Доклад по теме Язык программирования Ассемблер

Кіріспе

Программалау ортасы программалар мәтіндерін құруға, оларды компиляциялауға, қателер табуға және оларды тез жөндеуге, стандартты модульдерді қоса бөлек бөлімдерден программаларды жинақтауға, программаны орындауға мүмкіндік береді. Көлемі жағынан орташа болып келетін бағдарламаларды(бірнеше мың жолды код) құрастырғанда құрылымды бағдарламалау қолданылады. Бағдарламаның құрылымы шығарылып жатқан есептің құрылымын көрсету керек, сонда бағдарлама мәтінінен есепті шығару алгоритмі түсінікті болады. Ол үшін қарапайым операторлар жеткіліксіз, алгоритмнің нақты құрылымын дәлірек көрсететін құралдар қажет. Сондықтан бағдарламалауға жаңа ұғым - ішкі бағдарламалар енгізілді.Қандай да нақты жазылған қолданушы программалары басқа тілге түрлендіретін программаларды транслятор деп атайды. Трансляторларды екі топқа бөлуге болады. Егер кіруші тіл сандық машиналық тілдің символикалық репрезентациясы болса, ондаоны ассемблер, ал кіруші тіл ассемблер тілі деп аталады. Егер кіруші тіл жоғары деңгейлі тіл болса, ал шығатын тіл не сандық машиналық тіл, не оның символикалық репрезентациясы, онда транслятор компилятор деп аталады. Фортран. IBM фирмасы жасап шығарған Фортран бағдарламалау тілі ең алғашқы және сәтті компилятор болып табылады. Профессор Дж. Букс пен американдық мамандардың бір тобы бұл тілді алғаш рет 1954 жылы жария етті. Толық түрінде FORmulae TRANslation - формулаларды түрлендіру.

1. ПРОГРАММАЛАУ ТІЛДЕРІНІҢ ТӨМЕНГІ ДЕҢГЕЙІ

1.1. Ассемблер тілі

Қандай да нақты жазылған қолданушы программалары басқа тілге түрлендіретін программаларды транслятор деп атайды. Трансляторларды екі топқа бөлуге болады. Егер кіруші тіл сандық машиналық тілдің символикалық репрезентациясы болса, ондаоны ассемблер, ал кіруші тіл ассемблер тілі деп аталады. Егер кіруші тіл жоғары деңгейлі тіл болса, ал шығатын тіл не сандық машиналық тіл, не оның символикалық репрезентациясы, онда транслятор компилятор деп аталады.

Ассемблер тілі - ол әрбір жеткізуі бір машиналық командаға сәйкес болатын тіл. Ассемблер тілінің программасында машиналық командалар мен операторлардың арасында бірмәнді сәйкестік бар. Мұнда екілік және сегіздік аттар мен адрестердің орнына символдық белгілулер қолданылады.

Ассемблер тілінің басқа жоғары деңгейлі тілден айырмашылықтары:

¯ ассемблер тілінің жеткізілуі мен машиналық командалардың арасындағы бірмәнді сәйкестік;

¯ машиналардағы барлық объектілер мен командаларға қатынау;

¯ бір тектес компьютерлердегі жұмыс.

Ассемблер тілін қолданудың екі негізгі ерекшеліктері бар: жоғары өнімділігі мен машинаға қатынау. Көбіне программада барлық кодтың азғантай пайызы программаның орындалу уақытының көбірек пайызына жауап береді. Мысалы, программаның 10% оның орындалу уақытының 90%-на жауапты. Бұл программаның 10% оны ассемблер тіліне жазып алуды жүзеге асырады. Бұл процессті реттеу(tuning) деп аталады. Ассемблердегі программа көлемі бойынша соншалықты кіші және орындалу жылдамдығы бойынша соншалықты тез болуы мүмкін.Ассемблер тілі мен жоғары деңгейлер тіліндегі программалық салыстырулар (реттеушімен және реттеушісіз)

Ассемблер тілі мен жоғары деңгейлер тіліндегі программалық салыстырулар (реттеушімен және реттеушісіз)

Программаны жазуға кеткен адам жылының саны

Секундына

программаның

орындалуы

Ассемблер тілі

50

33

Жоғары деңгейдегі тіл

10

100

Икемдеуге дейінгі аралас

10 % сынаулы

1

90

90 % қалғаны

9

10

Барлығы

10

100

Икемдеуден кейінгі аралас

10 % сынаулы

6

30

90 % қалғаны

9

10

Кейбір процедураларға ассемблер жасай алатындай аппараттық қамтамасыз етуге толық қатынау қажет. Бұл категорияларға операциялық жүйедегі үзіліс өңдеушілері мен үзілістер, сол секілді реттелген жүйелердегі құрылғылардың тексерушілері келіп түседі.

Ассемблер тілінде оператор құрылымы машиналық командаға сәйкес құрылымды білдіреді. Әр түрлі машиналар мен әр түрлі деңгейлердегі ассемблер тілі бір-бірімен ұқсас. Intel компьютерлеріндегі Microsoft MASM, SPARC процестеріне Sun ассемблерге мысал бола алады.

Ассемблер тілінің жеткізілуі төртке бөлінеді. Олар: белгі, операция, операнд және комментарий алаңдарынан тұрады. Белгілер жады адресіне арналған символикалық аттармен қамтамасыз ету үін қолданылады. Олар командаларға өту және деректі сөздердің сақтайтын жерге символдың аттары бойынша қатынау мүмкіндігін алу қажет.

Егер жекізу машиналық командаың символикалық репрезентациясы, не бұл кодтың символикалық аббревиатурасы, не ассемблердің өзне арналғанкомандасы болып табылса, онда операция коды алаңында жатады.

Операндтардың алаңдары машиналық командалар үшін операндтар болып табылатын адрестер мен регистрлерді анықтайды. Регистрлер. тұрақтылар, жады ұяшықтары және т. б. операндар болуы мүмкін.

Комментарий алаңында программа әрекетінің түсіндірмесі келтіріледі. Бұл комментарийлерсіз ассемблердегі программаларды түсіну өте қиын.

1.2. Ішкі бағдарламалар

Қандай да бір алгоритм бойынша жұмыс жасайтын және өзіне негізгі бағдарламаның кез келген бөлігінен қатысуға болатын бағдарламаның жекелеме бөлігін ішкі бағдарлама деп атайды. Ішкі бағдарламалар негізгі бағдарламының ішіндегі кіретін және шығатын орындары бар тұйықталған бөлігі болып табылады. Негізгі бағдарлама мен ішкі бағдарламадағы айнымалылар бір-біріне бағынышты емес.

Ішкі бағдарламаның екі түрі болады - процедуралар және функциялар. Олардың айырмашылығы: процедура белгілі бір операторлар тобын орындаса, функция осыған қоса қандай да бір нәтижені есептеп, оны негізгі бағдарламаға қайта жібереді. Бұл нәтиженің өзіне тән типі болады. Си++ бағдарламалау тілінде «процедура» деген ұғым жоқ, онда тек қана функция қолданылады. Егер функция ешбір нәтиже есептемесе, онда ол «ешқандай» (void) типін қайтарады.

Кез келген бағдарламада бірнеше процедура немесе функция қолданылуы мүмкін. Процедура мен функция сипаттау бөлігінде айнымалылар бөлігінен кейін жарияланады.

Бағдарламаның орындалуы негізгі бағдарламаның операторларынан басталады. Қажет жағдайда ішкі бағдарлама шақырылып, оның операторлары орындалады. Содан соң басқару қайтадан негізгі бағдарламаға беріліп, бағдарламаның орындалуы жалғасады.

Ішкі бағдарлама негізгі бағдарлама сияқты құрылады, яғни бағдарлама атауынан, операторлар бөлігінен және аяқталуынан құрылады.

Параметрдің екі түрі болады: формальды және шын мәніндегі параметрлер.

Шын мәніндегі параметр деп процедураны шақырар кездегі негізгі бағдарламадағы параметрлерді айтамыз. Ал формальды параметрлер ішкі бағдарламаның атауынан кейін көрсетіледі.

Формальды параметрлер тізімінде айнымалылар аталып, олардың типтері көрсетіледі.

Формальды параметрлерді екіге бөлуге болады:

1) параметр-аргументтер, яғни процедура үшін кіретін мәліметтер;

2) параметр-нәтижелер, осы параметр-нәтижелер арқылы процедураның жұмысының нәтижесін негізгі бағдарламаға қайтарады.

Параметр-нәтижелер тізімдерінің алдында var сөзі жазылады. (Паскаль).

1.3. Процедуралар

Процедура - белгілі ретпен іске асырылатын іс-әрекеттер жиыны, жалпы бағдарламаның бір бөлігі.

Процедуралардың жалпы түрі:

Бейсик

Паскаль

Си++

Процедура атауы

SUB <атауы>(<форм. параметрлер тізімі>);

procedure <атауы> (<форм.

параметрлер тізімі>);

void <атауы>(<форм. параметрлер тізімі>)

Денесі

<операторлар бөлігі>

begin

<операторлар бөлігі >; end;

{

<операторлар бөлігі>

};

Аяқталуы

END SUB

жоқ

жоқ

Функциялар

Функция - басқа мәліметтер алу үшін анықталған мәліметтерге қолданылатын компьютердің іс-әрекеті. Функцияның ерекшелігі - оның орындалуы барысында бір ғана нәтиже шығады, ал кіру параметрлері бірнешеу болуы мүмкін. Нәтиже функция атауымен белгіленіп, негізгі бағдарламаға беріледі.

Функциялардың жалпы түрі

Бейсик

Паскаль

Си++

Функция атауы

FUNCTION <атауы> (<форм. параметрлер тізімі>);

function <атауы> (<форм.

