10-гу класска лексиканы ооредирде бот ажылдарнын хевирлери

10-гу класска лексиканы өөредирде тыва кожамыктарны

ажыглаарда хереглээр бот ажылдар

Программада айыткан янзы-бүрү бөлүктерни өөредип эртип тура, оларның тус-тузунга хереглээр методиктиг аргалар чаңгыс аай эвес, үргүлчү өскерлип турар. Ындыг болганда ол аргаларны башкы боду дилеп тывар ужурлуг.

Республиканың тыва дыл башкылары амгы үеде чаа хевирниң кичээлдерин эрттирип турар апарган. Оларга кичээл-семинар, кичээл-зачет, кичээл-аян-чорук, сагынгыр-тывынгырлар кичээли дээш оон-даа өске хевирлерни хамаарыштырып болур. Чаа хевирлерниң кичээлдери өөреникчилерге чаа чүүл болуп, оларның сонуургалын оттуруп турар. Ук кичээлдерниң хевирлерин класстар аайы-биле таарыштырып алыры башкыдан хамааржыр. Чаа хевирниң кичээлдерин эрттирерде бот ажылдарның янзы-бүрү хевирлерин база башкылар чедимчелиг ажыглап турар. Чижээ: янзы-бүрү аас болгаш бижимел-биле кылыр мергежилгелер, карточкалар болгаш перфокарточкалар-биле ажылдар, диктантылар болгаш кыска чогаадыглар, чурук-биле ажылдар, ребус болгаш кроссвордтар-биле ажылдар, дидактиктиг оюннар хамааржыр.

1. Мергежилгелер

Кандыг-даа хевирниң дыл кичээлдериниң быжыглаашкын болгаш катаптаашкын кезектеринге мергежилгелер кылдырары ону шиңгээдип алырынга улуг ужур-дузалыг болур. Мергежилгелер кылып турар үеде уруглар шын бижилге дүрүмнерин сактып, оларны шын медереп билип ап турарлар. Оон аңгыда мергежилгелерни күүседирде уругларның кичээнгейи бедиир болгаш демдек алыр дээш, кызып ажылдаарлар.

10-11 класстың номунда «Лексика болгаш фразеология» кезээнде бердинген мергежилгелер-биле чергелештир дараазында мергежилгелерни ажыглап болурун саналдап турар бис. База ол ышкаш мергежилгелерни немелде онаалгалар кылдыр уругларга берип болур. Мергежилгелерни сөстүң уткаларын,

сөстүң уткалыг харылзааларын өөренип тургаш, ажыглаарынга эптиг кылдыр тургускан бис.

Мергежилге 1. Бердинген кожамыктан хөй уткалыг сөстү тыпкаш, ук сөстүң тыва дылда уткаларын бижиир. Омоним сөстү тыпкаш, утказын чижектерге бадыткаар.

Чадаананың бажынайда

Чагган харның эривезин.

Чараш кара кулугурнуң

Сагыжымдан ыравазын.

Мергежилге 2. Бердинген кожамыктан доора уткада сөстү тывыңар. Ук сөстүң дорт утказынга чижектерден бериңер.

Караланы мунарымга,

Харлыг чонаа эрий-ле бээр.

Карам эшке дужарымга,

Кара баарым чылый-ла бээр.

Мергежилге 3. Дараазында кожамыкта сөстерниң кандыг-кандыг уткалыг харылзааларын илередип чоруур сөстер бар-дыр? Ушта бижээш, уткаларын тайылбырлап бижиңер. Оон аңгыда доора уткада ажыглаттынган сөстү тыпкаш, дорт утказын тывыңар.

Кежээ болду, дүне болду,

Кежиг аксы ээн калды.

Кежиг аксы ол-даа канчаар,

Хеймер-карам чааскаан калды.

Мергежилге 4. Дараазында кожамыктан синонимнерни ушта бижээш, доминантазын айтыңар. Ук синонимнер утка, аян талазы-биле кандыг бөлүкке хамааржырын тодаратпышаан, синонимниг одуругну немеп бижиңер.

Кожум-на чок, эжим-не чок.

Койгун мен бе, тоолай мен бе?

Койгун-даа бол, тоолай-даа бол,

Кокпазында эштиг чүве.

