СЕБЕП-САЛДАР САЛАЛАС СӨЙЛЕМДІ ОҚЫТУ

СЕБЕП-САЛДАР САЛАЛАС СӨЙЛЕМДІ ОҚЫТУ

Сабақтың мақсаты:

1. Білімділк: оқушыларға жаңа сабақты өтуде халықтық кәсіпті танытатын мысалдар, ойын түрлері арқылы меңгерту.

2. Дамытушылық: оқушыларды турлі әдістері пайдалана отырып, арғылыққа, тез ойлауға және жүйелі сөйлей білуге баулу.

3. Тәрбиелік: өз ұлттың дәстүрін қадірлеуге тәрбиелеу.

Сабақтың түрі: аралас

Сабақтың әдісі: сұрақ-жауап

Сабақтың көрнекілігі: кесте, суретті кәртішке

Сабақтың барысы.

І. Ұйымдастыру кезеңі.

Оқушыларды түгендеп, сабаққа бейімдеу.

Жаңа сабақ.

Себеп-салдар салалста бір жай сөйлем екіншісінде айтылған ойдың болу себебін білдірсе, екіншісі білдіретін ой оның салдары яғни нәтижесі, қорытындысы болып табылады. Сөйтіп салаластың құрамындағы жай сөйлемдердің бірі себеп мәнді де, екіншісі салдар мәнді болады. Бірде себеп мәнді жай сөйлем бұрын тұрып, салдар мәнді жай сөйлем кейін тұрса, енді бірде керісінше салдар мәнді жай сөйлем бұрын тұрып, себеп мәнді жай сөйлем кейін тұрады.

Себеп-салдар салалас құрмаластың құрамындағы жай сөйлемдер бір-бірімен жалғаулық шылаулар арқылы да, (себебі, сондықтан, сол себепті, өйткені, неге десеңіз) жалғаулықсыз, іргелес тұрып та байланысады. Мысалы:

салдар себеп

Еңбек қылмай тапқан мал дәулет болмас: қырдың суы секілді тез суалар. (Абай)

Жазуда олардың айырмашылығы тыныс белгісінен байқалады, егер біріншісі себеп мәнді жай сөйлем, екіншісі салдар мәнді жай сөйлем болса, олардың арасына үтір қойылады, ал себеп мәнді жай сөйлем кейін келіп, салдар мәнді жай сөйлем бұрын тұрса, бірінші жай сөйлемнен кейін қос нүкте қойылады.

Оқушыларға түсінікті болу үшін, өзім ойдан кесте жасадым, өйткені көру арқылы оқушы есте тез сақтайды.

қ/с

Жалғаулықсыз

Жалғаулықты

І

ІІ

Себеп мәнді жай сөйлем

Салдар мәнді жай сөйлем

, үтір

: қос нүкте

Сондықтан, сол себе

Өйткені, неге десеңіз

Салдар мәнді жәй сөйлем

Себеп мәнді жәй сөйлем

Құрамындағы жай сөйлемдердің алдынғысы соңғысының немесе соңғысы алдыңғысының себебін білдіретін салалас құрмаластың түрін себеп-салдар салалас деп атаймыз.

Енді оқушылардың жаңа сабақты қалай меңгергендігін байкау үшін «Кім тапқыр?» ойыны бойынша екі оқушы шығады.

себеп салдар

Оттың жалыны әзір көрінбейді, жаңа тұтанды.

салдар себеп

Жаны шығып кете жаздады, өйткені оның қолына түскен ыдыс сау қайтқан емес.

Бұл сөйлемдерді жазып болған соң, себеп-салдар салаластың жасалу жолдарын түсінідіріп шыққан оқушы тапқыр атанады. Оқушыларға жаттығу жұмысын меңгертуде «Кім бұрын жазады?» деген ойын арқылы себеп-салдар салаласқа сөйлем құрастырамыз.

Сертігу сәті. «Күлдіргі жұмбақтар» мен «ой жұмбағы».

қ.с.

Мұрынына төніп тұр, бірақ қолыңмен ұстай алмайсың. (Иіс). (Бұл жұмбақ салалас құрмалас сөйлемнің қай түрі?).

Көкек өз ұясында жұмыртқа басып отырып, не туралы ойлайды?

сал.

Көкектер өздері ұя салмайды, сондықтан жұмыртқаларын басқа құстың ұясына салады деп жұмбақтың шешуін тақтаға жаздырып, себеп-салдар салаластың сондықтан деген салдар мәндес жалғаулық шылау арқылы жасалып тұрғандығын түсіндіреміз.

Төрт қайың қатар өсіп тұр. Әрбір қайыңда төрт-төрттен үлкен бұтақ бар. Әрбір үлкен бұтақта төрт-төрттен алма бар. Барлық алма саны қанша?

себ.

