйакый куhуоктаах,

Кыракый кырбастаах,

Албас аhатыылаах, күтүөн күндүлээх.

Хоhооңңо туттуллубут эпитеттэр этиллибит иhит - хомуос хаhаайыннара аhара күтүрүн, кэччэгэйин тоhоҕолоон бэлиэтииллэр. Нэлэ тэриэлкэттэн, ньала хамыйаҕынан аhаабыт киhи төhө элбэҕи тото - хана аhыай, суох буоллаҕа дии.

А.Е. Кулаковскай бу айымньытыгар киhи өйдөөбөт эргэрбит тылларын үгүстүк туттубут. Маннык архаизмнар билиңңи кэмнэ туттуллубат предметтэри, көстүүлэри, өйдөбүллэри бэлиэтииллэр. «Кэччэгэй баай» хоhоонно умнуллубут таңас - сап, ас - уол, иhит - хомуос, туттар - тэрил, сэп - сэбиргэл ааттара хойуутук көстөллөр. Уус - уран литератураҕа архаизмы туттуу элбэх өрүттээх:

1. Айымньыга көрдөрүллэр кэм уобараhын арыйарга;

2. Айымньы тылын - өhүн ойуулуур - дьүһүннүүр, киhи дууhатыгар дьайар кыаҕын күүһүрдэргэ;

3. Литературнай персонаж характерын уратыларын чорботон бэлиэтииргэ.

Биhиги кэммитигэр «Кэччэгэй баайдар» суохтар дии саныыбын. Балаҕаччы нэhилиэгин ыалларын кэтэх хаhаайыстыбаларыттан көрдөххө, олус элбэх сүөhүлээх-сылгылаах ыал суоҕун кэриэтэ. Билигин ыал үксэ сүөhүлэрин эhэр эрэ санаалаахтар дииллэр. Бэрт аҕыйах ыал ыанар ынахтаахтар. Ол курдук, эдэр ыаллартан Алексеева Айталина Юрьевна дьиэ кэргэнэ уопсайа 19 сүөhүлээхтэр. Ол иhигэр 6 ынах, 7 сылгы, ол иhигэр 3 биэ. Бу саамай элбэх кэтэх сүөhүлээх ыаллар диэн суруйабын. Көстөрүн курдук, билинни ыал элбэх баайа суох. Кулаковскай айымньытын курдук сытыйа байбыт ыал билигин суох.

Өксөкүлээх саха кэрэ кыыhын хоhуйбут айымньылара.

А.Е. Кулаковскай «Саха дьахталларын мэтириэттэрэ», «Сүүhүн туолбут эмээхсин ырыата», «Кыраhыабай кыыс», «Эр аhыыта», «Тыа дьахтара» хоhоонноругар революция иннинээҕи кэм араас социальнай араҥатыгар киирэр саха дьахтарын олоҕун-дьаhаҕын, майгытын-сигилитин, тас дьүhүнүн-бодотун, өйүн-санаатын сиhилии ойуулаабыта.

«Куорат кыргыттара» хоhооҥҥо Х1Х үйэ бүтэhигинээҕи куорат баайдарын кыргыттарын уустаан - ураннаан хоhуйар.

Айымньы икки чаастаах. Бастакы чааhыгар баай ыал атаахтык иитиллибит кыыhын куннээҕи «кыhалҕата» ойууланар. А.Е.Кулаковскай күннээҕи олох, ас-танас кыhалҕатын билбэт, тугу да интэриэhиргээбэт, татым өйдөөх-санаалаах куорат кыыhын эҕэлээхтик күлүү-элэк гынан хоhуйар.

Бу айымньытынан Өксөкүлээх биhиги бу олохпутун кэрэ эрэ быыhыаҕа диэн өйдөбүлү биэрэр. Кыыс оҕо орто дойдуга төрүүр анала биллэр. Оҕо төрөтөр, олоҕу салгыыр аналлаах. Кыыс оҕо олоҕу быыhыыр, сайыннарар. Ийэ буолан үс саханы төрөтөр, түөрт саханы элбэтэр. Сана уйэ кирбиитигэр Өксөкүлээх кэрэ кыыhын холобур быhыытынан көрөбүт.

«Куорат кыргыттара» хоhооҥҥо Х1Х үйэ бүтэhигинээҕи куорат баайдарын кыргыттарын уустаан-ураннаан хоhуйар.

Бу айымньы «Куорат кыыhа» уонна « Кыраhыабай кыыс» диэн чаастара урут тус-туспа бэчээттэммиттэрэ. Кулаковскай бэйэтэ бэлиэтээhининэн, бу икки чаастаах биир айымньы буолар. Ону айымньы ис хоhооно даҕаны бэрт дьэҥкэтик туоhулуур. «Куорат кыргыттара» диэн хоhоон «Бии кыргыттар биэчэргэ бэсиэлэйдэнэн кэллилэр» диэн этииттэн саҕаланар.

Хоhоон «Куорат кыыhа» диэн бастакы чааhыгар Кулаковскай маннык хос быhаарыны онорбута: «Бу ырыаҕа баай төрүттээх кыра үөрэхтээх,олох куhаҕан өттүлэрин өйдөөбөтөх, ийэтигэр-аҕатыгар атаахтык иитиллибит саха кыыhа ойууланар. Кини ааспыт үйэ бүтүүтүнээҕи куорат кыргыттарын тиибин биэрэр. Оттон хоhоон «Куорат кыргыттара» диэн иккис чааhа маннык хос быhаарыылаах: «Манна содур майгы ойууланарын курдук өйдүүр сатаммат, төттөрүтүн, х1х үйэ бүтүүтүнээҕи баай ыал кыргыттара уолаттары кытта төhө да бодоруспуттарын иhин, майгыларынан-сигилилэринэн ыраас буолаллара, кыыс оҕо чиэhин сүтэрбэт туhунан саха үгэhин, абыычайын кытаанахтык тутуhаллара.

Саха кыыhын бастынын билигин суруйааччы «Кыраhыабай кыыс» айымньытыгар суруллубутун көрөбүт.