Мындыг хевирлиг мергежилгелерни кичээлдерге кылдырар болза, уруглар билиин быжыглавышаан, кожамыктарны сактып ап, улустуң ыр-кожамыктарынга сонуургалы бедиир дээрзи чигзиниг чок.

2. Диктантылар

Янзы-бүрү диктантыларны бижидип, оларны кичээлдерге удаа-дараа ажыгладып турары уругларны материалды кайы-хире деңнелде билип алганын хынаарынга улуг ужур-дузалыг болуру чугаажок. Тыва улустуң кожаң ырларын кичээлдерге ажыглаарынга хамаарыштыр дараазында диктантыларны чорудуп болур деп санап турар бис.

Шилилгелиг диктант

Бо ажылдың хевирин колдуунда кичээлдиң катаптаашкын азы быжыглаашкын кезектеринге чорудары эптиг. Чижээлээрге, лексиканың тывылган угунуң аайы-биле бөлүктээрин өөренип тургаш, ону мынчаар ажыглап болур. Орус дылдан үлегерлээн сөстер кирген кожамыктың сөзүглелин башкы номуурга, оон чүгле орус дылдан үлегерлээн сөстерни шилип бижиир.

Орус дылдан улегерлээн сөстер Тывага чаа үе, сууржуң амыдырал тургустунуп турар үеде тывылган кожамыктарда таваржып турар дээрзин өөреникчилерге билиндирип өө. Чижээнге дараазында кожамыктарның сөзүглелдерин берип болур.

Колхоз демдээн кожа баскан

Койгун дүктүг хоор-ла дайны.

Ховуларга сургакчылаар

Кончуг эрес кулугурну.

Баар черим - фронтуда,

Баштак карам - оңгузунда.

Фашистерни чылча шавар

Маадырларнын аразында.

Алыс чуртуң Алдан-Маадыр

Алаак садтыг хоорай болзун.

Кедизинде чуртталгаңар

Алгап четпес чаагай болзун.

Каралазы баглаажында,

Бажын савап турган-на боор.

Карам уруг бажыңында,

Гармонь тыртып орган-на боор.

Тенек чорба, чалгаа чорба,

Техникке өөрен, эжим.

Техникум школазын

Деңге доозуп алыыл, эжим.

Шилилгелиг диктант уругларга боданыр арганы берип, угаан-бодалын сайзырадып, эрткен материал талазы-биле азы чаа шиңгээдип алганы билииниң деңнелин билип алырының чугула аргазы бооп турар. Ынчангаш бо арганы, аргалыг-ла болза, кичээл бүрүзүнге база шиңгээдип алган бүгү билиглерин хынаарда ажыглаары эргежок чугула.

Тайылбырлыг диктант

Бо хевирниң диктантызын тыва дыл кичээлдеринге шала эвээш ажыглап турар деп бодаар бис. Ону хөй кылдыр ажыглаары уругларның бодалын шын тайылбырлап өөрениринге идиглиг болур. 10-гу класска «Лексиканы ажыглалының аайы-биле бөлүктээри» деп теманы өөредип тура, дараазында кожамыктар сөзүглелдеринден эргижирээн сөстерни тайылбырлап ора, ушта бижиир кылдыр онаалганы берип болур.

Чадаананың унун чазаан

Чаш-ла талды, көк-ле талды.

Чараш карам сынын чазаан,

Чалаа-кара, хендир-кара.

Баян-Дугай бажын каастаан

Баян-Мандал таанда бедик.

Баштаңгызы хадып орар

Баштак карам таанда чараш.

Кедээзинге хектер хонгаш,

Таалап эдер Баян-Дугай.

Кегээн богда моорлап келгеш,

Дагып берген Үстүү-Хүрээ.

Коштуг теве хоккулаткан

Кода Бээжин таан түрлүг.

Адан теве аккылаткан

Артыы Бээжин таан түрлүг.

Тарып кааргы, тараа үнмес,

Чаатыны чуртум дээр бе.

Чаңгыс өгге чаяттынган

Чагаандайны чейзең дээр бе!

Сөзүглелде кирип турар эргижирээн сөстерниң уткаларын болгаш шын бижилгезин тайылбырлап тургаш, тыва чоннуң төөгүзүн билип алырынга эвээш-биче-даа болза, ажыктыг дээрзин түңнеп көрдүвүс.