параметрлер тізімі>): <функция типі>

<функция типі> <атауы>(<форм. параметрлер тізімі>)

Денесі

<операторлар бөлігі>

begin

<операторлар бөлігі >; end;

{

<операторлар бөлігі>;

};

Аяқталуы

END FUNCTION

жоқ

жоқ

Санның квадратын анықтайтын функцияның мысалдары:

Бейсик:

FUNCTION SQR % (X AS INTEGER)

SQR% = X*X

END FUNCTION

Паскаль:

function SQR (x : integer) : integer;

begin

SQR:= x*x;

end;

Си++:

int SQR (int x)

{

return x*x;

};

2. ПРОГРАММАЛАУ ТІЛДЕРІНІҢ ЖОҒАРҒЫ ДЕҢГЕЙІ

2.1. Фортран, Кобол, Алгол

IBM фирмасы жасап шығарған Фортран бағдарламалау тілі ең алғашқы және сәтті компилятор болып табылады. Профессор Дж. Букс пен американдық мамандардың бір тобы бұл тілді алғаш рет 1954 жылы жария етті. Толық түрінде FORmulae TRANslation - формулаларды түрлендіру.

Фортран тілінің көпке шейін сақталуының себебі Фортран тілінің өзінің және оған арналған трансляторлардың қарапайым құрылымы болып табылады. Фортран тіліндегі бағдарлама белгілі бір стандарттар бойынша құрастырылады, операторлар тізбегі қатаң ретпен жазылады. Фортран тілінде жазылған бағдарлама бір немесе бірнеше сегменттердің жиынтығы болып табылады. Бүтін бағдарламаның жұмысын басқаратын сегмент негізгі бағдарлама деп аталады.

Фортран тілі ғылыми және инженерлік-техникалық салаларда қолдану үшін ойлап табылған. Алайда бұл тілде тармақталған логикалық есептер, экономикалық есептер және де әсіресе безендіру есептері(кестелерді, сілтемелерді, ақпартізімдерді құрастыру және т. б.) оңай сипатталады.

1958 жылы Фортран тілінің модификациясы - Фортран ІІ пайда болды. Араға бірнеше жыл салғаннан кейін 1962 жылы Фортран ІҮ, қазіргі кезде жиі қолданылатын тілдердің бірі, пайда болды. 1966 жылы Фортран тілінің екі жаңа стандарты шықты: Фортран және базисті Фортран (Basic FORTRAN).

Кобол бағдарламалау тілі 60-жылдарда жасалған, ол экономикалық салада бизнес-есептерді шығаруда қолданылады. Оның ерекшедігі «көпсөзділігінде» болып табылады - оның операторлары кәдімгідей ағылшын фразаларына ұқсайды. Кобол тілінде сан алуан сыртқы тасымалдағыштарда сақталатын өте ауқымды ақпараттармен жұмыс жасау үшін қуатты құралдар жасалған. Бұл бағдарламалау тілінде қазіргі таңда көп қолданылатын қосымшалар жазылған.

Алгол - 1960 жылы шығарылған компиляторланатын тіл. Негізінен, алгол тілі фортран бағдарламалау тілінің орнына қолданылу үшін жасалынған болатын, алайда оның құрылымы өте ауқымды болғандықтан, бұл бағдарламалау тілі кең тараған жоқ. 1968 жылы Алгол 68 версиясы пайда болды. Бұл версия өзінің мүмкіндері жағынан қазіргі кездегі көптеген бағдарламалау тілдерінен басым болып табылады, алайда сол заманда жетілдірілген компьютерлер болмауы салдарынан бұл тілге сәйкес тиімді компиляторлар жасап шығару мүмкін болған жоқ еді.

2.2. Бейсик, Си, Ява

Бейсик тілі 1964 жылы Англияда шығарылған. Бұл тіл, негізінен, бағдарламалауды оқыту тілі болып табылады. Толық түрінде Beginner's All-purpose Symbolic Instruction Code (BASIC) - бастаушыларға арналған көп мақсатты символдық оқытушы код.

Көп ұзамай бұл бағдарламалау тілінің үйренушілері және авторлары Бейсик тілінің Фортран тіліне ұқсас екенін аңғарады. Бұл тіл оңай қабылданғандықтан, Фортран тіліне қарағанда бұл тілдеағдарламалар жылдамырақ құрастырылатын. Сонымен қатар Бейсик тілі дербес компьютерлерде қолайлы болған. Осылайша Бейсик тілі әйгілі тілдердің біріне айналады.

Си бағдарламалау тілі Bell лабораториясында жасалған. Бұл тілді ассемблердің орнына қолдану үшін шығаруды жоспарлаған еді. Си - бұл жалпы тағайындаудың тілі, ол өзінің үнемділігімен, тиімділігімен және тасымалданғыштығымен ерекшеленеді. Аталған ерекшеліктер арқасында Си тілі арқылы бағдарлама өнімдерінің кез келген түрін жасауға болады. Си тілі құралдық тіл ретінде қолданғанда, жедел және тұтас бағдарламаларды құрастыруға болады.

2.3 ПРОГРАММАЛАУ ТІЛДЕРІНІҢ. ОбъектТІ бағытталған ТҮРЛЕРІ . Visual Basic

1991 жылы Microsoft корпорациясы компьютерлік әлемге Visual Basiс бағдарламалау жүйесін ұсынады.

Visual Basiс - оқиғалы-бейімделгіш бағдарламалауды ұстанатын (поддерживающий) алғашқы тілдердің бірі. Оқиғалы-бейімделгіш бағдарламалауда әрбір қадамды толықтай сипаттаудың орнына әр түрлі оқиғаларға, яғни пайдаланушының әрекеттеріне қалай жауап қайтару керек екенін(реагировать) көрсетсеңіз болғаны.

Бұл бағдарламалау жүйесі арқылы бір ауқымды бағдарлама емес, Windows-тың пайдаланушы басқаратын, өзара байланысты микропрограммалары (процедура) бар қосымшасы құрастырылады. Visual Basiс көмегімен осындай қосымшаларды жылдам құрастыруға болады, ол үшін міндетті түрде бұл тілді терең, профессионалды түрде меңгеру қажет емес.

Visual Basiс-тің жұмыс ортасын өңдеудің интеграцияланған ортасы деп жиі атайды( Integration Development Eniroment немесе қысқаша IDE), себебі оның сан алуан функциялары бар: жобалау, редакциялау, компиляциялау және қателерді іздеп, түзету.Сайып келгенде, IDE дегеніміз - бұл бағдарлама жасауға қатысатын құралдар үстелі мен жұмыс ортасы. Бағдарламалауды іске қосқан кезде ең қажет деген элементтер экранға шығады. Оларға қоса ондаған көмекші және жасырын терезелер бар, олар тек пайдаланушыға керек кезде ғана шақырылуы мүмкін.

3. Айнымалылар, Жариялау, Көріну аймағы, Жиымдар

Уақыттық шаманы сақтауға арналған жад аймағын белгілейтін шама айнымалы деп аталады. Мұндай шама қолданба жұмысы кезінде өзгере алады.

Visual Basic - те айнымалылар атауларына мынадай шектеулер бар:

- атаулар ұзындығы 255 символдан аспауы керек;

- атауларда нүктелер, бос орындар және %, &, !, #, @, $ символдар болуы мүмкін емес;

- атауда әріптен басталатын кез келген әріптер, сандар және символдар комбинациясы болуы мүмкін;

- атау өздері белгіленген аймақ ішінде бірегей болуы керек;

- Visual Basic-тің түйінді сөздеріне және процедуралар аттарына тура келетін аттарды пайдалануға болады.

Visual Basic-те деректер түрлері аталатын бірнеше айнымалылар түрлері бар. Әр деректер түрінің өзіндік сипаттамасы бар.

Visual Basic- те айнымалыларды жариялауға да болады, өткені айнымалы түрін оның мәні бойынша тану автоматты түрде болады. Бірақ айнымалы алғаш рет пайдалану алдында сипаттауды дағдыға айналдырған жөн. Әр айнымалыны жариялап отырудың маңызы мынада:

- аттарда шатасуға жол берілмейді;

- түрлері бөлек айнымалылармен кездейсоқ операция жасау мүмкіндігіне жол берілмейді;

- жұмыс жылдамдайды, өткені Visual Basic жарияланбаған айнымалыға қатынаған сайын оны тануға уақыт жұмсайды.

Модульдегі барлық айнымалыларды міндетті түрде сипаттау үшін, оның басында Option Explicit нұсқауын орналастыру қажет. Бағдарламаның орындалуы барысында, егер Visual Basic жарияланбаған айнымалыны кездестірсе, онда қате жөнінде хабар береді.

Осы уақытқа дейін қолданылған айнымалыларды біз Dim түйінді сөзімен жариялайтын едік. Ол айнымалыны пройедурада жариялайды. Оның үстіне мұдай айнымалыға тек сол процедурадан ғана қатынауға болады. Басқаша айтқанда, сендер оның мәнін дәл сол немесе басқа пішінде, немесе стандартты модульде орналасқан басқа процедурадан анықтай немесе бере алмайсындар. Бұл жергілікті, яғни тек сол процедурада ғана көрінетін айнымалылар.

Айнымалы модуль деңгейінде көрінетін болуы үшін, оны басқашалау жариялау қажет. Біріншіден, жариялау пішіннің немесе стандартты модульдің секциясында болуы керек. Екіншіден, Dim орнына Private түйінді сөзі қолданылады. Мұндай әдіспен жарияланған айнымалы модуль деңгейінде қол жетерлік және де оған сол модульдің кез келген процедурасынан қатынауға болады - оның көріну аймағы жергілікті айнымалылардікінен кеңірек. Бұған қоса, айнымалы бүкіл қолданба деңгейінде қол жетерлік болуы мүмкін. Олар кеңейтуі BAS модулінде Public түйінде сөзімен жарияланады.

Жиын дегеніміз - бұл бірден бірнеше мән сақталатын жад аймағы. Жиымдар бағдарламада қолданылмай тұрып жариялануы керек.

Модульдер

Турбо Паскальда модульдердің болуы программалауға және программаларды

бөлікке бөліп қалдыруға, ішкі программалардың және берілгендердің кітапханасын құруға, стандартты модульдер мүмкіншіліктерін қолдануға, программаның кодтық (командалардың коды тұратын) бөлімін шексіз көбейтуге мүмкіндік береді. Турбо Паскальда сегіз стандарты модуль бар, олар саны көп әртүрлі типтерден, тұрақтылардан, процедура мен функциялардан тұрады. Бұл модульдер мыналар: SYSTEM, DOS, CRT, PRINTER, GRAPH, OVERLAY, TURBO3 и GRAPHS. GRAPH,

TURBOS және GRAPHS модулдері аттары бірдей ТPU-файлдарынан тұрады,

қалғандары кітапханалық файл құрамына кіреді TURBO.TPL. Тек SYSTEM модулі кез- келген программаға автоматты түрде қосылады, қалғандарының барлығы USESсөзінен кейін өздерінің аттары жазылғаннан кейін іске қосылады.