Өксөкүлээх кэрэ кыыhын Алайаана, Күөкэрдиирэ, Сандаарыйа диэн таптаан ааттыыр. Кинини көрөрүттэн хаhан да салгыбат, санаата көнөр, майгыта тупсар эбит. Кэрэ кыыhын туох да көтөргө-кыылга тэҥниэн булбат. Өhүргэниэ, кыыhырыа диэн куттанар. Кыыhын хоhуйарга холонор да тыла тиийбэт. Ол да буоллар, талан-талан дойду иччитигэр Айыыhыт хотунна, Иэйиэхсит ийэҕэ, Халлаан кустугар, улуу күөл кулуhунугар, туналы манан күҥҥэ, килбиэн маҥан күҥҥэ бааралыы көрөбүн диир. Ол да буоллар бу холооhуннарын астымматын этэр. Өксөкүлээх бу кэрэ кыыhын ханнык да мэтириэччит сатаан ойуулуо суох, ханнык да улуу олоҥхоhут туойан ыллыа суох. Үс дойду үтүөтэ кыыс үчүгэйин үс гыммыт биирин өйгө түhэрэн биэриэ суох. Өксөкүлээх кэрэ кыыhа көстөр көрүҥэ эрэ үтүө буолбатах эбит. Бу кыыс үөрэхтээх, уhулуччу өйдөөх, сайаҕас сайдам санаалаах. Устар ууну сомоҕолуур уус-уран тыллаах, хаhан да кыыhырбат, майгылаах бастына, ырыаhыт эбит. Саамай кэрэхсэбиллээҕэ бу кыыhы кытта сылдьар мөкү майгылаах киhи санаата ырааhырар, анньыылаах санааттан арахсан айыылыы майгыланар.

Бу айымньытынан Өксөкүлээх биhиги бу олохпутун кэрэ эрэ быыhыаҕа диэн өйдөбүлү өссө төгүл тоһоҕолоон биэрэр. Кыыс оҕо орто дойдуга төрүүр анала биллэр. Ханнык баҕарар норуокка үйэттэн үйэҕэ бэриллэн иhэр иитии уонна үөрэтии үгэстэрин ситимэ баар. Норуот иитэр үгэhэ кини оҕотун хайдах киhи буола улаатыан баҕарарыттан ситимнээх. «Төлкөҕүн төрүөх ыччаккыттан ыйыт, кэскилгин кэнчээри оҕоҕуттан көрүн» диэн саха өhүн хоhоонугар олус бэргэнник этиллэр. Сүүрбэ биирис үйэҕэ үктэммит саха кыыhа үөрэхтээх, олоххо бэйэтин миэстэтин бигэтик булбут. Олох араас куhаҕан дьаллыктарыгар ылларбатах. Араас омук тылын баhылаан кыраныысса таhыгар кытта ситиhиилээхтик үөрэнэр - үлэлиир. Саха республикатын бастакы Президенэ М.Е. Николаев «Норуот духовнай сайдыыта - 21 үйэ государственнай политикатын стратегията» диэн бэйэтин үлэтигэр, бэйэтэ үлэлиир кэмигэр сүрүн соругунан духовноhы туруорбута. Норуот духовнай кыаҕын үөскэтэр сүрүн элеменнэртэн кини ааттаталыыр: Ийэни, Аҕаны, Дьиэ кэргэни, Үлэни, Ийэ дойдуну, Государствоны, Генофонду, Олох чэбдик мөссүөнүн, Үөрэхтээhини, Сиэри-майгыны. Бу маннык суруллубутун мин «Чолбон» сурунаал 2001 сыл 8-с №-гэр булан аахтым. Онон мин бу А,Е,Кулаковскайга аналлаах ааҕыыларга кини айымньытынан сиэр-майгы хайысхатынан улуу бөлүhүөк бу айымньылара саҥа үйэ эдэр дьонун иитэргэ, сиэр-майгы өйдөбүлүн харыстыырга уонна байытарга аналлаахтар.

А.Е. Кулаковскай - Өксөкүлээх Өлөксөй «Сайын кэлиитэ» поэматыгар айылҕаны хоhуйуу холобурун көрдөрбүтэ. А.Е. Кулаковскай саха поэзиятын бигэ акылаатын уурбут уhулуччулаах поэт - классик буоларын таhынан Алексей Елисеевич төрөөбүт норуотун олоҕун - дьаhаҕын, итэҕэлин, тылын - өhүн, уус - уран айымньытын, үhүйээннэрин, дойдутун - айылҕатын, көтөрүн - сүүрэрин дьаныhан туран чинчийбит саха бастакы учуонайа буолар. Ол биир холобурунан айылҕа тиллиитин, көтөр - сүүрэр уhуктуутун кэрэ кэм кэлэн дьон үөрүүтүн, дьолго тардыhыытын хоhуйар «Сайын кэлиитэ» айымньыта буолар.

«Сайын кэлиитэ» - төрөөбүт Сахабыт сирин кэрэ көстүүтүн хоhуйар айымньы.

А.Е. Кулаковскай - Өксөкүлээх Өлөксөй бу поэматын 1924 с. суруйбута. Манна Сахабыт сирин кыыдааннаах кыhына кыйданан, кэрэ сайына кэлиитэ кэпсэнэр. Автор бу айымньытын олус үөрүүлээхтик, санаата көтөҕүллэн туран суруйбут. Киhи «Сайын кэлиитэ» поэманы аахтаҕына хайдах эрэ санаата чэпчээн, дууhата уоскуйар курдук буолар. Самаан сайын барахсан сылаас салгына, күн күүскэ тыгара, сибэкки тыллара бу баарга, бу көстөргө дылы. Айымньы 6 кэрчиктэн турар.

А.Е. Кулаковскай үгүс айымньытыгар сиэр - туом ситимэ тиhиллэ сылдьарын бэлиэтиэххэ сөп. Ол курдук «Сайын кэлиитэ» айымньытыгар саха дьонун ыhыах ыhар сиэрэ - туома суруллубут. Автор сайынынан дьон олоҕун көрдөрүүтэ, сыаналааҥ, олоҕу таптааҥ диэн ыҥырыыта.

- Айымньыны ырытарга бэлэмнэнэн ис хоhоонун билэбит;

- Тылы быhаарыыны болҕойобут;

- Айымньынан суруйааччы туох ис санаатын этэрин быhаарарга холонобут.