Ынчангаш диктантыларның аңгы-аңгы хевирлерин кичээлдерниң темаларынга таарыштыр кожамыктарны ажыглаарынга тургузуп ап болур. Ол колдуунда

башкының чогаадыкчы чоруундан кончуг хамаарылгалыг болур.

I. 3. Карточкалар

Тыва дыл кичээлдеринге үлелге материалдарын кезээде ажыглаары таарымчалыг болур. Ылаңгыя карточка, перфоркарталарни кичээл санында кылып ап, шала кичээнгей чок, өөредилгези кошкак уругларга берип турары башкыдан негеттинер. Бир эвес оларже кичээнгей салбас болза, кичээлге улам шаптыктап, бүгү өөреникчилерге багай салдарны чедирип болур. Ам дараазында 10-гу класска «Ономастика» деп теманы өөренип тургаш, уругларга берип болур карточкаларның үлегерлерин көрээлиңер.

Карточка № 1

Онаалгазы: Бердинген кожамыкта черлер аттарын ажыглап, домактар чогаадыр. Ук черлер аттары кайы кожууннуң девискээринде туруп турарыл? Чанган

Куштар ара хонар

Чараш чаагай Улуг-Шөлдү

Чала-кара сенчизи дег

Чаптап баткан Торгалыгны.

Карточка № 2

Онаалгазы: Дараазында кожамыкта чер адын болгаш кижи адын ушта бижээш, дыл эртеминде чүү деп терминнер-биле адаарыл бижиңер. Ук аттарның шын бижилгезин тайылбырлаңар.

Барган улус хойлап эртер

Чараш даштыг Баян-Колду.

Барган улус ошкап эртер

Чараш кыстыг Бай-Караны.

Карточка № 3

Онаалгазы: бодуңарның билириңер черлер аттары кирип турар 3 кожамыктан бижээш, адаан шыйыңар.

Карточка № 4

Онаалгазы: Бердинген кожамыкта зоонимнерни, антропонимнерни болгаш этнонимнерниң ушта бижээш, морфемаларга чарыңар.

Ой-ла-Сарыг, Кара-Сарыг

Ооржактың чылгызында.

Оттук согар каң-на демир

Орустарның Бачыылайда

Ынчангаш карточкалар кылдырып турар болза, уругларның кичээлге киржилгези идепкейжиир, чардыгар, чалгаараар чоруу эвээжээр. Карточкаларны башкы кандыг-даа онаалгалыг кылдыр таарыштыр тургузуп ап болур. Ук ажылда уругларның боттарынга кылып эккээр онаалга кылдыр берип каары күзенчиг. Уруглар ону канчалдыр-даа кылып шыдаар деп чүүл ажылды кылган түңнелинде көстүп кээр.

I. 4. Ребустар

Ребус дээрге негеп турар сөзү азы домаа фигуралар, үжүктер болгаш демдектер комбинациязында чуруттунган тывызык-тыр [Ожегов 2008: 474]. 10-гу класска сөстерниң уткалыг харылзааларын өөренип тургаш ажыглап болур, тыва улустуң кожамыктарынга даянып, ребустарның чамдык хевирлдерин тургузуп ап болурун шенедивис. Ребустарны уругларның боттарынга база тургустуруп болур.

1. Дараазында кожамыкты тып номчааш, омонимнерниң уткаларын тайылбырлаар.

Көрген  (хамаарылга хевириниң 1-ги арнында) көзүлбейн-дир,

Көрүнчүкке көргүзүңер.

Көрүнчүкке, ол-даа канчаар

Көлчүң 'а көргүзүңер.

Харыызы: Караам - кижиниң караа, караа - ынак эжи.

2. Дараазында кожамыктан одуругларны номчааш, омографты тыпкаш, утказын тайылбырлаар. Хөй уткалыг сөстү тыпкаш, кандыг-кандыг уткалар ажыглаттынарын тайылбырлаар.

6 баштыг '- Дагны

Аал-ла кылып алыылыңар…

Харыызы: алды - сан, алды - киш; баштыг - хөй уткалыг сөс. Кара-Даг.

3. Дараазында кожамыктан одуругларны номчааш, доора уткада ажыглаттынган сөстү тыпкаш, дорту утказынга чижекке бадыткааш, уткаларын тайылбырлаар.

дың чырык турда-даа-ла,

6+н хунге кайын чедер…

Харыызы: айдың, алдын - доора уткада сөс.