Модуль  бұл өзіне әртүрлі сипаттау бөлімінің компоненттерін (типтер,

тұрақтылар, айнымалылар, процедуралар және функциялар) және мүмкін, белгіленген бөлімнің орындалатын операторларын қосатын автономды компиляцияланатын программалық бірлік.

Модульдер берілгендердің, айнымалылардың және басқа да объектілердің типтерін сипаттаудан, әртүрлі программаларда қолданылатын ішкі программалардан тұрады. Ішкі программаны модуль құрамына, егер ол өте жиі қолданатын жағдайда ғана енгізуге болады. Модуль құрамына енетін ішкі программаны жазуға, қондыруға және компиляциялауға бір рет болады, ал қолдануға бірнеше рет болады. Модулдер қолданбалы программалар кітапханасын өңдеу үшін жақсы құрал болып табылады, және модульдік программалаудың қуатты ортасы болып табылады.

Модульдердің маңызды ерекшелігі Турбо Паскаль компиляторы олардың программалық кодын жадтың бөлек сегментінде орналастырады. Сегменттің максимальды ұзындығы 64 Кбайттан аса алмайды, бірақ бірмезгілде қолданатын модульдер саны мүмкін болатын жадпен шектеледі, бұл күрделі программа құруға мүмкіндік береді.

Модуль аты көрсетілетін Uses қолдану операторы модуль берілгендеріне,

функциялар мен процедураларға қол жеткізуді қамтамассыз етеді. Бұл оператор программаның тақырыбынан кейінгі бөлімде орналасады. Егер программада бір емес бірнеше модуль қолданылатын болса, онда олардың барлығы үтір арқылы ажыратылып барлығы түгел жазылады. Тек System модулінен басқасы, оған сілтеме міндетті емес. Бұл модуль дербес жағдайда, файлдық енгізу/шығару процедураларынан, жолдармен жұмыс жасайтын процедуралар мен функциялар және басқаларынан тұрады.

Турбо Паскаль ортасында модульдердің компиляция тәсілдерін басқаратын және ірі программалық жобалар өңдеулерін жеңілдететін құрал бар. Дербес жағдайда, компиляцияның үш режимі анықталған:

COMPILE, МАКЕ және BUILD.

Режимдер компиляцияланатын модульдің байланыс тәсілімен немесе негізгі программаның USES -те хабарланған басқа модульдерімен ерекшеленеді. COMPILE режимінде модульдерді компиляциялауда немесе негізгі программада, USES қосымшасында көрсетілген барлық модульдер алдын-ала компиляцияланулары керек, және компиляция нәтижелерінің барлығы .TPU кеңейтінділі файлдарда орналасуы u1082 керек. Мысалы, егер программада мына сөйлем бар болса:

Uses Global;

Онда дискідегі UNIT DIRECTORIES опциялар хабарланған каталогта

GLOBAL.TPU файлы бар болуы керек. TPU кеңейтінділі файл (ағылшынның сөзі- Turbo Pascal Unit) модуль компиляциясы нәтижесінде пайда болады.

МАКЕ режимінде компилятор әрбір жарияланған модуль үшін TPU-файлдардың барлығын тексереді. Егер қандай да бір файл табылмаса, жүйе аттары бірдей. PAS кеңейтінділі файлды іздейді, яғни модульдің бастапқы мәтінді файлын, егер, PAS- файл табылмаса, оны компиляциялауға кіріседі. Сонымен қатар, бұл режимде жүйе кез-келген қолданылатын модуль бастапқы мәтінінің өзгеру мүмкіндігін қадағалайды.

Егер PAS-файл-ға (модульдің бастапқы мәтіні) қандай да бір өзгертулер енгізілсе, бұндай TPU-файл бар ма, әлде жоқ па, оған қарамай жүйе негізгі программаның алдында, оның компиляциясын іске асырады.

Сонымен, МАКЕ режимі көптеген модульді ірі программалардың өңдеу процесін едәуір жеңілдетеді: программист TPU-файлдардың бар жоғына алаңдамайды, себебі оны бұл режим автоматты түрде орындайды.

BUILD режимінде бар TPU-файлдар жойылады да, жүйе әрбір хабарланған

сәйкесті PAS-кеңейтінділі файлды тауып компиляциялайды. BUILD режимінде компиляцияланғаннан кейін программист барлық өзгертулерден кейін модульдерге жүргізілген кез-келген түзетулердің ескерілгеніне сенімді болады. Модульдердің негізгі программаға қосылуы және олардың мүмкінкомпиляциялары олрардың USES сөйлемінде хабарлануына байланысты реттеліп компиляцияланады. Кезекті модульге көшкенде жүйе алдын-ала сілтелінген барлық модульдерді тауып алады. Модульдер бір-біріне сілтемесі кез-келген күрделі ағаш тәрізді түрде қалыптасуы мүмкін, бірақ модульдердің өз-өздеріне нақты не жанама сілтемесі рұқсат етілмейді.

Java бағдарламалау тілі

Java тілі  бұл Internet желісінде жұмыс істейтін объектілі-бағытталған, платформалы - тәуелсіз, желі ішінде жұмыс істейтін тармақталған қосымшалардың өңдеуіне қолданылатын программалау тілі. Java жобасы 1995 жылы Sun Microsystems бірлестігінің арқасында көрсетілген болатын. Java бағдарламалау жүйесі кішкене интерактивті қолданбалы программалар - апплеттерді таратуға World Wide Web (WWW) жүйесін қолдануға мүмкіндік береді. Олар Internet серверлерінде орналасып, таратылады, клиентке желі арқылы тасымалданады, автоматты түрде орнатылады және WWW құжатының бөлігі ретінде орнында орындалуға жіберіледі. Апплетке клиент компьютері қорларына қолжетімділігіне шек қойылған, сондықтан да ол жанама мультимедиялық интерфейсті бере алады және дисқіде сақталған мәліметтерге ешқандай ақау келтірместен күрделі есептеулерді жүргізе алады. Бағдарламалардың басқа түрі ретінде Java қосымшаларын алуға болады. Олар кез келген компьютерде, тіпті оның архитектурасына қарамастан орындалатын тасымалдана алатын кодтарды көрсетеді. Осы кезде генерацияланатын виртуалды код виртуалды Java - машинадағы (JVM - Java Virtual Machine) виртуалды код интерпретаторында орындалатын нұсқаулардың жиынтығы болып табылады. Клиенттерге сервердегі қосымшаларға және деректер базасына қолжетімділікке мүмкіндік беретін JSP ( Java Server Pages ) және сервлеттер өте кең ауқымда таралуға мүмкіндік алды.

Java тілі С++ тілінің синтаксисын қолданады, бірақ объектілік үлгі Smalltalk тілінен алынған. Осыдан Java тілінің С++ тілімен ұқсастықтары тек қана сыртқы түрде екенін көруге болады. Басқа программалау тілдерімен салыстырып қарағандағы негізгі айырмашылығы - программалар мөлшерінің азаюын қажет етуі мен желіде жұмыс істейтін тасымалданатын қосымшалардың қауіпсіздігі шарттарының ұлғаюы. Java көрсеткіштерді (С++, Pascal және тағы да басқа тілдердің ең қауіпті құралы) қолдамайды, себебі, жадтың жанама адрестерімен типі көрсетілмеген көрсеткіштер арқылы жұмыс істеу мүмкіндігі жадтың қорғанышын елемеуге рұқсат береді. Java тілінде айнымалы арифметикамен есептеудің тәсілдері өзгерген, сондықтан да тіл түрлерінің арасында аралық код шыдамдылығын қамтамасыздандыру үшін strictfp кілттік сөзі енгізілді. Ол компиляторға айнымалы үтірі бар сандар үшін арифметикалық әрекеттерді алдыңғы түрдегі есептеулерге сәйкес орындау керек екендігін көрсетіп, жаздырады.

Тіл кластарының жүйелік кітапханасы кластар және пакеттерден тұрады, олар тілдің әртүрлі базалық мүмкіншіліктерін жүзеге асырады. Бұл кітапханаларға қосылған кластардың әдістері JVM-нан Java - бағдарламаның интерпретациясы кезінде шақырылады. Java-да бағдарламаның барлық объектілері динамикалық жадта орналасқан (heap) және стектерде сақталынатын объекті сілтемелер арқылы қолжетімді. Бұл шешім жадқа тікелей қолжетімсіздікке мүмкіндік берді, бірақ массив элементтерімен жұмыс істеуді қиындатып жіберді. Java тіліндегі объектілі сілтемелер өздері бағытталып тұрған объектілердің класы туралы хабардан тұрады. Сондықтан да объектілі сілтемелер дегеніміз, көрсеткіштер емес, олар объектілердің дескрипторлары. Дескрипторлардың болуы JVM-ге код интерпретациясы фазасында типтердің сәйкес келуін тексеруге мүмкіндік береді. Java-да жадты динамикалық бөлу концепциясы да қайта қарастырылған: динамикалық бөлінген жадты босату тәсілдері жоқ болады. Оның орнына new (қоқыс жинаушысы) операторының көмегі арқылы көрсетілген жадты автоматты түрде босату жүйесі іске асырылған. Java - бағдарламаларда класс спецификациясы мен оның жүзеге асырылуы әрқашан да тек қана бір файлда болады.Java тілі операторларды қайта жүктеуді және typedef, белгісіз бүтіндерді (егер ол ретінде char- ды есептемесек) қолдамайды. Java-да көптік мұрагерлік жоқ, тек құрастырушылар бар, бірақ деструкторлар жоқ (қоқысты автоматты түрде жинастыру қолданылады), тілдің кейінге сақталған сөздері бола тұрса да, goto операторы және const сөзі қолданылмайды.