А.Е. Кулаковскай нууччалыы-сахалыы тылбаас сайдыытыгар биир маннайгы үктэли оҥорбут өҥөлөөх. Кини революция инниттэн улуу нуучча литературатын итиитик таптаабыта. Реальнай училищеҕа үөрэнэ сылдьан Пушкин айымньылара тугунан сүдүлэрин төһө сөпкө өйдүүрүн көрдөрбүтэ. Кини А.С. Пушкин айымньыларын өйүттэн ааҕара, Лермонтов, Крылов, Некрасов, Жуковскай суруйууларын устан илдьэ сылдьара.

«Сайын кэлиитэ» - төрөөбүт Сахабыт сирин кэрэ көстүүтүн хоhуйар айымньы. Кэрчиктэр бары тус - туhунан ис хоhоонноохтор гынан баран, бары биир сүрүн темалаахтар - айылҕа кэрэ көстүүлэрэ. Бастакы кэрчиккэ хаар хараарыытын, үрэх эстиитин туhунан кэпсэнэр. Иккис кэрчик. Көтөр кынаттаах соҕуруу дойдуттан көтөн кэлэллэрэ ойууланар. Үhүс кэрчиккэ сайыҥҥы ардах, самыыр ойууланар. Төрдүс кэрчиккэ сайын кэлиитэ көстөр: сир көҕөрүүтэ, сибэкки тыллыыта. Уонна бүтэhик бэhис уонна алтыс кэрчиккэ киhи - аймах тымныы томороон тымныыттан босхолонон, сайыны уруйдуу көрсөн, ыhыах ыhаллара ойууланар. Поэт мифологическай уобарастарын таhынан өссө тэҥнээн көрүүнуү, метафоралары, эпитеттэри, тыыннааҕымсытан көрдөрүүнү олус чаҕылхайдык туттар. Холобур, тэҥнээн көрүүгэ:

Тутум бэйэлээх

Туллуктуура барахсан,

Тустаах суорумньу курдук,

Туналҕаннаах халлаанынан

Туйааран кэлэн,

Тууйуллубут санаабын

Туругурдан туhалаата.

Метафора:

Ийэ сири

Илитэн биэрэн,

Икки атахтаах

Иитимньитин тэрийдэ.

Эпитет:

Аҕыс сардаҥалаах

Аламай маҥан күммүт

Аҥаарыйа айанныыр буолбут.

Тыыннааҕымсытыы:

Одурууннаах орой - буурай тойон

Үс күүрүүлээх

Үллэр этиҥ буолан,

Үрдүк халлаан өрөhөтүгэр

Өрө сүүрэн лүhүгүрүйдэ,

Хабырыттар халлааны

Хайа сүүрэн лаhыгырайда.

«Сайын кэлиитэ» поэмаҕа мифологическай уобараhынан дьыл оҕуhа буолар. Дьыл оҕуhа - саха өйдөбүлүгэр тымныы, кыhын уобараhа буолар. Маны таhынан поэмаҕа маннык мифологическай уобарастар эмиэ көстөллөр: Күрүө Дьөһөгөй, Үрүҥ Аар Тойон, Ийэ кут, Абааһы, Сүгэ Буурай Тойон, Дьылҕа Хаан, Таҥха Хаан, Хомпорой Хотой, Чыгдааннаах Чыҥыс Хаан, Одун Хаан, Улуутуйар Улуу тойон, Буура Дохсун, Иирэр Илбис Хаан, Хатан Тэмиэрийэ, Ураhа Дулҕатын иччитэ, Эдьэн Иэйэхсит онтон да атыттар. Айыылар бары үрдүкү таҥаралара - Үрүҥ Аар Тойон.

Хомойуох иhин, Кулаковскай олоҕун бүтүннүүтүн анаабыт аналын, киниэхэ буржуазнай национализм ыар буруйун сүктэрээри, уонунан сыллар усталарыгар токурутан, сымыйанан оҥоро сатаан атыннык көрдөрө сатаабыттара. А.Е.Кулаковскай кырдьыгын таhаараары өр саха норуотун чулуу уолаттара харса суох кини аатын норуотугар төнүннэрэр туhугар турууласпыттара. 1989 сыллаахха эрэ Алексей Кулаковскай аата бүтэhиктээхтик чөлүгэр төннөрүллүбүтэ. Ол иhин бүгүн мин бу үлэбэр Георгий Прокопьевич Башарин туhунан сырдатыахпын баҕарабын.

Георгий Прокопьевич Башарин наука үрдүк чыпчаалыгар дабайбыт, историческай наука доктора, профессор. Кини бэйэтин олоҕун туhунан ахтыытыттан:

«Мин сүрдээх дьаданы ыал оҕото этим. Инньэ гынан биэс-алта саастаахпыттан оҕус сиэтэр үлэлээх этим - Борооску төбөтө Дьөгүөр диэн. Кытаанах муруннаах оҕус дэйбиир курдук таах далбаатыы сылдьар киhитэ этим, ону уларсаннар оҕус сиэттэрэр этилэр…» Георгий Прокопьевич бу курдук оҕо сааhыттан сир саха норуотугар улахан суолталааҕын өйдүү улаатан, научнай үлэтигэр туhаммыт.

Кини ыарахан олохтон 17 эрэ сааhыгар оскуолаҕа аан маннай үктэммитэ. С.А.Новгородов букубаарынан ааҕарга үөрэммитэ. Үөрэххэ дьулуура, дьоҕура бэрт буолан бэhис сылыгар Дьокуускайдааҕы пединститут студена буолбута. Институт туйгуннук үөрэнэр студена буолан Москваҕа көспүтэ. Инньэ гынан, 1938 с. Карл Либкнехт аатынан Москватааҕы пединституту туйгуннук үөрэнэн бүтэрбитэ. Итинтэн ыла наукаҕа үлэтэ саҕаламмыта. Уустук кэмҥэ «Три якутских реалиста - просветителя» диэн дирин ис хоhоонноох үлэни чинчийбитэ, суруйбута. Г.П.Башарин историческай наука кандидатын аатын ылбыта. Бу үлэ саха норуота общественнай өйө-санаата уhуктарыгар, ааспыт историческай кэми, улуу дьонун сөптөөхтүк сыаналыырыгар олук уурбута.

Биhиги бүгүн Кулаковскайга кини революционер да, контрреволюционер да буолбатаҕын, кини ученай уонна поэт, бэйэтин үйэтин, бэйэтин норуотун сырдатааччыта уонна реалиhа диэн сыhыаннаhабыт. Г.П. Башарин дьаныардаах үлэтин түмүгэр саха литературатын төрүттээччилэр биографиялара олус дириҥник үөрэтиллибитэ.