4. Дараазында кожамыктан одуругларны номчааш, омоним сөстерни тыпкаш, оон өске уткаларынын тайылбырлаар.

Дүктүг аңда дилги чараш,

да баскан изи чараш…

Харыызы: харда, изи - чүве ады, изи - кылыг сөзү.

Ребустар уругларның сагынгыр, тывынгыр, чогаадыкчы чоруун сайзырадыр. Ынчангаш ребустарны кичээлге ажыглап, уругларның боттарынга бажыңга кылыр онаалга кылдыр бээри, оларның эртемге сонуургалын оттурары билдингир.

1. 5. Чогаадыглар

Бот ажылдарның бо хевирин ортумак класстардан-на уруглар кылып турганы билдингир. Ол база бир кол бот ажыл хевири болуру чугаажок, чүге дээрге ооң дузазы-биле аас болгаш бижимел чугааны чедимчелиг сайзырадып болур. Ылангыя школа доозуп тургаш, күрүне шылгалдазында чогаадыгны уруглар бижиир болгай. Ынчангаш кичээлдерге чогаадыгларны уругларга бижидери шылгалдага база белеткел ажылы болуп турар.

Үстүкү класстарга чогаадыгларның темазын нарынчыдыр бээри чугула. Чогаадыг-сайгарылганы бижиир кылдар дараазында темаларны берип болур деп санап турар бис: «Кожамыктар кажан, каяа тыптып

келгенил?», «Кожамыктар амыдыралга херек бе?» дээш оон-даа өске.

Тыва улустуң кожамыктарны чогаадыг бижииринге канчаар ажыглап болурунуң база бир аргазын көрдүвүс. Башкы Тываның сураглыг ыраажылары, хөөмейжилериниң тыва кожамыктарны (магнитофонда бижидип каан) канчаар күүседип турарын уругларга кичээл эгезинде дыңнадыр. Уруглар ол кожамыктарны дыңнаан соонда сагыш-сеткилиниң байдалын, кандыг бодалдар оттуп келгениниң дугайында бижиир. Кожамыктарны тодаргай темада күүседип турары-биле ап алгаш, аңаа хамаарыштыр бодалдарын илередип бижиир. Чижээлээрге, аът дугайында кожамыктар болза - аът дугайында, чер-чурт дугайында болза - төрээн чериниң дугайында, авалар дугайында болза - ава дугайында дээн ышкаш.

Бот ажылдарның бо хевирин кезээде ажыглап турар болза, уругларның аас болгаш бижимел чугаазы сайзыраңгай, орфография болгаш пунктуация дүрүмнерин утпайн, сагып чорууру билдингир.

Чогаадыгны бижип турар үеде шын бижилге дүрүмнерин, бижик демдектерин салырының дүрүмнерин тодарадыр немелде онаалганы берип турары күзенчиг.

Ынчангаш тыва кожамыктарны дылдың лексика кезээн өөренип, быжыглап тургаш ажыглап болгу дег, солун чүүл болуп турар. Бот ажылдарның кандыг-даа хевирлерин кичээлге ажыглап болур деп чүүлдү бо ажылды кылып тургаш, эскерип көрдүвүс. Дылдың чүгле лексика кезээн өөренип тургаш ажыглап болгур эвес, өске-даа адырларны өөредип тургаш ажыглап болур. Кол чүүл - башкының бодунуң ажылынга хамаарылгазы, чогаадыкчы чоруу болур.

Ортумак школага класстан дашкаар чорудар ажылдарга тыва кожамыктарны ажыглаары

Тыва чон бодунуң сагыш-сеткилин, бодалдарын ырларынга илередип чораан. Ыр кижиниң сагыш-сеткилиниң янзы-бүрүбайдалдарын (өөрээнин, муңгараанын, амыраанын, хөлзээнин, дүвүрээнин,

сагынганын, чоктаанын, ийлээнин…) илередип чораан. Тыва улустуң ыр-кожамыктары өг-бүле кижизидилгезинге ужур-дузалыг, патриотчу сеткил-хөөннү оттурар. Тыва аас чогаалының ыры хевиринде эң-не кол чүүл - ооң дыл-домааның онзагай талазында. Ооң онзагай талазы чоннуң чаңчылдары-биле сырый холбаалыг. Бойдусту ыдыкшыдар, диригжидер сүзүк-сагылга ырда долузу-биле сиңниккен. Кол-ла чүүл өөреникчи кижи-биле кижизидилге ажылын шын чорудары санап турар бис.

