Айтыс туралы жалпы түсінік

Сабақтың тақырыбы: Айтыс туралы жалпы түсінік.

Сабақтың мақсаты: білімділік- айтыс туралы ойларын тереңдету. Оқушыларды ізденімпаздылыққа, шығармашылыққа деген ынталарын арттырып, білімдерін кеңейту.

Дамытушылық- оқушылардың айтыс туралы білімдерін шығармашылыққа жинақтап, ойлау қабілеттері мен тіл байлықтарын молайту.

Тәрбиелік- оқушыларға айтыстың ерекшеліктерін таныта отырып, шешен сөйлей білуге, ізеттілікке, имандылыққа тәрбиелеу.

Сабақтың түрі: өнеге сабақ

Сабақтың әдісі: іздендіру, баяндау, жинақтау, салыстыру, талдау,пікірлесу, ой қозғау.

Сабақтың көрнекілігі: интерактивті тақта, тірек сызбалары.

Сабақтың жүру барысы: І. Ұйымдастыру кезеңі

Амандасу

Сабаққа қатысуын тексеру

ІІ. Үй тапсырмасын тексеру.

1. Пікірталас түрлеріне шолу жасау

ІІІ. Жаңа сабақтың мазмұны.

1. Ақындары айтысының өзіне тән ерекшеліктері

2. Айтыстың адам тәрбиелеудегі ролі

3. Айтыстың көркемдік ерекшелігі

2. «Венн» диаграммасы . Бұрынғы айтыс және осы күнгі айтыстар

Бұрынғы айтыс Ұқсастығы Қазіргі айтыс

Д

Халық ауыз әдебиетінің түрі, көркемдік ерекшеліктері, сөз шеберліктеріемократиялық тақырыптар Көкейтесті мәселелер,

жариялылық басым, мерейтой иесіне

әлеуметтік мәселелер, арналады, бір- бірін

елдегі қоғамдық тартыстар сынау басым

Халық ауыз әдебиетінің ерекше бір түрі. Айтыс қазақтан басқа халықта арабтың бәдәуилер тайпасында және түрік тілдес елдердің бірқатарында, ірі ақындар айтысы Үндістан халықтарында бар.

Айтыс - әдебиет жанры болғанымен, ертеден қалыптасқан халықтық дәстүрдің үлкен түрі. Ойын, той, ас, қыз ұзату, келін түсіру сияқты қазақ тойлары жүйрік ат, білекті палуандармен бірге айтыс ақындары да қатысып, олар айтыс арқылы той қызығы мен мәртебесін көтере түскен. Әрине мұндай жерде айтыстардың өз мақсаты, талабы, шарты бар. Көшпелі елдің қызық-қуанышын бөлісіп келген айтыс халқымыздың сан алуан ойын-той, әр түрлі дәстүрлі думандарда қуана қызықтайтын театры іспеттес болған. Жұрт көпшілік алдында сөз сайысына түскен екі ақынның жеңіске жету жолындағы тапқырлықтары мен алғырлықтарына куә болып, солардың біреуінің намысын жыртып, тілеуін тілейтін жанкүйеріне айналады. Бұған айтыстың сауықшылдық, эстетикалық ләззат беретін сипаттары да айтарлықтай қызмет атқарады. "Аттың жалы, түйенің қомында" дегендей көп дайындықты керек етпейтін айтыс кез келген жерде өте береді де, мұның тыңдаушысы да, бағасын беріп төрелік айтушысы да халық немесе қадірлі ел ақсақалдары болады. Айтыстың дәстүрлі өнерге айналуына көшпелі өмір салты тікелей әсер еткені байқалады. Көшпелі елде шілдехана, ойын-тойға ерекше мән беріліп, қонақ кәдеден бастап, кішігірім ауыл айтыстары да өтіп отырған. Бұлар ертеңгі көрнекті айтысқа бастайтын дайындық тәрізді бүкілхалықтық сипат алған. Арқалы айтыс ақындары бірін-бірі іздеп келіп айтысатын дәстүрге жалғасты. Бір де бір үлкен жиын, ас-той ақындар айтысынсыз өтпейтін болды. Бұл дәстүр айтыстың сан алуан мазмұнды, мол ауқымды жанрға ұласуына қолайлы жағдай жасады

Бәдік айтыс

Айтыстың бұл түрі - айтыс жырларының көне түрі. Ол діни нанымнан, адамның табиғаттың жұмбақ сырына түсінбеген кезінде туған. Малмен күн көріп, тіршілік еткен халыққа ең бір ауыр індет - айналшық деген мал ауруы болған. Сол аурудан құтылу амалы оның иесі - бәдікті үркітіп, көшіру керек. Ол үшін ауыл жастары кешқұрым жиналып, кеш өткізетін болған. Бәдікті сөзбен арбап, қорқытып, өлең сөзбен көшіруге әрекеттенген. Жастар екі жақ боп, бәдік айтатын болған.

Айт дегенде айтамын-ау бәдікті,

Қара мақпал тоным бар барша әдіпті.

От оттамай, су ішпей жата берсе,

Бәдік емей немене бір кәдікті,

Көш! Көш!

Жар-жар айтысы

Жар-жар қыз ұзату тойы үстінде сол қыздың мұң-зары түрінде, екінші жағынан, ұзатылатын қызды жұбату сарынында айтылатын тұрмыс-салт айтысы. Жар - жар ескіден келе жатқан айтыс түрі.

Есік алды қара су майдан болсын, жар-жар-ау,

Ақ жүзімді көргендей, айнам болсын, жар-жар-ау.

Шиелі аудандық кешкі мектеп

Ашық сабақ

Тақырыбы: Айтыс

Өткізген: Байтелиева Алиябану

2013-2014 оқу жылы