Үс классигы табатык уонна үрдүктүк сыаналааhын аҕыс эрэ сыл устата буолбута. 1952 сылтан 1962 сылга диэри кинилэр нэhилиэстибэлэрин уонна Башарин кинигэтин духовнай культураттан эмиэ туора соппуттара, айдааннаах «Башарин дьыалата» буолбута. Историческай кырдьык иккиhин күөрэйбитин да кэннэ профессор Башарин өлүөр дылы (1992 с.) Өксөкүлээҕи көмүскээбитэ.

А.Е.Кулаковскайы автор саха омугар бастакы поэт, философ, фольклорист, лингвист, туспа көрүүлээх мыслитель, общественнай деятель быhыытынан көрдөрбүтэ. Г.П. Башарин Өксөкүлээх суругун суолтатын аан бастакынан арыйбыта, пропагандалаабыта. ХХI үйэ программата буоларын бэлиэтээбитэ. Сурук 1992 сыллаахха бэчээттэммитэ, бу эмиэ кини кыайыыта этэ. 80 сааhын туоларыгар А.Е. Кулаковскай бириэмийэтин лауреата буолбута. Бу киниэхэ саамай үрдүк наҕараада этэ.

Өксөкүлээх аатын өрө тутан көмүскэспит, суруйбут саха чулуу киhитэ - критик Е.П. Шестаков - Эрчимэн. Е.П. Шестаков А.Е. Кулаковскай - Өксөкүлээх Өлөксөй айар үлэтин бүтүннүүтүн буолбакка, чопчу боппуруостарын ырыппыт.

«Егор Петрович бэрт көнө сүрүннээх, уҥа - хаҥас халыйталаабатах киhи. Ол иhин бэйэтин биир бүтэhик ыстатыйатыгар «Бачча сааспар диэри Өксөкүлээх Өлөксөйу өрө тутан кэллим. Кини норуотун туhугар уус - уран, научнай үлэлэрин туhунан эдэр эрдэхпиттэн көрүүлэрбин «сыыҥтыыр былаат курдук» субу - субу уларыппатым», - диэн төhө даҕаны сэмэлэннэр Егор Петрович Өксөкүлээх Өлөксөй үтүө аатын чөлүгэр түhэрэр туhугар махталлаах дьыаланы оҥорбутун билиҥҥи ыччат билиэхтээх.

Егор Петрович 1951 сыл бастакы аҥарыгар Амма орто оскуолатыгар учууталлыы сылдьан, биир бастакы кэпсээнин суруйар. 1951 сыл ахсынньы 10 күнүгэр «Правда» хаhыакка Өксөкүлээх Өлөксөй кини эhэтин аахха хонон ааспытын туhунан, С. Борисов, А. Сурков, Л. Климович «Саха литературатын историятын табатык сырдатар иhин» ыстатыйалара тахсар. Ити бириэмэҕэ Е.П. Шестаков Мэнэ - Хаҥаласка колхоз председателинэн үлэлээн иhэн, аҕыйах ыйдаах колхозтар председателлэрин курстарыгар Дьокуускайга үөрэнэ сылдьан «Кыым» хаhыакка ыстатыйа суруйбут. Ол ыстатыйаҕа Өксөкүлээх уус - уран, научнай нэhилиэстибэтин ырытан олохтоох хаhыаттарга мөккүөрү аhыахха диэн суруйар. Ыстатыйатын таhаарбаттар, ол оннугар Мэнэ - Хаҥалас райкомолугар тиэрдэллэр. Курска үөрэнэ сырыттаҕына ыҥыран ылаллар, кини хоhооннорун, кэпсээннэрин хараларын суруйар тэтэрээттэрин хостоон таhааран иннигэр уураллар. Шестаков «Аара» диэн ситэ илик кэпсээнин сүрүн дакаастабыл курдук көрөллөр. Онтон соhуйан эрэ хаалар. Райкомол бюротун чилиэннэрэ, ыҥырыылаах кырдьаҕастар «буруйдааҕы» сытыытык кириитикэлииллэр, ол эрээри туох да миэрэни ылбаттар. Е.П. Шестаков санаатын уларыппат. 1952 сыл кулун тутар 23 күнүгэр «Эдэр бассабыык» хаhыакка П. Сячиков «Ыччаты иитиини - болҕомто киинигэр» дыиэн ыстатыйата тахсар.

1957 сыллаахха А.Е. Кулаковскай «Ырыалар - хоhооннор» диэн кинигэтэ тахсар. Кинигэни бэчээккэ Н.П. Канаев бэлэмниир, аан тылы, хос быhаарыылары суруйар. Бу кинигэ туhунан Е.П. Шестаков - Эрчимэн хаhыакка «Кулаковскай «Ырыалара - хоhоонноро» диэн ыстатыйаны таhаартарар. Редакцияттан «Ыстатыйа дьүүллэhии быhыытынан тахсар» диэн хос быhаарыы биэрэллэр.

Итинтэн салгыы Эрчимэн 1965 - 1969 сылларга «Ойуун түүлүн» проблематиката» диэн улахан ыстатыйаны, 1970 с. «Этиллибиккэ эргилиннэххэ» уонна «Алгыс тылынан саҕаламмыт литература», «Өксөкүлээҕи өрө тутан», «Өксөкүлээх өрүү тыыннаах» 1992 с. суруйталыыр.

Е.П. Шестаков - Эрчимэн аҕыс төгүл Өксөкүлээх Өлөксөй туhунан кэпсээннэри, поэмалары, ахтыыны уонна ыстатыйалары суруйар. Ити курдук А.Е. Кулаковскай - Өксөкүлээх Өлөксөй үтүө аатын өрө тутан суруйбут киhи ахсааннаах буолуо. (Эрчимэн, «Өксөкүлээх өрүү тыыннаах» Дьокуускай, 1995 с.)

Саха литературатын биир саамай сүрүн проблематынан литератураны төрүттээбит классик суруйааччылар нэhилиэстибэлэрэ буолар. Бастакы саха үс суруйааччыларын буржуазмнай национализмна буруйдааабыттара.