Ынчангаш бис бо эгеге класстан дашкаар чорудар ажылдарга тыва кожамыктарны ажыглаарынга киирип болур бот ажылдарның аңгы-аңгы хевирлерин ажылдап кылырын оралдажып көөр бис. Ынчангаш ам ук темавыска хамаарышкан класстан дашкаар чорудар ажылдарга ажыглап болур оюннарны, викториналарны, тестилерни шинчилеп турарывыс ажылдың материалдарынга даянып, сайгарып көрээлиңер.

Дараазында көрдүнген бот ажылдарны тыва дыл болгаш чогаал кежээлеринге, неделяларынга ажыглап болур.

II. 1. Оюннар

Оюн дээрге - 1. шимченгир хөглээшкин; 2. дыштанылга, бир-ле чүүлге маргылдаага ажыглаар кандыг-бир ажыл, хөглээшкинниң кандыг-бир аргазы, хевири [Ожегов 2008: 166].

Оюн - кылдыныгның хевири, социалдыг быжыглаттынган предмет кылдыныгыларының эртемниң болгаш культурарның предметтеринде бар турарының аргаларында бижиттинген, дугуржуп алган байдалдарда ниитилелдиң дуржулгазын катап тургузарынче болгаш шиңгээдиринче угланган [Шапарь 2007: 151]. Шынап-ла, оюн боттуг чүүлдү билип алырын болгаш шиңгээдип алырын хандырып турар, кижиниң интеллектуалдыг, эмоционалдыг болгаш мөзү-бүдүш талазы-биле сайзырылынга дузалаар.

Оюн ийи планныг болуп турар. Бирээде, ойнап турар кижи тодаргай онаалганы, даалганы бодап, тывары-биле боттуг кылдыныгларны кылып турар. Ийиде, ол кылдыныгның кезек үелери боттуг байдалдардан адырлып, коргуушкун, эгениичел чорукту узуткап, фантазиялап, хостуг алдынарын болдуруп турар. Оюн билиглерни албан шиңгээдип алырынга эвес, а өөреникчилерниң боттарының күзели-биле шиңгээдип алырынга дузалаар. Оюн анаа-ла эвес, а сонуургалдыг эртип турар. «Оюн дээрге кандыг-даа албадал чокта, арыг эки тура-биле кылыр кылдыныг-дыр» - деп орус психолог А.Н. Лук [1982: 75] бижээн.

Оюн бүгү коллективтиң ажылдажылгазын негээр. Ол эки маргылдааның атмосферазын тургузуп турар, өөреникчи кижиниң чогаадыкчы аргаларын мөөңнеп турар. Өөреникчиниң харыызындан чүгле ооң демдээ эвес, а бүгү команданың тиилелгези хаммаржыр болганда, коллектив мурнунга харыысалгалыг болурунга кижизидип турар болур.

Оюннарның эртип турарының чедиишкини башкы азы удуртукчу кижиден дыка хамааржыр. Педагог өөреникчилерниң чогаадыкчы оюнун чорудар, уругларны шын углап, сонуургадыр ужурлуг.

Ам өөреникчилерниң чогаадыкчы кежээлеринге ажыглап болгу дег оюннарның дараазында хевирлерин көрээлиңер.

«Ералаш»

Сорулгазы: Уругларның медереп билир чоруун сайзырадыр, коллективизмге кижизидер.

Бо оюнга баштай карточкалар белеткеп алыр. Карточка бүрүзүнде кожамыктар сөстерин холуй бижип каан. Ол сөстерни шын, уткалыг кылдыр тургузар. Мурнай кылып каан команда азы чаңгыс өөреникчи ол кожамыктарны ырлаар.

Карточкаларның сөзүглелдери.

1. Чанар кушта кыстар чараш,

Кежегелиг сайлык чараш,

Чавагалыг хектер чараш,

Келир кушта кыстар чараш.

2. Барлык карам көөрүмге,

Бажын чаткан ышкаш,

Баштак аксын көөрүмге,

Маңнык торгу дырап орган ышкаш.

3. Барган черге, чораан черге

Бай-ла кижи, чок-ла кижи,

Хүндүледир човалаңныг,

Айбыладыр магаданчыг.