ІІІ ЭКОНОМИКАЛЫҚ БӨЛІМ

3.1 Экономикалық жобаның қалыптасуы

Бұл тарауда берілген бағдарламалық жинақты жасауға кеткен шығындар есебі жүргізіледі.

Жобаның қысқаша сипаттамасы және оның қызметі.

Берілген жұмыс оқытудың электрондық жабдығын жасауға және оқу процесін автоматтандаруға көмек ретінде бағытталған. Жасалған бағдарлама жиынын енгізу нәтижесінде студенттерді оқыту сапасының және жылдамдығының артуы, сонымен қатар оқытушы құрамы жұмысының жеңілденуі күтіледі.

Бағдарламалық жабдық жасақтауқа кеткен шығындарды анықтау.

Бағдарламалық жабдық жасауға кеткен шығындар бағдарламаны жасаушы еңбегін төлеуге кеткен шығындары мен бағдарламаны жөндеу кезінде кеткен машиналық уақытты төлеуге кеткен шығыннан тұрады:

Шбжж = Шбжжеа + Шбжжму + Шорт, мұндағы

Шбжж - бағдарламалық жабдық жасауқа кеткен шығындар;

Шбжжеа - бағдарламаны жасаушы еңбегін төлеуге кеткен шығындар;

Шбжжму - машиналық уақытты төлеуге кеткен шығындар;

Шорт - ортақ шығындар.

Бағдарлама жасаушы еңбегін төлеуге кеткен шығындар

Бағдарлама жасаушы еңбегін төлеуге кеткен шығындар бағдарламалық жадбық жасаудың еңбек сыйымдылығын бағдарламалаушының орташа сағат төлеміне көбейтумен анықталады (әлеуметтік қажеттіліктерге бөлінген коэффициенттерді есептегенде):

Шбжжеа=t * Tсағ

Бағдарламалық жабдықтың еңбек сыйымдылығын есепте Бағдарламалық жабдықтың еңбек сыйымдылығын келесі түрде анықтауға болады:

t = t с+ tа + tб + tд + tқ + tж, мұндағы

tс - тапсырманы сипаттауды дайындауға кеткен еңбек шығыны;

tа - тапсырма шешімінің алгоритмін жасауға кеткен еңбек шығыны;

tб - тапсырма шешімі алгоритмінің блок-схемасын жасауға кеткен еңбек шығыны;

tд - дайын блок-схема бойынша бағдарлама жасауға кеткен еңбек шығыны;

tқ - тапсырма құжаттарын дайындауға кеткен еңбек шығыны;

tж -тапсырманы комплекстік жөндеу кезінде ЭЕМ-де бағдарламаны жөндеуге кеткен еңбек шығыны;

Құрайтын шығындарды өз кезегінде Q операторларының шартты саны арқылы есептеуге болады. Біздің жағдайда операторлар саны кейінге қалдырылған бағдарламада Q = 4.

Сипаттауды дайындауға кеткен еңбек шығынын есептеу

Тапсырманы сипаттауды дайындауға кеткен еңбек шығынын бағалау мүмкін емес, себебі ол жұмыстың творчестволық сипатымен байланысты, оның орнына сипаттауды нақтылау есебімен тапсырманы сипаттауды оқуға кеткен еңбек шығынын бағалаймыз және бағдарламалаушы квалификациясымен анықталады:

tи = Q * B /(75...85 * K), мұндағы

B=1,2...5;

К=0.8;

B = 4.

tи = 4 * 4/(80 * 0.8) = 0.250 (адам-сағ.).

tа = Q/(60...75 * K) = 4/(70*0.8) = 0.07143(адам-сағ.).

Блок-схеманы жасауға кеткен еңбек шығынының есебі

Тапсырма шашімінің алгоритмінің блок-схемасын жасауға кеткен еңбекшығынын келесі түрде есептейміз:

tб = Q /(60...75 * K) = 4/(70*0.8) = 0.07143(адам-сағ).

Бағдарламаны жасауға кеткен еңбек шығынының есебі

Дайын блок-схема бойынша бағдарламаны жасауға кеткен еңбек шығынын келесі формула бойынша есептейміз:

tд = Q/(60...75 * K) = 4/(70*0.8) = 0.07143(адам-сағ).

Бағдарламаны жөндеуге кеткен еңбек шығынының есебі

Тапсырманы комплекстік жөндеу кезінде ЭЕМ-де бағдарламаны жөндеуге кеткен еңбек шығыны:

tот = 1.5 * tAж , мұндағы

tAж - бір тапсырманы автономды жөндеу кезінде ЭЕМ-де бағдарламаны жөндеуге кеткен еңбек шығыны;

tAж = Q/(40...50 * K) = 4/(45*0.8) = 0.11111(адам-сағ).

Осыдан

tж = 1.5*0.111 = 0.667(адам-сағ).

Құжаттарды дайындауға кеткен еңбек шығынының есебі

Құжаттарды дайындауға кеткен еңбек шығыны тапсырма бойынша келесі түрде анықталады:

tд = tдр + tдо , мұндағы

tдр - жазбаша түрде материалды дайындауға кеткен еңбек шығыны;

tдо - құжаттарды жөндеуге, баспаға шығаруға және толтыруға кеткен шығындар;

tдр = Q/(150...200 * K) = 4/(200*0.8) = 0.025(адам-сағ);

tдо = 0.75 * tдр = 0.75*0.025 = 0.01875(адам-сағ);

Осыдан

tд = 0.01875 + 25 = 0.04375(адам-сағ).

Сонымен бағдарламалық жабдықтың ортақ еңбек сыйымдылығын есептей аламыз:

t=250+71.43+71.43+71.43+0.04375+166.67=0.067471(адамсағ).

Бағдарламалаушының орташа еңбекақысының есебі.

Қазіргі нарықтық жағдайда бағдарламалаушының орташа еңбекақысы кең диапозонда айтылуы мүмкін. Есептеу үшін оның еңбегінің орташа сағаттық еңбек төлемін алайық, ол Тсағ = 114 тенге/сағ құрайды, бұл айына 8-сағаттық жұмыс күні мен 5-күндік жұмыс аптасында 20064 тенге/ай құрайды. Бағдарламалаушы еңбегін төлеуге кететін шығындар бағдарламалаушы еңбекақысы мен әлеуметтік қажеттіліктерге кететіндерден тұрады. Әлеуметтік қажеттіліктерге кететіндерге келесілер кіреді:

пенсионды фонд (10%),

қосалқы салық (5%),

Әлеуметтік қажеттіліктерге кететіндер нәтижесі 15% құрайды. Осыдан бағдарламалаушы еңбегін төлеуге кететін шығындар келесі түрдегідей блады:

Шбжжеа = 17054 тенге.

Машиналық уақытты төлеуге кеткен шығындар

Машиналық уақытты төлеуге кеткен шығындар бағдарлама жөндеу кезінде бағдарлама жөндеуге кеткен нақты уақытты жалдаған уақыттың машино-уақыттың бағасына көбейту жолымен анықталады:

Шбжжму = Ссағ * t эем, мұндағы

Ссағ - жалдаған уақыттың машино-уақыттың бағасы, тенге/сағ;

tэвм - ЭЕМ-де бағдарлама жөндеуге кеткен нақты уақыт;

Жөндеуге кеткен нақты уақыт есебі

Жөндеуге кеткен нақты уақытты келесі формуламен есептейміз:

tэем = tд + tдо + tж;

tэем = 71.43 +18.75 +166.67= 256.85 сағат.

Машино-уақыт бағасының есебі

Машино-уақыт бағасын келесі формуламен есептейміз:

Ссағ = Шэем/Тэем, мұндағы

Шэем - бір жыл ішінде ЭЕМ-ді өндіріске шығаруға кеткен толық шығындар;

Тэем - ЭЕМ уақытының нақты жылдық қоры, сағ/жыл;

ДЭЕМ IBM PC AT жұмысы уақытының жылдық қоры есебі

Бір жыл ішіндегі күн саны - 365.

Мерекелік және демалыс күн саны - 119.

Тазалық жұмыстары кезіндегі тұру уақыты 4 сағаттық апталық тазалаумен анықталады.

ДЭЕМ жұмыс уақытының жылдық қоры нәтижесі келесі санды құрайды:

Тэем = 8*(365-119) - 52*4 = 1760 сағат.

ЭЕМ-ді өндіріске шығаруға кеткен толық шығын есебі

ЭЕМ-ді өндіріске шығаруға кеткен толық шығынды келесі формуламен анықтауға болады:

Шэем = (Шзп + Шам + Шэл + Швм + Штр + Шпр), мұндағы

Шзп - қызмет көрсететушілердің еңбекақысына жылдық ұстамдар, тенге/жыл;

Шам - амортизацияға жылдық ұстамдар, теңге/жыл;

Шэл - ЭЕМ пайдаланатын электр қуатының жылдық ұстамдар, тенге/жыл;

Швм - көмекші материалдарға жылдық ұстамдар, тенге/жыл;

Штр - компьютердің ағымдық жөндеуіне шығындар, тенге/жыл;

Шпр - накладной және басқа да шығындарға жылдық ұстамар, тенге/жыл;

Амортизациялық шығару

Амортизациялық шығару жылдық соммасы келесі формула бойынша анықталады:

Шам = Сбал * Нам,

мұндағы

С

бал - компьютердің баланстық құны, тенге/шт.;

Нам - амортизациялық норма, %;

Нам = 12.5%. Дербес ЭЕМ-нің баланстық құндылығы шығарылған бағасын, транпортировка шығынын, құралдардың монтажын қосады:

Сбал = Снар +Шуст;

мұндағы

Снар - компьютердің нарықтық құндылығы, тенге/шт.,

Шуст - компьютерді жеткізу және қондыруға кеткен шығындар, тенге/шт.

Жұмыс жүргізілген компьютер Снар = 120000 тенгеге сатып алынды, қондырылуға және құрастыруға кеткен шығын компьютер құнының шамамен 10% құрайды.

Шқон = 10% * Снар = 0.1 * 120000 =12000 тенге.

Осыдан

Сбал = 120000 + 12000 = 132000 тенге./шт.

Шам = 132000 * 0.125= 16500 тенге/жыл.