«1927 сылга диэри А.Е. Кулаковскайы ким да куhаҕан айымньылары айбыта норуотун утары турбута диэн эппэт эбиттэр. Ити сылга Күндэ, Эллэй, Абаҕыыныскай уо.д.а. кинини норуотун таңнары тардыбыт суруйааччы быhыытынан сыаналаабыттар. 1931 с. Кулаковскай аңар атаҕынан буржуазияҕа турар реакционнай суруйааччы диэн суруйбуттар. 1942 с. Георгий Башарин үс бастакы суруйааччылар айымньылара улахан туhалаах буолуохтарын туhунан дакылаат онорбута. Ону оччотооҕу салайааччылар сөбүлээбэккэ Башарины уонна кинини өйүүр дьону хаайыахха диэн этэн сордуу сылдьыбыттара. Уураахтар ылыллыбыттара 1943 с. алтынньы 1 күнүгэр обком уурааҕа тахсыбыта. Онно бу суруйааччылары үс сырдатааччы суруйааччылар диэн этии сыыhа, кинилэри утары коммунистар бары үлэлиэх тустаахпыт диэн этиллибитэ. Мин 1952-54 сс. Москваҕа студенныы сылдьаммын кини айымньыларын үөрэппитим. 1961 с. бэс ыйын 21 күнүгэр биир улахан киhи миигин мэлдьитин Өксөкүлээҕи көмүскэhэн тыл этэрим иhин «хаайыахха» диэн этэн турардаах. 1966 с. Өксөкүлээх туhунан кинигэ суруйан бэчээттэппитим. Мин биир да түгэннэ Өксөкүлээҕи уонна дьоммун - сэргэбин түhэн биэрбэтэҕим» диэн суруйбута историк Е.Е. Алексеев А.Е. Кулаковскай 130 сылыгар 2007 сыллаахха «Чолбон» сурунаалга кэпсэтииттэн.

Өксөкүлээх Өлөксөй үтүө аата бар дьонугар төннөрүн туhугар үлэлэспит дьоннортон биирдэстэрэ Е.Е. Алексеев буолар. Бу репрессия ыар кэмигэр сымыйа балыырга түбэhэн А.Е. Кулаковскайы аатырбыт иэдээннээх хабыр сыһыан сылларын туhунан сурунаалга тахсыбыт ыстатыйаттан ылан суруйдум.

Өксөкүлээх кэнниттэн кини аатын ааттата турар оҕо - уруу, ыччат - сиэн баарын туһунан Егор Алексеев диэн историк биллэрбит. Кини 1966 сыллаахха «Өксөкүлээх Өлөксөй» диэн интэриэhинэй кинигэни бэчээттэппит. Бу кинигэ Өксөкүлээх Өлөксөй тус бэйэтин олоҕун көрдөрүүгэ бастакы хардыы буолбут.

Өксөкүлээх Өлөксөй соҕотох оҕото Реас Алексеевич Кулаковскай. Кини бэрт кыра эрдэҕиттэн иринньэх улаатан баран, бэйэтин көрүнэрэ учугэйэ, кэргэнэ Татьяна Паповна сылаас сыhыанынан, сымнаҕас майгытынан араначчылыыра бэрт буолан, 80 сааhыгар диэри атаҕар тура сылдьан эмискэ сүрэҕэ тохтообута. Ол иhин сорох дьон Өксөкүлээх аатын ааттатар ситим быстыбытын курдук саныыллар эбит.

Репрессия кэмигэр саха норуота оччотооҕу А.Е. Кулаковскай литературнай нэhилиэстибэтигэр хайдах курдук харыстабыллаахтык сыhыаннаспыттарын билэбит. Бу кинилэр Алексей Елисеевиһи дьиҥнээхтик норуоттан үүнэн тахсыбыт поэт быhыытынан ылыммыттарын билэбит - өйдүүбүт.

«Кэнники кэлэр дьылларга саха үөрэҕин, саха тылын үөрэтэр дьоннор, Өксөкүлээх Өлөксөй үйэтэ оннук этэ диэн туспа бэлиэтээн ааhыахтара…» - 1926 сыллаахха, улуу биир дойдулааҕа өлбүтүттэн курутуйан, 32 саастаах Ойуунускай эппитэ. (Чолбон 2003.8. стр 4.)

1927 с. Күндэ, Эллэй, Абаҕыыныскай уо.д.а. А.Е. Кулаковскайы норуотун таңнары тардыбыт суруйааччы быhыытынан сыаналаабыттара.

Е.Е. Алексеев кэнниттэн Өксөкүлээх олоҕун, кини хайдах үөскээбитин, хантан төрүттээҕин, ханна олорбутун, ханнык сири - дойдуну кэрийбитин, кэлин ыалдьан бу күн сириттэн бырастыыласпытын кэннэ, соҕотох хаалбыт уола, суруйааччы Реас Кулаковскай аҕатын туhунан «Аҕам олоҕо» диэн кинигэни 1990 с. таhаартаран сахатын норуотугар улуу киhи Өксөкүлээх туhунан чугастык билиhиннэрбитэ.

А.Е. Кулаковскай кинигэлэрэ нууччалыы тылбаастаммыттара.

Саха литературатын төрүттээбит, чинчийбит, өтө көрөн сүбэлээбит улуу киhибит А.Е. Кулаковскай нэhилиэстибэтэ - бу биhиэхэ бараммат - хороммот баай буолар. Кини этэринэн, дьон - сэргэ бүттүүн үөрэ5и баhылыахтаах, кинигэни элбэхтик ааҕыы саха дьонун духовнай культуратын сайыннарыахтаах диэн..

Өксөкүлээх - улуу суруйааччы. Кини айымньыларын, научнай үлэлэрин билиҥҥи ыччат билиэхтээх. Улуу суруйааччыбыт, улахан поэппыт, бөлүһүөкпүт сүбэтэ бүгүҥҥү олохпут күчүмэҕэйдэрин туоруурбутугар хайа эмэ өттүнэн көмө буоларыгар, эдэр дьон бэйэлэрин кыахтарыгар эрэнэллэригэр аналлаах.

Мантан салгыы быйыл 7 кылааска ыытыллыбыт «Норуот муудараhа фольклорга тирэђирэр.» диэн темаҕа ыытыллыбыт уруоктан быhа тардыыны уонна Ѳксѳкүлээх суругун алгыстаах айанын туhунан киллэрэбин. Саха норуотун аатырдыбыт талааннаах дьоммут чађылхай личность быhыытынан үүнэн-силигилээн тахсыбыттарын тѳруѳтэ туохханый диэн сыаллаах уруокка бѳлѳҕүнэн үлэ.