«Антонимнер күжү»

Сорулгазы: Уругларның сагынгыр-тывынгыр чоруун сайзырадыр, оларның бот-идепкейин бедидер.

Дараазында кожамыкта сөстерни удурланышкак утказынга салып тургаш, мурнай ырлаан команда тиилекчи болур.

Чаап келзе харын эки,

Чараш өңнүг чечек үнер.

Чарлы берзе, харын эки,

Чаңгыс сөстүг эшке дужар.

Антонимнерни ажыглаан сөзүглелиниң чижээ:

Чагбаза дыка багай,

Чүдек өңнүг чечек үнмес.

Чарылбаза дыка багай,

Ийи сөстүг дайзынга душпас.

«Алфавит»

Сорулгазы: Дүрген болгаш шын боданыр чорукка уругларны кижизидер.

Ук оюнну база үш командалар аразынга чорудуп болур.

Команда бүрүзүнге кожамык бижип каан саазыннарны үлеп бээр. Бердинген кыска үениң иштинде ол сөзүглелде сөстерниң эге үжүктерин болгаш дараазында үжүктерин барымдаалап, командаларның киржикчилери алфавит аайы-биле саазынга бижиир. Мурнай болгаш шын кылыпкан команда тиилекчи болур.

1. Момбай болган чонаамайны,

Боду калбак төрепчимни.

Чурумалдыг деспемейни,

Шуткумалдыг эзеңгимни,

каң-на демир.

2. Дөрттеп өрээн киженимни,

Төш-ле чартыы кымчымайны.

Деңге баглаар дергимейни,

Дээрбектиг сыдымымны,

хүлбүс-ле мойнаа.

4. Аъттар салбас узун тынным,

Ажыр каастаан муңгаш тынным.

Башка сугар чүгенимни,

Маскай баглаар чуларымны,

шыңгыр-ла, шыңгыр.

Оюннарның хевирлерин канчалдыр-даа киирип ап болур. Кичээлден дашкаар чорудар ажылдарга оюннар өөренген билиглерин быжыглаарының болгаш чугаа сайзырадырының база бир аргазы кылдыр ажыглаттынар. Школага тыва дыл, чогаал кежээлерин, неделязын эрттирип тургаш, оюннарны уругларга солун болур кылдыр таарыштыр белеткеп алыр болза, оларның кичээнгейин хаара тудуп, тыва дылынга сонуургалын бедидип ап болур.

2. Мөөрейлер

Класстан дашкаар чорудар ажылдар уругларның кичээлден аңгыда хостуг үезин шын ажыглап, оларның кижизидилгезинге, мөзү-бүдүжүнге эки салдарны чедирер ужурлуг. Аас чогаалының биче жанрларының бирээзи болур кожамыктарны янзы-бүрү мөөрейлерге ажыглап болур дээрзин көрдүвүс. Мөөрейлерни хөй нуруузунда чарыш хевирлиг кылдыр эрттирип турар. Бөлүктежип алгаш, аразында маргыжып ойнаары - уругларның сонуургалын, хей-аъдын көдүрүп, аштырбас дээш кызымакай, тура-соруктуг чорукка чаңчыктырар. Ам дараазында тыва кожамыктарны ажыглап тургаш, чорудуп болур мөөрейлерниң чижек-хевирлерин көрээлиңер.

«Кожамыкка хорлуг-ла бис!»

Сорулгалары: Өөреникчилерни тыва дыл болгаш чогаал эртеминге сонуургалын оттурар, чүвени сактып алырын болгаш логиктиг боданыышкынын, чугаа-домаан хөй улус мурнунга алдынып билирин сайзырадыр, бот түңнел үндүреринге чаңчыктырар. Өөреникчилерни Тыва чуртунга, төрээн дылынга, аас чогаалынга, төрел чонунга ынак, оларга ээ-хумагалыг, камныг болурунга база эптиг-демниг чорукка, сагынгыр-тывынгыр болурунга мөөрейни дамчыштыр кижизидерин оралдажыр.

Ук мөөрейге ийи команда ойнаар кылдыр тургускан бис. Ынчалза-даа оон-даа хөй командалар киржир кылдыр даалгаларын немеп алгаш эрттирип болур.

1-ги кезээ: «Тыва тыртып каар-ла мен»

Ийи командага ийи аңгы даалга бээр.

1. Улустуң аас чогаалының хевирлерин чечен чогаал хевирлеринден аңгылаар.