Электр қуатына кеткен шығындар есебі

Бір жыл ішінде қолданылатын электр қуатының құны келесі формуламен анықталады:

Шэл = Рэл * Тэем * Сэл * А, мұндағы

Рэем - ЭЕМ-нің суммарлық қуаттылығы,

Сэл - 1кВт*с электрқуатының құны,

А - машина қуаттылығын интинсивті пайдалануының коэффициенті.

ЭЕМ техникалық паспортына сәйкес Рэем = 0.22 кВт, мекеме үшін электр қуатының 1кВт*с құны Сэл = 0.548 тенге., машинаны пайдалану интинсивтілігі А = 0.98.

Сонда электр қуатына шығынның есептелген мәні:

Шэл = 0.22*1760*2.74*0.98 = 1039.71 тенге.

Ағымдық жөндеуге кеткен шығын есебі

Ағымдық және тазалық жөндеулерге кеткен шығындар ЭЕМ құнының 5% -не тең:

Шаж = 0.05 * Сбал = 0.05*132000 = 6600 тенге.

Көмекші материалдарға кеткен шығын есебі

ДЭЕМ-нің дұрыс жұмысын қамтамасыз ету үшін материалдарға кеткен шығындар ЭЕМ құнының шамамен 1% -ін құрайды:

Шем = 0.01*132000 = 1320 тенге.

ДЭЕМ-ді өндіріске шығарудағы кеткен шығындар

ДЭЕМ-ді өндірістке шығаруға байланысты кеткен қосымша шығындар ғимаратқа амортизациялық шығарулардан және ЭЕМ құнының 5%-ін құрайды:

Шпр = 0.05*132000 = 6600 тенге.

Қызметшілердің еңбек ақысына жылдық ұстамдар

Қызметшілердің еңбек ақысына жылдық ұстамдар негізгі еңбек ақысынан, еңбек ақыға қосымшалардан және шығарулардан жиналады.:

Шеа = Шнегеа + Шқосеа + Шшықеа .

Негізгі еңбек ақы суммасы штатта жұмыс жасайтындардың ортақ санынан анықталады:

Шнегеа = 12*Шiокл, мұндағы

Шiокл - i-ші жұмысшының айлық тарифтік көрсеткіші, тенге.;

Қызметшілер штатына айлық оклады 20000 тенге болатын инженер-электронщик және оклады 15000 тенге болатын электрослесарь кіреді.

Сонда бір қызметкер 10 машинаға қызмет көрсетсе, қызмет көрсетушінің негізгі еңбек ақысына ұсталым келесіден тұрады:

Шнегеа = 12*(20000 + 15000)/10 = 3500 тенге.

Қосымша еңбек ақы суммасы негізгі еңбек ақының 60% құрайды:

Шқосеа = 0.6*3500 = 2100 тенге

Әлеуметтік қажеттіліктерге шығарулар суммасы негізгі және қосымша еңбек ақы суммасының 40.5% құрайды:

Шшықеа = 0.405*(3500 + 2100) = 5600 тенге.

Сонда қызметкердің еңбек ақысына жылдық ұсталым келесі түрдегідей болады:

Шеа = 3500 + 2100 +5600= 11200 тенге.

Бір жыл ішінде ЭЕМді өндіріске шығаруға кеткен толық шығындар:

Шэем = 11200+12000+1039.71+1320+6600+6600= 38759.71 тенге.

Сонда жалдамалы уақыттың машина уақыт бағасы келесіден тұрады

Ссағ = 35504.71 / 1760 = 22.02 тенге.

Ал машиналық уақытқа төленетін шығын:

Шбжжму = 22.02 * 1760 = 38759.2 тенге құрайды.

Жалпы шығындар есебі

Жалпы шығындар-бұл жарыққа, жылуға, комуналды қызметтерге және т.б. кеткен шығындар. Олар бағдарламма жасаушының негізгі еңбек ақысының үштен біріне тең, яғни 5685 тенге.

Сонда бағдарламалық жабдықты жасауға кеткен шығындар:

Шбжж =17054 + 38759.2 + 5600= 38413.2 тенгені құрайды.

Қорытынды

Б

ерілген бағдарламалық жабдықтың жасалуына кеткен шығындар есебі нәтижесі 38413.2 тенгені құрайды. Берілген санды бағалау қиын, себебі нарықтағы ұқсас жабдықтар саны өте аз. Бірақ тұрақты сатып алушылар үшін, әдетте бұл жабдықтарды қажет ететін оқу орындары, ол жеткілікті аумақты болып көрінеді. Шығындарды азайту үшін келесі шешімдерді қарастыруға болады. Көріп тұрғанымыздай, шығындардың төрттен үші бағдарламаушының еңбегін төлеуге кететін шығын құрайды. Бұл шығындарды жұмыс үшін қазіргі заманға сай ЭЕМді пайдалану арқасында, жұмыс орнының ыңғайлылығын арттыру және басқа да факторлар әсерімен бағдарламалаушы еңбегі тиімділігін арттыру жолымен азайтуға болады. Мысалы, жұмыс жасауда қолданылған Pentium-IV-1200 компьютерін қазіргі заманға сай Pentium V-2400 компьютеріне ауыстырғанда бағдарламаны жасау және оны жөндеу уақыты екі есе қысқаратын еді, ал машино-уақыт бағасы шамамен 20% өсетін еді. Сол сияқты компьютерлік техникаға ұқыпты және тиянақты қарағанда жөндеуге шығынды азайтуға болады, сонымен қатар компьютерлерге қызмет көрсететін қосымша қызметкерлер азаяды.

ІV Еңбекті қорғау және қоршаған орта

Электр қауіпсіздігі

Электр қауіпсіздігі 12.1.019-79 ГОСТ-на сәйкес электрқауіпсіздігі деп электр тогының, электр доғасының және статикалық элктрдің зиян және қауіпті әсерінен адам қорғанысы қамтамасыз ететін ұйымдық және техникалық шаралар және жабдықтар жүйесін айтамыз. Басқа қауіп көздерінен бөлек электр тогын арнайы жабдық немесе құралсыз байқау мүмкін емес, сондықтан оның адамға әсері әдетте күтпеген жерден болады.

Электр тогы адам ағзасымен өткен кезде термикалық, электролитикалық және биологиялық әсер етеді. Термикалық әсер нәтижесінде ағза күйеді және дене бөліктерінде күйік пайда болады, электролитикалық әсер нәтижесінде қан және басқада ағзадағы органикалық сұйықтықтар ағып кетеді.

Биологиялық әсер терінің асқынып бүлінуімен буындардың қысқаруымен көрінеді.

Адам ағзасымен өтетін ток күшінің мәні адам түсіп тұрған кернеуге және кернеу тиіп тұрған дене бөліктерінің қарсыласуына тәуелді. көптеген жарақаттану 127, 220 және 380 В кернеу кезінде болатынын ескерсек, ал терінің жыртылуы 40-50 В кернеу кезінде болады, біздің елде айнымалы токтың қауіпсіз кернеуі ретінде тұрақты ток үшін 42 В, 110 таңдалған.

Электрлік жарақаттанудың негізгі себептері болып:

жақын арада немесе сол бөліктерде жұмыс жүргізу нәтижесінде ток жүретін бөліктерге кездейсоқ тиіп кету; зардап шегуші тиіп кеткен ток өткізетін бөліктердің қорғаныс жабдығының ақауы; кернеу астында жатқан жабдықты қате түсіну;

қалыпты жағдайда болуға тиісті емес жерлерде изоляцияның зақымдалуынан кернеудің кездейсоқ пайда болуы; кернеу астындағы ток өткізетін жабдықтың сыммен байланысы; фазалардың жерге бекітілуі және сол сияқтылар; жабдықтың ток өткізетін бөліктерінде онда жұмыс жасап жатқанда қате қосу нәтижесінде кернеудің пайда болуы; айырылып жатқан және кернеу астындағы сымдар арасындағы шиеленіс; көршілес жұмыс жасап тұрған құрылғылырдан кернеудің келуі және т.с.с.

Жиынды өндіріске шығару ДЭЕМ-ге жүктеледі. Қуаттандыратын кернеу көзі болып ГОСТ 25861-83 таралатын 220 В кернеулі айнымалы ток торабы табылады.

Электр тогымен жарақаттануды ескерту үшін талаптарға сәйкес:

- Жұмыс өндірісінің және техникалық іске асыру ережелерін нақты және толық көлемде орындау;

- Қауіпті кернеу астында жұмыс жасап тұрған жабдық бөліктеріне, азғантай кернеуде жұмыс жасау үшін арналған және қорғаныстық жерге бекіту қосылмаған изоляциясыз бөліктерге оператордың кіру мүмкіндігін алып тастау;

- Қалыңдығы жабдықталған қорғаныс типімен жағдайланған, қатты, тегіс және көп қабатты изолициялы материялды пайдаланып жасалған электр тогынан жарақаттанудан қорғану үшін қызмет ететін изоляцияны пайдалану;

- ДЭЕМ-ге жерге бекітілген байланысы бар арнайы вилка көмегімен ғимарат розеткасынан электр қуатын жүргізу;

- Қуаттылықты есептеп тораптан алынатын токта кернеудің асып кетуді болдырмау; сонымен қатар ғиматар торабына қосылған жабдықтың қысқа шиеленісуден қорғау;

- Операторлар үшін қолайлы металды бөліктерді жерге бекітетін қыстырғыштарға сенімді қосу;

- Жерге бекітілетін қорғаныс өткізгіштерде айырғыштармен

қорғауыштар жоқ екенін тексеру, және сенімді изолияцияланғанын тексеру.