«8.Тобулуу (толкуйу тобулуу, санааны сааhылааhын)

Саха фольклорун, культуратын, Айыы үѳрэђин дириҥник этигэр-хааныгар иҥэриммит ытык дьоммут кимнээхтэрий?

• 1. Сергей Афанасьевич Зверев - Кыыл Уола, Алексей Елисеевич Кулаковскай - Ѳксѳкүлээх Ѳлѳксѳй, Владимир Михайлович Новиков - Куннук Уурастыырап, Иван Михайлович Гоголев - Кындыл,Дмитрий Кононович Сивцев - Суорун Омоллоон о.д.а.(Үөрэнээчччилэр эбии этэллэр.)

Биhиги тѳрѳѳбүт литературабыт уруогар ырытар, түмүк оҥорор, ѳй-санаа ѳттүнэн тус толкуйдаах буола үѳрэнэрбитигэр араас ньымалары туттарбыт ирдэнэр. Оччођо толкуйдуур дьођурбут, айымньыны ылынар айымньылаах сыhыаммыт арыллар. Бырайыактааhын ньыматыгар киирэн, бэлэмнэнии үлэтин учуутал быhаччы кѳмѳтүнэн ыыттыбыт. Бүгүн саамай интэриэhинэйэ - бырайыак кѳмүскээhинэ буолар. Онон бѳлѳхтѳргѳ ситиhиини бађарабын.

Биhиги саха фольклорун, культуратын, Айыы уѳрэђин диринник этигэр-хаааныгар инэриммит ытык дьоммутунан Сергей Афанасьевич Зверев - Кыыл Уола уонна Алексей Елисеевич Кулаковскай - Ѳксѳкүлээх Ѳлѳксѳй буолаллар диэн уопсай түмүккэ кэллибит.

Ырытар үлэбит кэмигэр хас биирдии суруйааччыга цитата толкуйдаатыбыт, суруйааччы этиитигэр олоҕурдубут.

• «Кыыл ођолоро» бѳлѳхтѳн Айта: «С.Звереви үөрэтии - саха киhитин дьиктилээх ѳйүн-санаатын, биир кэрэ-бэлиэ кѳстүүтүн үѳрэтии, чинчийии буолар»П.Тобуруокап, саха народнай поэта.

• «Ѳксѳкүлээх сиэннэрэ» бѳлѳхтѳн Сайаана: «Ѳксѳкүлээх Ѳлѳксѳй - айар тыл ађата, норуот тылынан уус-уран айымньытын хомуйбут улуу чинчийээччи»

Бѳлѳххѳ бэриллибит ыйытыылар:

• А.Е Кулаковскай - Ѳксѳкулээх Ѳлѳксѳй дирин мындыр ѳйүн дакаастаан.

• Кулаковскай киhиэхэ биирдэ бэриллэр олоҕу хайдах олорбутуй?

• Дьиэ кэргэнэ, оҕолоругар сыhыана.

• Ѳксѳкүлээх бэйэтин кэмигэр айар үлэтэ, олоҕо тѳhѳ сыаналаммытай?

Биhиги бѳлѳхпүт чинчийбит үлэтин түмүгэ:

«А.Е.Кулаковскай саха литературатын тѳрүттээбит умнуллубат үтүѳлээх. Норуот айымньытын кини ођо сааhыттан киэнник инэриммитэ. Кини айымньытыттан биhиги норуоппут дьаданы олођун, итэђэлин, былыргыны билэбит. саха урукку олођун-дьаhађын, тѳрѳѳбүт тылын, саха фольклорун үйэтиппит, билиҥҥи олођу ѳтѳ кѳрбүт. Кэлин айымньыларын хараарда сатаабыттара, онтон үтүѳ аата эргийбитэ.»

• А.Е.Кулаковскай - саха литературатын тѳрүттээбит суруйааччы.

Цитата

Научнай тѳрүт

Проблемнай боппуруостарга хоруй.

Түмүк.

«Ѳксѳкүлээх Ѳлѳксѳй айар тыл ађата, норуот тылынан уус-уран айымньытын хомуйбут улуу чинчийээччи»

А.Е.Кулаковскай саха фольклорун, культуратын, Айыы үѳрэђин дириҥник этигэр-хааныгар инэриммит киhи.

Уhулуччу талааннаах киhи бэйэтин кэмигэр хаhан да ѳйдѳммѳт инникини ѳтѳ кѳрбүтэ кэлин сыаналанар

Айар үлэтигэр бэриниилээх. Олођу мындырдык ѳтѳ кѳрбүт. Биhиэхэ кэнчээри ыччакка баай нэhилиэстибэни хаалларбыт. Айар улэтэ билигин дађаны суолтатын сүтэрэ илик.

9. Түмүк.

Үйэҕэ биирдэ кѳстѳн ааhар суду, киhи сѳђүмэр элбэх талаанын, дириҥ мындыр ѳйүн үтүѳ холобурдара Кыыл Уола уонна Ѳксѳкүлээх Ѳлѳксѳй курдук чађылхай личностар үүнэн, силигилээн тахсыбыт тѳрүѳттэрин, силистэрин-мутуктарын бу барыта - норуот муудараhа түмүллүбүт норуот тылынан уус-уран айымньыта буоларын ѳссѳ тѳгүл итэђэйдибит. Уруок бырайыактааhын ньыматынан ыытыллыбыта научнай үлэђэ ођо интэриэhин кѳђүтэр, чинчийэр, ырытар, толкуйдуур дьођурун уонна ситимнээх санатын сайыннарар, билинни олох ыарахан түгэннэриттэн тахсар суолу-ииhи буларга үѳрэтэр. Ону таhынан үѳрэнээччи С.Звереви, А.Кулаковскайы киhи (личность) быhыытынан чугастык ылынарыгар олус кѳмѳлѳѳх, туhалаах буоларын биллибит. Болђомтођут иhин махтанабыт.»

2012 сыл муус устар 11 күнүгэр «Өксөкүлээх Өлөксөй суругун алгыстаах айана» диэн Республиканскай эстафета Таатта, Чурапчы, Мэҥэ Хаҥалас, Уус - Алдан, Нам улуустары кэрийэн Бүлүүгэ тиийэн кэллэ. Салгыы - Үөhээ Бүлүү, Ньурба, Сунтаар устун айанныахтаах.