2) Улустуң аас чогаалының хевирлерин бичезинден улуунче бижиир. Улустуң ырлары, кожамыктар, роман, алгыш-йөрээлдер, чечен чугаа, тывызык, новелла, үлегер домак, чечен сөстер, шүлүк, тоолдар.

2-ги кезээ «Ыры бажы каткан эвес»

Команда бүрүзүнде киржикчи бүрүзү 1-1 кожамык ырлаар. Командаларның кежигүннери шупту кожамыктарын күүсеткен соонда, харыы кылдыр хүлээп алыр. Кожамыктар катаптаттынмас ужурлуг дээрзин сагындырар.

1-ги команда - төрээн чурт дугайында, а 2-ги команда - ава кижи дугайында

3-кү кезээ «Капитаннар мөөрейи»

Командаларның капитаннары башкарыкчыдан даалга бижип каан саазынны тыртып алыр. Бердинген онаалганы ол-ла дораан харыылаар.

1 онаалга: Дараазында сөстерге тайылбырны бээр: кожамык биле улустуң ырызы. Ылгалы болгаш дөмей

чүүлү.

2 онаалга: тыва кожамыктарның тематиказы болгаш тургузуунуң дугайында чугаалаар.

4-кү кезээ «Бажыңга онаалга»

Бажынга онаалгага школа амыдыралының дугйында 2 кожамык чогаадып алгаш келир деп баш бурунгаар чарлап каан болур. Ынчангаш командалар боттарының тывынгыр, чечен чоруун көргүзерлер. Мөөрей бо кезээ-биле төнер. 4 кезектиң даалгаларын шын болгаш дүрген күүседип турган, чогаадыкчы команда тиилекчи болур.

«Ырлазымза ындынныг мен»

Сорулгазы: уругларның чугаа-домаан хөй улус мурнунга алдынып билирин сайзырадыр, аас чогаалының биче жанры - кожамыктарны чон аразынга нептередип, оларны утпайн, ажыглап чоруур кылдыр, сагынгыр-тывынгыр болурунга чаңчыктырар.

Ук мөөрейге бөлүктер эвес, а чаңгыс өөреникчи боду дээш туржур кылдыр чорудар. Уруглар боттарының салым-чаяанын ажыдып, күжүн шенежип бо мөөрейге киржир. Мөөрейге хөгжүм херекселинге ойнавышаан, кожамыктаар болза улам эки болур. Ол ышкаш киржикчилер национал хептиг болуру күзенчиг. Мөөрей 4 чадага эртер. Тиилекчини бо 4 чадага ниитизи-биле хөй эки демдектерге үнелээниниң соонда илередир.

1-ги чадазы: киржикчилер боттарын таныштырып кожамыктаар.

2-ги чадазы: кандыг-бир тодаргай черни алгап-мактаан кожамыктар ырлаар, чижээлээрге: Бай-Тайганы, Сүт-Хөлдү дээш оон-даа өске.

3-кү чадазы: аът дугайында кожаң ырларга адааннажыр.

4-кү чадазы: ава кижи дугайында кожамыктарга маргылдаа.

II. 3. Викторина

Кайы-даа класстарның өөреникчилеринге массалыы-биле киржилгелиг болур кылдыр кожамыктарны ажыглап тургаш, викторинаны эрттирип болур. Викторина - ниити темага хамаарышкан

айтырыгларга харыы бээр оюн деп Ожегов С.И. тайылбырлаан [2008: 58].

Бот ажылдың бо хевирин класстарда күзелдиг өөреникчилер шупту киржир кылдыр эрттирер апаар. Ынчангаш маңаа колдуунда команда аайы-биле эвес, а кижи бүрүзү боду дээш туржур апаар. Ам «Кожамыктарның дылынын онзагайлары» деп викторинаның чижек айтырыгларны көрээлиңер.

1. Улустуң аас чогаалы деп чүнү ынча дээр бис? Кандыг-кандыг хевирлерин билир силер?

2. Кожамыктар деп чүл? Олар кандыг-кандыг тематикалыг болурул?

3. Тыва улустуң кожамыктарында кандыг уран-чечен аргаларны хөйү-биле ажыглап турарын хайгааравышаан, дараазында уран чечен аргалар кирип турар кожамыктардан тып бижип эккээр: деңнелге - 5 чижек, эпитет - 3 чижек, метафора - 3 чижек.