Өрт қауіпсіздігі

Өрт күзеті деп адам мен оның жекеменшігін оттан қорғауға бағытталған мемлекеттік және қоғамдық шаралар жүйесін түсінеміз. Жану-бұл жарық пен жылудың бөлінуі жүретін заттың оттегімен химиялық қосылу процессі. Жану процессінің пайда болуы және қалыптасуы үшін жанатын заттардың, окислительдің (әдетте бұл оттегі, ауадағы фтор, хлор, озон ж т.б.) және жалын көздерінің болуы қажет, алайды бастапқы екі элемент сәйкес келетін сандық қатынаста болуы керек, ал жалын көзі қажетті температураға дейін заттың жануы үшін жеткілікті нақты температура мен энергия запасына ие болуы тиіс. Өрт - бұл материалдық зардап әкелетін арнайы шоқ көзінен тыс басқарылмайтын жану. Жабық бөлмелердегі өрттің ерекшелігі болып оның бастапқы 30-40 минут ішінде жану аймағындағы ауа ағымының жеткіліксіздігінен салыстырмалы түрде жай жануы болып табылады. Әйнектер сынғаннан кейін өрт интинсивтілігі бірден көтеріледі. Әртүрлі заттардың жану жылдамдығы кең ауқымда толқиды.

Электр тораптарына ие бөлмелердің өрт қауіпсіздігі ГОСТ 12.1.033-81, ГОСТ 12.1.004-85-мен тәртіптелінеді. ЭЕМ операторының жұмысы өрт қауіпсіздігінің Д котегориясына сай жүргізілуі тиіс. (жанбайтын заттар және материялдар салқын түрде). СНиП 2.01.02-85 бойынша ғимараттың өртке шыдамдылығы I дәрежеге сәйкес (жарлар жасанда және табиғи тастардан жасалған және мықты болып табылады, ғимаратты жабуда жанатын материялдар қолданылған жоқ).

Дисплей құрылысында өту кедергісін азайтатын арнайы раземдар қолданылған. ЭЕМді жылу көздеріне немесе термошығарғыштарға жақын жерлерде орналастыруға болмайды, дисплей экранына тікелей күн сәулелері түспеу керек. ЭЕМді оның артқы және жанындағы жарлары басқа заттардан 0,2 метр қашықтықта болатындай етіп орналастыру керек. ЭЕМ корпусында жылы тәртіпті сақтау үшін вентиляциялық тесік және салқындататын вентилятор қондырылған. Ішкі монтажы жоғары жылу тұрақтылықты сымдармен орындалған.

Объектің өрт қауіпсіздігі келесілірмен қамтамасыз етіледі:

• өртті болдырмау жүйесімен;

• өртке қарсы қорғаныс жүйесімен;

• ұйымдық техникалық шаралармен.

Бөлмеде өртті болдырмау жанатын материялдардан заттардың азғантай санымен, олардың қауіпсіз орналасуымен, сонымен қатар тез жанатын материялдардың болмауымен жүзеге асады.

Бөлменің өртке қарсы қорғанысы автоматты өрт сигнализациясын (ПС-Л1) пайдаланумен, өрт сөндіру жабдығының болуымен, адамдардың өз уақытында тысқа шығарылуын ұйымдастырумен адам қорғанысының коллективті және жеке жабдығын қолданумен қамтамасыз етіледі.

Ұйымдық-техникалық шаралалар қызметкерлерді өрт қауіпсіздігі ережелеріне оқытуды ұйымдастыруды қамтуы керек.

Дыбыс және вибрация деңгейлеріне қойылатын талаптар

Кедергілердің операторға әсері және оның «кедергі тұрақтылығы» сипаты жөнінде сұрақ туындайды. Көзқарастан кедергінің операторға әсері әртүрлі болады. Олардың кейбірі тұрақты және бүкіл жұмыс күні бойына әсер етеді, басқалары кездейсоқ.

Компанияның жұмыс бөлмелерінде акустикалық дыбыстардың негізгі көздері болып ДЭЕМ дыбысы табылады. Сонымен қатар ЭЕМ электромагниттік дыбыстар көзі болып та табылады (элетромеханикалық жабдықтар элементінің айнымалы магниттік алаңдар әсерінен толқуы). Сонымен қатар айтылған жабық бөлмелерде құрылымдық дыбыс туындайды, яғни қабырғалардың, жаппалардың, дыбыстық жилік диопозпнындағы ғимаратың аралық қабырғасының толқитын құрылымы бетінен көтерілетін дыбыстар.

Систематикалық дыбыс есту мүшесінің шаршауын және дыбыстық қабылдаудың әлсіреуін болдырады, сонымен қатар бүкіл ағзаның маңызды шаршауын болдырады. Дегенмен барлық дыбыстар зиян емес. Күнделікті еңбек процессінде болатын үйренген дыбыстар жұмыс барысына жақсы әсер етуі мүмкін; дыбыстар реттілігімен сипатталатын жай дыбыстар, мысалы музыка, өзінің реттілік күшімен жұмыстан алаңдатпай керісінше еңбек тиімділігін арттыратын жақсы эмоцияларды болдырады.

Жағымсыз дыбыстық әсерлерді әлсірету немесе болдырмау үшін жұмыс бөлмелерін әдейі изолировать ету, оларды ғимараттың әр бөліктерінде орналастыру, қалалық дыбыстан тыс жерде - ғимараттың түбінде орналастыру, терезелері аулаға қаралған және т.б. Дыбыс жұтатын жасыл желектер арқылы дыбысты әлсірете аламыз.

Конструкторлық бюро, есептеушілер кобинеті, бағдарламаушылардың жұмыс бөлмелеріндегі дыбыс деңгейінің оптимальді көрсеткіштері ГОСТ 12.1.003-83 бойынша анықталады .

Тұрақты дыбыс сипаттамасы - децибелде октавты сызықтарда дыбыстық қысым деңгейінің орта геометриялық жилікпен герцте 4.1 кестесінде келтірілген.

Деңгей, дБ

63

152

250

500

1000

2000

4000

8000

Жилік, Гц

71

61

54

49

45

42

40

38

4.1 кесте Сызықтардағы дыбыстық қысым деңгейі.

Орташа есеппен - 50дБ талап ететін ойша еңбек кезінде рұқсат етілетін дыбыс деңгейі. Жабық бөлме ішінде дыбыспен вибрацияны азайту үшін жабдықтарды, аппараттарды және құралдарды арнайы фундаментке және амортизациялық төсеніштерге орналастырады. Егер қабырғалармен төбе дыбыс өткізетін болса, онда олар дыбыс жұтатын материялман қапталуы қажет.

Шаң және зиянды химиялық заттар

Бөлме ауасы металды, пластмассаны, ағаш заттарды және басқа да материялдарды өңдеу кезінде пайда болатын шаңмен, жабдықтың жұмысы кезінде бөлінетін, жылу агрегаттарының дұрыс іске аспауынан шығатын, кейбір технологиялық процестер және химиялық реакциялар кезінде болатын газдармен, әртүрлі заттар буымен бүлінеді. Ауа қабаты улы және улы емес заттардың әсерінен ластанады. Улы (таксинді) заттар ағзаның дұрыс өмір сүруін бұзады және уақытша немесе қалыптасып кететін потологиялық өзгерулерге әкеліп соқтыруы мүмкін. Дегенмен таксинді емес заттар да ұзақ әсер ету кезінде әдетте үлкен концентрация кезінде әртүрлі аурулардың себепшісі болуы мүмкін, мысалы, тері немесе ішкі мүшелер ауруы. Зиянды химикалық заттармен болған ағзаның дұрыс жұмыс жасауының бұзылу сипаты мен деңгейі оның организмге түсу жолына, дозасына, әсер ету уақытына, заттар концентразиясына, еріп кетуіне, адам ағзасының жағдайына, атмосфералық қысымға, температураға және ластану құрамына тәуелді болады. Улы заттардың әсер етуінің білінуінің бірі ол ұшыну. Ұшыну кенеттен ағзаға улы заттардың көп көлемде енуінен болады. Мұндай ұшынуды өткір деп атайды және өндірістік жарақат ретінде қабылдайды.

Ұшынудың тағы бір түрі бар-ол ұзақ уақыт дамитын мамандандырылған ұшыну.

Атмосфералық ауаның улы газдық қоспаларына төмендегілерді жатқызады:

• Көміртегі оксиді (II) - угарлы газ (ПДК - 20 мг/м3);

• күкіртсутегі (ПДК - 10 мг/м3);

• аммиак (ПДК - 20 мг/м3);

• автомобильдерден шыққан газ және т.с.с.

Ауада газдан басқа қатты заттардың кішкентай бөлшектеріде болуы мүмкін. Ауаның шаңмен ластануы еңбектің санитарлы-гигиеналық жағдайын төмендетеді. Мұндай ауа көптеген аурулардың себепшісі болады.

Адам ағзасына әсері бойынша шаң улы және улы емес болып бөлінеді. Улы шаң адам ағзасына түсе сала немесе теріде отырып өткір ұшынуды немесе қалыптасқан ауруды болдыруы мүмкін. Адам үшін шаңның қаупін анықтайтын келесі фактор, оның концентрациясы, яғни ауа көлемі бірлігінде бөлшектердің болуы (мг/м3). Әрине адам демалған шаң массасы демалу интенсивтілігіне байланысты, жасаған жұмысының түріне байланысты. Мысалы, адам қозғалмай тұрған жағдайда 10-12 л/мин тұтынады, ал интенсивті физикалық еңбекте 50-70 л/мин тұтынады. Осыдан шаңды атмосферада қиын физикалық жұмысты орындайтын адам ауруға тез шалдығатындығын көреміз.

Жоба бөлмелерінде шаңмен және ластанумен күресу мақсатында күн сайын ылғал тазалық жүргізілуі керек.

Микроклимат

Еңбек қауіпсіздігімен өнімділігінің аса маңызды факторы болып температура және ауа ылғалдылығымен, оның жылдамдылылығымен сипатталатын өндірістік микроклимат болып табылады, сонымен қатар радиация интинсивтілігімен сипатталуы керек және ГОСТ 12.1.005-88 [7] және СНиП 2.04.05-86 [8] сәйкес болуы керек. (кесте 4.2)

Микроклимат көрсеткіштері

Көрсеткіштер мәні

Қыста

Жазда

1. Температура, °C

22-24

23-25

2. ауалық масс жылдамдығы, м/с

0.1

0.1-0.2

3. қатысты ылғалдылық, %

40-60

40-60

4.2 Кесте Өндірістік бөлмелердегі микроклимат көрсеткіштеріне қойылатын талаптар.