Саха сирин олохтоохторо сурук илиинэн суруллубут оригиналын Таатта улууhун кэнниттэн билсэр, көрөр кыахтаныахтара

Сүүс сыл анараа өттүгэр 1912 с. суруллубут сурук биhиги улууспутугар нэhилиэктэринэн айанныыр. Аан бастаан Ѳксѳкүлээх тѳрѳѳбүт Ытык күѳлүгэр эстафета олуга 2012 с муус устар 6 күнүгэр уурулунна.

• Саха сирин олохтоохторо сурук илиинэн суруллубут оригиналын Таатта улууhун кэнниттэн билсэр, кѳрѳр кыахтаныахтара.

• Саамай уѳрүүлээҕэ баар «Якутской интеллигенции» сурук хаттаан кинигэ буолан бэчээттэннэ. Саха сирин библиотекаларынан бу ыйга, муус устарга тарҕаныахтаах. Сахалыы тылбааhын Ѳксѳкүлээх сиэнэ Л.Р.Кулаковская тылбаастаата.

Биллэрин курдук, биhиги үѳрэнэр кинигэбитигэр Ѳксѳкүлээх тѳрѳѳбүт сиринэн Боотуруускай улуус буолар, Бу билигин Таатта улууhа, киинэ Ытык - Күѳл. Боотуруускай улуус билиңңи Чурапчы, Таатта уонна Амма улуустарын территорияларын сүрүн өттүн хабара, 31 нэһилиэктээҕэ, Саха уобалаhын саамай улахан улууhа буолара.

• «Интеллигенцияҕа сурук» биир саамай бѳдѳн, научнай суолталаах үлэтэ. Биhиги олохпут оҥкулун, бэйэни бэйэ дьаhаныытын, суверенитет ылынарбытын ырыҥалаабыт.

• Бу кэмнэ сахалар эстэр-быстар кутталга олорор кэмнэрэ этэ. Ол иhин кини аҕыйах ахсааннаах Саха үөрэхтээхтэригэр аналлаах суругу 1912 суруйбута.

• Оччолорго Саха сирин олохтоохторуттан 1% эрэ үерэхтээх киhи баара.

• Ѳксѳкүлээх бу суругар бэйэтин норуотун ѳлѳр, симэлийэр кутталга киирдэ диэн ыксаан, айманан бу суругу суруйбута. Ыраахтааҕылаах Россия саҕана Николай - 2 ыраахтааҕы Саха сиригэр 2 мѳлүйүѳн киhини олохсута утаарарга, олохтоох сахалары салгыы хоту үүрэргэ быhаарбыта. Ѳксѳкүлээх онтон айманан бу кэлии дьон харана үѳрэҕэ суох сахалары имири эhиэхтэрэ, биллэрин курдук, үѳрэхтээх дьон кэллэхтэринэ сахалар сүтэр, симэлийэр суолга киириэхтэрэ диэн суругар суруйбута. Онно холобур курдук биhиги уруулуу омукпутун киргизтэр олохторун холобурдуур. Суругу партийнай үлэhит Н.С. Максимов партийнай архивка №54 туттарбыт.

Суругу сыныйан аахтахха…

• Сүѳhү, сылгы иитии, сири оҥоруу; балыктааhын, - сайдар кэскилин ѳтѳ ааҕан-суоттаан экономическай ыйыылары онорбута. Итини таhынан, Ѳксѳкүлээх суругар сибиинньэни, барааны иитиинэн дьарыгырары сүбэлиир.

• Бурдугу ыhыы, оҕуруот аhын олордуу, - саха омугу хоргуйууттан быыhыыр сүрүн суолунан кѳрѳр. Киhи сѳҕүѳх, агроном үѳрэҕэ суох эрээри туорахтаах культуралар хоту сир тыйыс айылҕатыгар ньыматыйыыларын, буhар болдьоҕун кылгатары, кыhынны нэчимиэни ыhары атыылаhарга ыйар. Оччотооҕу кэмҥэ бурдук суортара, ыhар тэриллэр Саха сиригэр тиэллэ иликтэринэ.

• Хортуоппуйу үүннэрии, сири уоҕурдуу - хортуоппуйу үүннэриигэ дьону күhэйиэххэ да наада диэбит.

• Саха тѳрүт сүѳhүтүн харыстааhын, тупсарыы. Бу сурукка суруллубута 30 сыл ааспытын кэннэ эрэ саха Правительствота аналлаах уурааҕынан саха тѳрүт сүѳhүтүн үүтүн элбэтээри соҕурууттан маҥнайгы бѳлѳх холмогор уонна симментал боруода сүѳhүлэр тиэллибиттэрэ.

• Сылгы спордун сайыннарыы…- саха сылгытын кавалерияҕа туhаныы, биэлэри кѳрүүгэ, миҥэҕэ туhаныы, кымыhы дэлэтии курдук саха олоҕор көдьүүстээх сүбэлэри биэрэр.

• Ѳксѳкүлээх Саха сирин киэҥ нэлэмэн ньуурун бэрт кыратык да тупсарарбыт буоллар, ыллыы-туойа хоргуйбакка бэйэ-бэйэбитин көрүнэн олоруо этибит диир. Бастын сайдыылаах технологияттан бѳҕѳ туруктаах экономика.

А.Е.Кулаковскай - культуролог.

• Саҥа олох өрөгөйдүүрүн, норуоттар доҕордоhуулара бөҕөргүүрүн, сир үрдүгэр көҥүл, эйэ, дьол туругурарын иhин, дьиҥ кырдьыгы, истиҥ сыhыаны, аhаҕас дууhаны, тапталы, төрөөбүт төрүт культураны сэргэ, нуучча культуратын, сиэрдээх өрүттэрин үөрэтэри, туhанары наадалааҕынан аахпыта.

• Саха литературатын сађалааччы, учуонай этнограф, лингвист, фольклорист Алексей Елисеевич Кулаковскай Бүлүүгэ 1912 - 1915 учууталлаабыта. 1921 сыллаахха Балаҕаччыга хас да күн Кыргыдай нэhилиэгэр олохтоох Каратаев Семен Николаевич - Ырыа Дыгыйар диэн олонхоhуту аҕалан оскуолаҕа олоҥхолоппуттар. Суруйааччы олонхо тылын - өhүн истэн суруйбут.