4. Тыва кожамыктарда хуу аттарның ажыглалын хайгааравышаан, дараазында бөлүктээшкин ёзугаар чижектер чыып бижиир: топонимнер - 10 кожамык, антропонимнер - 5 кожамык, зоонимнер - 6 кожамык, космонимнер - 5 кожамык.

5. «Тыва кожамыктар» деп номнуң 2-ги үндүрүлгези каш чылда, каяа үнгенил база кым редакторлааныл?

6. Үлегерлээн сөстер кирип турар 5 кожамыктардан чыып бижиир.

7. Арбын чылгы аразында

Ак-ла боам хөрээ бедик.

Арбын кижи аразында

Авам күжүр караа чымчак. Карартыр парлаан сөс кандыг уткада ажыглаттынганыл? Ону дылдың кандыг уран чечен аргазы дээрил?

8. Эргижирээн сөстер кирип турар кожамыктардан биживишаан, оларны дыл эртеминде чүү деп термин-биле адап турарын айтыр.

9. Өрү челген, куду челген

Өле-Дайда чорук-ла бар.

Өрү көрген, куду көрген

Өөрүмде ужур-ла бар.

Каратыр парлаан сөстерни дыл эртеминде кандыг термин-биле адап турарыл? Ук сөстернин кожамыктарга ажыглалын хайгааравышаан, чижектерден немеп бижип эккээр.

Викторинаның харыызын саазынга бижип, азып каан тускай хааржакче киир сугар. Түңнелин тыва дыл, чогаал кежээзинде үндүрер.

Мини-конференция

«Аас чогаалының биче жанры - кожамыктар».

Амгы үеде эртем-шинчилел ажылдарын школага өөреникчилер башкылары-биле кылып турар апарган. Ол дээрге бурунгаар сайзыралдың, башкыларнын болгаш өөреникчилерниң билииниң деңнелиниң бедиин херечилеп турар барымдаа. Тыва улустуң аас чогаалын чыып бижиир, шинчилээр талазы-биле эртем ажылдары бар, бо хүннерге чедир ук айтырыгга хамаарыштыр ажылдар кылдынып турар. Ындыг-даа бол уруглар боттарының чурттап турар девискээринден кожамыктарны боттары чыып, бижип, сайгарары - оларга эртем ажылынче бирги базымны кылып, өгбелериниң ырлажып чорааны кожаңнарын таварыштыр төөгү, чаагай чаңчылдарны билип ап, боттарының ниити билиин бедидип алырынга улуг дузалыг, солун дээрзи чигзиниг чок.

8-11 класстың өөреникчилериниң кожамыктар дугайында кылган дыңнадыгларын (5-7 минута) мини-конференция кылдыр эртирип болур дээрзин көрдүвүс. Дыңнадыгларны удуртукчузу баш бурунгаар-ла өөреникчилери-биле ажылдап кылган болур ужурлуг.

Чижек темалары: «Чер-чурт дугайында кожамыктарның уран чечени», «Тыва кожамыктарда хуу аттарның ажыглалы», «Амгы үеде ырлажып турар кожамыктарның онзагайлары», «Тыва кожамыктарда айтырыг домактарнын ажыглалы» дээш оон-даа өске. Уругларның кылган дыннадыгларын улуг класстарның өөреникчилери боттары үнелеп көөрүн чедип алыр. Бо мөөрей-конференцияны эрттирери өөреникчилерниң эртем ажылынга сонуургалын бедидер. Дыңнадыгларны ажылдап кылырда, өөреникчи бүрүзү эртем ажылдары-

биле таныжып, оларны конспектилеп, оларга даяныр апаар. Бо чүүл республика чергелиг конференцияларга киржиринге база белеткел болур.

Класстан дашкаар чорудар ажылдар өөредиглиг болгаш кижизидилгелиг ужур-дузалыг дээрзин методистер айтып турар. Ынчангаш тыва кожамыктарны класстан дашкаар эрттирер ажылдарга ажыглап, уругларны өөретпишаан кижизидер сорулганы салып, бот ажылдар хевирлерин улам көвүдедип, чаа-чаа дилээшкиннер тывары тыва дыл болгаш чогаал башкызындан негеттинип турар.

Оон-даа өске бот ажылдарны класстан дашкаар эрттирер ажылдарга ажыглап болур.