Бірде алма жоқ, өйткені қайында алма өспейді.

Бұл жұмбақтың шешуінде де себеп салдардың салаластың өйткені деген жалғаулық шылау арқылы салдар мәнді жай сөйлем бұрын орналасып, себеп мәндісі кейін орналасқанын анықтады. Оқушыларды үш топқа бөліп "Бәйге" ойынын ойнаттым. Қағазға жапсырылған үш тұлпардың бейнесінің астына ілінген кәртішкеге жазылған сұрақтарды үш оқушы алып, жауап береді. Кімнің жауабы толық, тиянақты болса, сол оқушы бас бәйгсге ие болады.

№ 1.

Себеп-салдар мәнді салалас құрмаластарды табыңыз.

а) Сіз менің жалақымды беріңіз, ойтпесе біз қоштасамыз.

ә) Алдарындагы жаяуга жетіп қалган екен, Олжабек сөзін аяқтамай тоқтады.

б) Біресе жук батқан туйе бақырады, бгресе енесінен адасқан бота боздайды.

в) Жоғары қарай өсе алмады, сонда да бұтақтары көп,

№ 2.

Түсіндірмелі салалас күрмаластарды табыңыз.

а) Бұл жерде я сен турасың, я мен турамын.

ә) Абай енді байқады: әкесі сөзін аяқтап келеді екен.

б) Кейде қабағы түксиеді, кейде бет-әлпеті күлім қагады.

в) Жоғары қарай өсе алмады, сонда да бұтақтары көп.

№ 3.

Себеп-салдар мәнді салалас қүрмаластарды табыңыз.

а) Мал етінің асылдануы сондай - майы ауызға салдырмайды.

ә) Жүрген жерін білетін шығар, өйткені ол да жақында Жайық бетінен келді.

б) Бұл жерде я сен тұрасың, я мен тұрамын.

в) Күн жауып кетті, оны елеген ешкім болған жоқ.

№ 1. (Екінші рет шыққан оқушыларға).

Мына сөйлем салаластың қай түріне жатады?

Адамдармен достас, бірақ достың көп екеніне сенбе.

а) талғаулы б) түеіндірмслі

ә) қареылықты в) себеп-салдар

№ 2.

Мына сөйлем салаластың қай түріне жатады?

Сәуле әрі қуанды, әрі Сайран мен Шекерді ойлап ренжіді.

а) себеп-салдар б) түсіндірмелі

ә) ыңғайлас в) қарсылықты

г) қарсылықты

№ 3

Мына сөйлем салаластың қай түріне жатады?

Көп кулмейтін Олжабектің қатты күлгені сонша - арбадан туып тусіп қала жаздады.

а) ыңғайлас б) түеіндірмелі

ә) себеп-салдар в) қарсылықты

г) кезектес

"Бәйге" ойынының үшінші кезеңі сурет бойынша себеп-салдар салаласқа сөйлем құрау. Онда киіз басу, жер жырту, картоп қазу кезіндегі коріністер бейнелснген.

Сабақты қорытындылау.

Сонымен сабағымызды қорытындылай келе, сүрамындағы жай сойлемдерінің алдыңғысы соңғысының себебін білдіретін еөйлемді себеп-салдар салалас сөйлем іейміз. Олар жалғаулықты, жалғаулықсыз болып сүрмаласады. Жалғаулықты себеп-салдар салалас сөйлемдерді жалғаулық шылауларына қарай ажыратамыз, ал жалғаулықсыз еебеп-салдарды жазуда қайсысыньщ бүрын келгенін тыныс белгілеріне қарай ажыратамыз деп кесте бойынша естеріне түсіре отырып "Көкпар" ойыны арқылы білімдерін тиянақтаймыз. Тақтаға сәйгүлікке мінген жігіттердің көкпар кезіндеғі көрінісі бейнеленген сурет ілінеді. Онда екі жігіт лақты тартып жатқан кескінінің астына екі сүрақ берілген. Тақтаға шыққан оқушы сүрақты оқып жауап берсе, сол кокпардың жеңімпазы атанып, лақтың суретіне ие болады. Егер теңбе-тең болса, үшінші сұраққа жауап береді.

№ 1.

Досын сатқан жандардан жиренемін:

Отанын да ондайлар сата алады.

(Салаластың қай түрі?)

№ 2.

Мен шебер бишілерді көрген емеспін, сол себепті бул өнер маган таңсық.

(Себеп мөнді мен салдар мәнді сөйлемнің орналасу тәртібін түсіндір.)

№ 3. Ал мынау өз бетімен тәрбиеленеген, ол қисық болып өскен.

(Себеп-салдар салаластың орналасу тәртібін түсіндір.)

Үйге тапсырма.

Себеп-салдар саяаласты оқып, оның жалғаулықты, жалғаулықсыз түрлеріне 2 сөйлем құрау.