Ауаның жоғары ылғалдылығымен араласқан жоғары температура оператордың жұмыс қаблеттілігіне үлкен әсерін тигізетінін зерттеулер көрсетті. Осындай жағдайларда сенсомоторлы реакциялар уақыты ұлғаяды, қозғалу координациясы бұзылады, қателер саны көбейеді.

Жоғары температура адамның психологиялық функцияларының кейбіріне кері әсерін тигізеді. Ақпаратты сақтау көлемі кішірейеді, бірігуге қаблеттілігі тез төмендейді, біріккен және есептік операциялар ағымы төмендейді, назары төмендейді.

40 - 60% арасындағы қатысты ылғалдылық адам жағдайына көп әсер етпейді. 99-100% ылғалдылықта тері бөлінудің басқарылатын механизмі толығымен тоқталады және тез қызу басталады.

Жұмыс орнының қажетті температурасымен ылғалдылығын бір қалыпты ұстау үшін жылу және кондиционер жүйесімен жабдықталуы керек, сонымен қатар ауаны шаңнан және улы заттардан тазартады. Бөлмелерде микроклимат көрсеткіштеріне талап ету жүйесін іске асыру толығымен орындалды.

Вентиляция

Бөлмелерде гигиеналық талаптарына жауап беретін, жақсы ауа құрамын ұстау үшін, одан улы газдарды, буларды және шаңдарды жою үшін вентиляция қолданылады.

Вентиляция - бұл бөлмеде басқарылатын ауа ауысымы. Вентиляция - деп оны қалыптастыратын жабдықты да атайды. Бөлмеде ауаның орналасу тәсілі бойынша нақты және жасанды вентиляция түрін бөліп көрсетеді. Мүмкін олардың қосылысы - аралас вентиляция деп аталады. Нақты вентиляция аэрация және жел қақтыру болып бөлінеді.

Ауа ағымдарының қозғалу бағытына тәуелді механикалық вентиляция сорып алатын, ағымдық және ағымдық - соратын болуы мүмкін. Егер вентиляция бүкіл бөлмеде болса, онда оны ортақ ауысымды деп атайды. Қандайда бір аймаққа негізделген вентиляция жергілікті деп аталады. Әсер ету уақыты бойынша вентиляция тұрақты жұмыс жасайтын және авариялық болып бөлінеді.

Нақты вентиляция кезінде ауа бөлмеге түседі және ондағы температуралардың әртүрлілігінен жойылып кетеді, сонымен қатар желдің әсері де бар. Аэроция - бұл ортақ ауысым ролін орындайтын ұйымдастырылған нақты вентиляшия.

Механикалық вентиляция ауаны таза жерінен алып кететін және оны кез-келген жұмыс орнына немесе жабдыққа бағыттайтын вентиляторлармен қамтамасыз етіледі. Механикалық вентиляция кезінде ауаны пайдалану алдында өңдеуге болады: қыздыру, кептіру, шаңнан тазарту және т.б., сонымен қатар оны атмосфераға шығарып тастау алдында тазартуға болады.

Жоба эргономикасы

Жобаны жасау кезіндегі эргономикалық принциптер

1) Аз жұмыс күші принципі.

Адам-оператор (АО) тек қана қажет жұмысты орындауға тиісті, бірақ жүйемен орындалуы мүмкін емес. Жаслған жұмыс қайталанбауы керек. Берілген аспект жұмыс құжатына да сәйкес талаптарды қояды. Ол мүмкіндікке, толықтылыққа, белгілі тапсырмалрдың немесе тапсырма жиынтығының шешіміне бағыттылыққа, құрылымға ие болуы тиіс.

2) максимальді өзара түсінушілік принципі

Жүйе пайдаланушыны толықтай қолдайды, яғни АО ақпаратты іздеумен айналыспауы керек; бейне бақылаушы жабдық беретін ақпарат интерпритация мен қайта коттауды талап етпейді.

3) пайдаланушының оперативті жадының минимальді көлемі принципі.

АО-дан мүмкіндігінше аз есте сақтау талап етіледі. Бұл оператормен ақпаратты өңдеу жылдамдығы және оны өткізу мүмкіндігі шектеулі екендігімен түсіндіріледі. Оларға көптеген факторлар әсер етеді, адамның техникалық жабдық. АБЖмен өзара қатынас жабдығы сапасынан бастап, барлық ақпараттық модельмен соңында операторлық қызметтің ауырлық деңгейімен және адамның психо-физикалық жағдайымен аяқталады.

4) Адам-оператодың минимальді бүліну принципі.

Пайдаланушының бүлінуі (өндірістік себептер), келесілерден туындауы мүмкін;

Қойылған тапсырма шешіміндегі қандайда бір шиеленіс үшін;

Қателердің пайда болуы және табылуы үшін;

Бірінші себеп бойынша бұзылулар үшін әдейі бағдарламалық жабдықты тексеру әдістемесіне ие болу және жұмыстың жоңғы нәтижесі көрінбесе де жүйеден кері байланыстың болуы. Келесі жағдайда жүйе қателер жөнінде тез арада қабарлауға тиісті және мүмкіндігінше олар тағы пайда болатын жағдайларды көрсету керек. Қателерді жөндеу қорытындысында жүйе операцияны тоқтатқан нүктесіне қайтарады.

5) Пайдаланушының мамандандырылған танымын есептеу принципі жүйенің эргономикалық жабдықтау процессінде жобалаудың бастапқы этаптарында жүйе компоненттерімен арақатынасқа бағдарламалаушылармен жоспарланған қандайда бір абстрактлы адам ұсқынын есептейтін шаралар қарастырылуда және өткізілуде.

6) Адам мінездерінің максимальді айырмашылығы принципі.

Адам ойы және мінездері әртүрлі, сондықтанда жүйеден келіп түскен терминальді ақпарат пайдаланушылармен әртүрлі қабылдануы мүмкін.

7) Адам-оператор жағынан максимальді бақылау принципі.

Берілген принципті АО функциялануына келесі талаптармен сипаттауға болады:

Пайдаланушы жүйемен орындалатын өңдеу кезегін өзгерту мүмкіндігіне ие болуы керек;

Пайдаланушы жұмыс реттілігін бақылауға тиіс, негізінен ретті белгілі бір операциялар жоқ жерде;

Пайдаланушы өзінің бағдарламалық модулдерін жасау мүмкіндігіне ие және оларды болашақта пайдалану үшін жүйе жадында сақтауы қажет.

Ақпаратты кескіндеу жүйелеріне қойылатын эргономикалық талаптар

Эргономикалық талаптар көрермендік ақпараттың жарықтық, уақытша және аймақтық сипаттамасының қажетті көрсеткіштерін анықтайды.

Жарықтық тәртіп бағалануы жарық деңгейіне нормалануынан, көрермендік ақпаратты өңдеу тиімділігінің қажетті көрсеткіштеріне жету үшін бақылаушының көру аймағында оның төмендеуінен тұрады. Нақты сезімталдықтың максимальді көрінуі жабдықталатын жарық деңгейінің мәні оптимальді болып есептелінеді. Оператордың көру аймағында орналасқан жарықтың оптимальді диапозонын орнату кезінде адаптация деңгейіне жақын арада жарықтың төмендеуін қамтамасыз ету қажет.

Оператордың көру аймағындағы жарықтың максимальді мүмкін төмендеуі 1:100 қатынастан аспауы керек. Жарық көзі мен жақын арадағы орта арасындағы 20:1 қатынасы және кескіннің нағыз жарық және нағыз қараңғы аймақтары арасындағы 40:1 қатынасы оптимальді болып табылады. Кескін нақтылығы сыртқы жарықтың әсерінен өмендейді, экран жарығы төмен болған сайын және сәулеленуден пайда болған жарық ұлғайған сайын төмендей түседі. Ақпаратты кескіндеу жүйесі мен оның қоршаған ортасы арасындағы жарықтылық 3:1 қатынасынан аспауы керек.

Ақпаратты кескіндеу жабдығы келесі техникалық талаптарға жауап беруге тиіс:

• Экран сәулелену жарықтығы 100 Кд/м2 аспауы керек;

• Растр нүктесінің минимальді өлшмі түрлі-түсті монитор үшін0,6 мм аспауы керек;

• Кескін нақтылығы 0.8 аспауы керек;

• Мәтіндік тәртіпте кескін регенерациясы жилігі 72 Гц аспауы керек;

• Жолдағы растр нүктелерінің саны 640 аспауы керек;

• Экранның антибликтік қабатының болуы;

• Көлденеңінен экран өлшемі 31 см аспауы керек;

• Экрандағы символ биіктігі 3.8 мм аспауы керек;

• Оператор көзінен экранға дейінгі қашықтық 40-80 см;

• Мониторды тігінен және көлденеңінен 130-200 мм аралығында қозғауға және экранның еңкею бұрышын 10-15 өзгертуге болатын қозғалмалы астына қоюшымен жабдықтау.

Оператордың көрермендік жұмысын сипаттау

Көрермендік қабылдау сапасы операторға келіп түсетін дыбыстардың энергетикалық, аймақтық және уақытша сипатымен анықталады. Сигналдардың аталған сипаттарына сәйкес көрермендік анализатордың негізгі көрсеткіштерінің тобы бөлек қарастырылады:

• энергетикалық - қабылданатын жарық, нақтылық және көзді ауыртатын жарық диапазоны;

• аймақтық - көру өткірлігі, көру аймағы, кабылдау көлемі;

• уақытша - әсер етудің латентті кезеңі, адаптация кақыты, көрініп кетудің критикалық жилігі.

1) Энергетикалық көрсеткіштер

Көрермендік анализатордың негізгі сипаты болып оның сезімталдылығы табылады. Оның тиімді функциалануы сигнал интенсивтілігінің үлкен диапозонында мүмкін, сол кезде интенсивтілікке жоғары сезгіштік сақталады. Көрермендік аналиөаторының сезімталдық диапозоны 10-7-10-5 Кд/м2 аралығында жатыр. Төменгі шекара сезімталдылықты тудыратын жарықтық ағымның минимальді интенсивтілігімен анықталады. Бұл шаманы жарықтық сезгіштің табалдырығы деп атайды. Көрермендік анализатордың сыртқы жарықтық әсерге адаптация процесінде өте ауқымды аралықта өзгереді; оның сандық бағалануы адаптация сипаты мен ұзақтығына (жарықтық және қараңғы) тәуелді.