Норуот ырыаhыта олоҥхоhут, тойуксут Менкяров Семен Ильич - Мэнкэр Сэмэн Өксөкүлээх Өлөксөйү кытта көрсөн доҕордоhон сылдьыбыт. Өксөкүлээх Чочуга тахсан Мэнкэр Сэмэн олоҥхотун устубут. Күнүстэри-түүннэри санаа үллэстибит дьиэлэрэ билигин баарын, өйдөбүнньүк бэлиэ турара буоллар диэн Чочулар баҕа санааларын этэллэр.

Биhиги куораппытыгар Бүлүүгэ 3 сыл Бүлүү ыччатын үөрэппитин биhиги умнуо суохтаахпыт. Үөрэппит оҕолоруттан Саха сирин сайдыытыгар, советскай былааһы олохтооhуҥҥа улахан кылааты киллэрбиттэрэ: И. Барахов, Д. Жиркова, М. Потапова, С. Гоголев о.д.а.

Саха литературатын төрүттээбит, чинчийбит, өтө көрөн сүбэлээбит улуу киhибит А.Е. Кулаковскай нэhилиэстибэтэ - бу биhиэхэ бараммат - хороммот баай буолар Кини этэринэн, дьон - сэргэ бүттүүн үөрэҕи баhылыахтаах, кинигэни элбэхтик ааҕыы саха дьонун духовнай культуратын сайыннарыахтаах диэн. Өксөкүлээх - улуу суруйааччы. Кини айымньыларын, научнай улэлэрин билиҥҥи ыччат билиэхтээх. Биhиги бүгүн Кулаковскайга кини революционер да, контрреволюционер да буолбатаҕын, кини ученай уонна поэт, бэйэтин үйэтин, бэйэтин норуотун сырдатааччыта уонна реалиhа диэн сыhыаннаhабыт.

Түмүктээн эттэххэ, А.Е. Кулаковскай бэйэтин кэмигэр сахатын норуотун баар-суох үөрэхтээҕэ буоларын билинэн, оҕолору үөрэтэр оскуолалары элбэтэр, саха суругун-бичигин киллэрэр, саха литературатын төрүттүүр туhугар тугу барытын быраҕан туран туруорсубут биhиги бастын киhибит буоларын умнумаҥ.

Төрөөбүт норуотун олоҕун хас биирдии кыыс, уол кэскилигэр көрбүт Алексей Елисеевич Кулаковскай - qксөкүлээх qлөксөй аатынан киэн туттуҥ, инникитин сахалартан кини курдук бэриниилээх, үтүө үлэhит буола үүнэн - үөскээн тахсыҥ, бигэ эрэллээх, сырдык ыралаах дьон буолуҥ!

Биhиги улуу киhибит айымньытын кытта билсиhиибитин биhиги бары билэр, сөбүлээн ааҕар суруйааччыбыт В.С.Яковлев - Далан тылларынан түмүктүөхпүн баҕарабын:

«Г.П.Башарин дьаныардаах үлэтин түмүгэр саха литературатын төрүттээччилэр биографиялара олус дириҥник ымпыктаан-чымпыктаан үөрэтиллибитэ, кинилэр айымньылара тула өттүнэн чинчиллэн сыаналаммыттара - улуулара, талааннара, үтүөлэрэ-өҥөлөрө Саха сирин, Россия ученайдарынан, суруйааччыларынан толору дакаастаммыттара уонна аны ким даҕаны көмө сатаабат курдук бигэтик литературабыт историятыгар бэйэлэрин миэстэлэрин булбуттара. Г.П.Башарин бу кинигэтэ Саха норуотун прогрессивнай интеллигенцията сөптөөх, таба научнай платформаҕа ыкса түмсүүтүгэр, кини норуот быhыытнан бииргэ сомоҕолоhуутугар идейнэй сүрүн төрүт, өй-санаа олоҕо, фундамена буолбута диэм этэ. »

Туhаныллыбыт литература

1. Л.Р.Кулаковская, П.В.Максимова, Г.Г.Филиппов. Өксөкүлээх Өлөксөй: Сүүрбэ биирис уйэ саҕаланыыта. Дьокуускай.2002 с.

2. Вилюйский улус. История. Культура. Фольклор. Бичик. 2009 с.

3. Николай Тобуруокап. Күрүлгэн. Өксөкүлээх «Интеллигенцияҕа суруга» аныгы чинчийээччи хараҕынан. 2012, 1 № стр 82.

4. Е.С. Миронова. Бурдуктаах норуот кэскиллээх. - Чолбон. - 2007.- №7стр 82.

5. Ньургуйаана Макарова. Г.П. Башарин бириэмийэтин лауреаттара. - Кэскил. - 1999. Кулун тутар 16 күнэ.

6. В.П. Казначеев. Саха норуотун духовнай сайдыытын кэмигэр ылыллыбыт концепцията. // -Чолбон. - 2001. -№ 8.- С. 92.

7. А.Е. Кулаковскай. Ырыа - хоһоон. - Якутскай. Саха сиринээҕи кинигэ издательствота, 1986. с. 89.

8. А.Д. Слепцова - Туоhу Аана. Сиэннэрбэр суруйааччылары сэhэргиим. Бичик. 2008 с.

9. Иван Осипов. Өксөкүлээҕи өстөөх оҥоро сатаабыттара. - Чолбон. - 2007. - №3. - С 59.

10. А.Е. Кулаковскай. Ырыа - хоһоон Якутскай. Саха сиринээҕи кинигэ издательствота. 1986. с 5.

11. Татта - родина П.А.Ойунского. Бичик 1993 с.

12. А.Д. Слепцова - Туоһу Аана. Сиэннэрбэр суруйааччылары сэһэргиим. Бичик. 2008 с.

13. Петр Авакумов. Сөбүлүү да, сөҕө да. Чолбон. 2002. №11 с.75.

14. Пантелеймон Дабдасов. Үчүгэй дуу, куһаҕан дуу? Кэскил. 2009. алтынньы 30 күнэ.

15. Г.В. Попов. Өксөкүлээҕи өрө тутан. Чолбон. 2002. №5. с.87.

16. Н.Е. Винокуров - Урсун. Реас Алексеевич барахсан. Чолбон. 2002. №3. с. 10.

17. А.Е. Кулаковскай. Якутская интеллигенция. Якутское книжное издательство. Якутск. 1992