Көрермендік анализатор сезгіштігінің абсолютті табалдырығы бірнеше сағат ішінде (3-4 сағатқа дейін) қараңғылық адаптация барысында жетілетін өте жоғары сезгіштікпен сипатталады. Көрудің абсолюттік сезгіштігі жеткілікті дәрежеде жоғары. Абсолюттік сезгіштіктің табалдырығына жету үшін жарықтық сезімталдықтар біпнеше кванттқа тең сәулелік энергиямен шақырылады.

«Адам-машина» жобаланып жатқан жүйе сенімділігін арттыру үшін тәжірибелік есептер кезінде 5.2*10-6 Кд/м2 тең сезімталдылықтың максималді табалдырығынан шығу реттеледі.

Оператордың көру аймағына бір уақытта әртүрлі жарықтануы бар заттар түседі. Бұл жағдайда объектілердің әртүрлілігін бағалау үшін адаптивті жарықтылық түсінігі қолданылады. Ол көру аймағына түсетін жарықтылықтың ортақ салмақтағы мәніні ретінде анықталады. Көздің адаптациялану есебінен көрермендік анализатордың осы жарықтылыққа «бағытталуы» жүреді. Оператор жұмысы үшін аса жағымды жағдайлар бірнеше ондаған Кд/м2-нан бірнеше жүздеген Кд/м2-қа дейінгі жарықтылық адаптация кезінде жасалынады. Жарықтың ұлғаюы және төмендеуі жарықтылық тондарына сезгіштікті төмендетеді. Аса түстіліктің қатынасы болып (жарықтылық түстілігін төмендету тәртібінде) ақта көк, ақта қара, ақта жасыл, сарыда қара, қызылда жасыл, сарыда қызыл, ақта қызыл, қарада оранжевый, сұрда қара, ақта оранжевый, жасылда қызылдың қатынасы табылады.Қабылданатын сигналдың жарықтылығының субъективті бағасықоршаған орта түсінің жарықтылығына тәуелді, сондықтан тәжірибелік мақсаттарға қатыстық табалдырық қолданылады (түстілік сезгіштік табалдырығы). Қара фонда ашық объекті үшін есептелінген тікелей түстілік айрықшыланады, және кері түстілік - қара фонда ашық объекті үшін. Көрермендік анализаторының дұрыс жұмысы үшін түстілік мәні 0,65-тен 0,95-ке дейінгі диапозон аралығында орналасуы керек.

Аса төмен жарықтылық сезгіштігі жарықтылық адаптация барысында алынады және көрмей қалу, яғни көрермендік анализатор жұмысының бұзылуы эффектісін болдыратын басталу көзінің жарықтылығы және шекті болдырумен сипатталады. Абсолютті көрмей қалу жарықтылығы 225000 Кд/м2-қа сәйкес. Көрмей қалу эффектісі егер оператордың көру аймағында әртүрлі интенсивті сигналдардың болу жағдайында да болуы мүмкін. Осы кезде сигналдар жоғары жарықтылықпен көрмей қалуды болдыруы мүмкін. Нақты жағдайда жарықтылық бақыланылатын объекттің жарқырап тұрған беті өлшемімен және сигнал жарықтылығымен анықталады, сонымен қатар көздің адаптациясымен анықталады.

2) Аймақтық көрсеткіштер.

Көрермендік анализаторының аймақтық сипаты көзбен қабылданатын заттар өлшемімен және олардың аймақта орналасуымен анықталады. Бұл топтарға көру өткірлігін, көру аймағын, көрермендік қабылдау көлемін жатқызуга болады.Көру өткірлігі көздің кіщкентай деталдарды айыру мүмкіндігімен сипатталады және екі тең алшақталған нүктелер бөлек болып көрінетін минимальді бұрышқа ұқсас. 1% -ғы көру бұрышы көру өткірлігі бірлігіне сәйкес және көз мүмкіндігін ұлғайтатын шек ретінде есептелінеді, жарық қабылдағыш элементтер - таяқшалар мен қалпақшалар өлшемімен қоршалған. 1% 5 мкм торға сәйкес келетіндіктен, таяқшалар мен қалпақшалар диаметрі 2-7 мкм болған кезде, кеңейтудің абсолютті шегі 0.3% - 0.5%-ке тең болады. Бірақ мұндай шекке бақылаудың оптималді жағдайларында және фовеальді облысты пайдалану кезінде ғана жетуге болады. Одан басқа, оптикалық дифракция құбылысы соңында нақты шек 2%-қа жақындайды. Көру өткірлігі жарықтану деңгейіне, қарастырылып жатқан затқа дейінгі ара қашықтық және оның қабылдаушыға қатысты орналасуына тәуелді. Көру аймағы тоқтатылған назар кезінде аймақ ретінде көз торына кескін көлеңкесінің мүмкін шегімен анықталады. Ол көздің оптикалық жүйесінің мүмкіншіліктеріне, бөлек шығатын бет бөліктерінің бейнерецепторларының сипаты мен ауданына тәуелді. Көру аймағын шартты түрде үш зонаға бөлуге болады:

• ортақ көру (тордың сары дағына сәйкес 4%-7% өлшемді), мұнда деталдарды нақты анықтау мүмкін;

• анық көру (30%-35%), мұнда қозғалмай тұрған көз затты әртүрлі

емес детал түрінде тани алады;

• қосалқы көру (75%-90%), мұнда заттар көрінеді, бірақ танылмайды.

Қ

47

осалқы көру зонасы сыртқы ортада дағдылануда маңызды рөлге ие. Бұл зонаға түскен объектілер тез арада көздің орнатылмалы қозғалысы арқылы анық көру зоеасына ауыстырылады.Қабылдау көлемі оператор бір көрермендік танып қалу барысында қабылдай алатын бақылау объектілер санымен анықталады. Өзара байланыспаған бақылау объектілерін адамға көрсету кезінде қабылдау көлемі 4-8 элементті құрайды.

3) Уақытша көрсеткіштер

Көрермендік анализаторының уақытша сипаттамасы оператор жұмысының белгіленген жағдайларында көрермендік сезу пайда болу үшін қажетті уақытпен анықталады. Бұл сипаттамалар тобына: көрермендік реакцияның латентті (жасырын) кезеңі, сезу инерциясының ұзақтығы, көрініп кетудің критикалық жилігі, адаптация уақыты.

Латентті кезең - бұл сигнал беру моменті мен жауап қайтару реакциясының басы (сезгіштіктің пайда болуы) арасындағы уақыт интервалы. Бұл уақыт сигнал интенсивтілігіне (қоздырушы күшті болған сайын, оған әсер ету күші де қысқа), оның маңыздылығына, оператор жұмысының күрделілігіне, адам жасына және басқа да жеке қабілеттеріне тәуелді. Көрермендік реакцияның орташа латентті кезеңі 160 - 240 мс-ны құрайды.

Сезу инерциясының ұзақтығы қоздырушы әсрінің аяқталу моменті мен көрермендік сезу жойылу моменті арасындағы уақыт интервалымен анықталады, яғни бұл осы әсер аяқталғаннан кейінгі жарықтың торға әсерінің сақталу уақыты. Ол объекттің жарықтылық және бұрыштық өлшеміне тәуелді. Егер дискретті пайда болатын сигналдарға оператордың ретті араласуы қажет болса, онда олардың ізге түзу кезеңі сезгіштікті сақтау уақытынан (0.2 - 0.5 с тең) кем теңеспеуі керек.

Көрініп кету критикалық жилігі (ККЖ) - бұл ол қоздырушы ретінде тоқтаусыз қабылдайтын жарықтық сигналдың пайда болу жилігі. Бұл жилік белгілер жарықтылығына, өлшеміне және құрылымына тәуелді. Күнделікті жағдайда ККЖ-ны бақылау ККЖ = 15 25 Гц-ке тең, ал көрермендік шаршау кезінде төмендейді.Адаптация - жарық сигналдарының әсер етуінен көз сезімталдылығының өзгеруі, өзі бағытталатын жүйе ретінде сипатталатын көз қасиетінің негізі болып табылады. Адаптацияның екі түрін бөліп көрсетуге болады: қараңғылық (жарықтан қараңғыға өту кезінде) және жарықтық (қараңғыдан жарыққа өту кезінде). Қараңғылыққа өту кезінде көздің жарық сезгіштігі ұлғаяды. Жарықтану айырмашылығы төмен боған сайын, оның жарық сезгіштігі өсе түседі. Жарықтың үлкен деңгейінің қараңғылықтан әрекет зонасына өту жарық сезгіштіктің төмендеуін тудырады.

Адаптация уақыты оның түрімен анықталады және жарықтық адаптация кезінде бірнеше секундтан бірнеше минутқа дейінгі аралықта және қараңғыда бірнеше минут аралығында орналасады. Адаптация аймағының жарықтылығы келесі сәулелену түрін анықтайды:

• түнгі (0.01 Кд/м2-тан төмен емес);

• ымыртты (0.01-ден 10 Кд/м2-қа дейін);

• күндізгі ( 10Кд/м2-тан жоғары).

Оларға түнгі, ымыртты және күндізгі көру сәйкес келеді.

Оператордың жұмыс орнын ұйымдастыру

Оператор жұмысының ыңғайлылығына оператордың жұмыс орнын ұйымдастыру, ақпаратты кескіндеу жабдықтары, машинаны басқару органдары әсер етеді. Олар адамға жұмыс процесінде ешқандай кедергі келтірмейтін және ыңғайсыздық тудырмайтындай максимальды ыңғайлы болуы керек, сонымен қатар жалықтырмауы керек.ЭЕМ операторының ыңғайлылық жабдықпен қамтамасыз етуінің негізгі әдісі болып оның жұмыс орнының ұйымдастырылуы табылады. Бұл сұрақты талқылап отыру қажет емес, себебі бір қарағанға ұзақ әсер ету процесіндегі онша қажет емес кез-келген фактор ыңғайсыздықты тудыруы мүмкін, қызмет ету нәтижесіне кері әсер етуі және қандай-да болмасын жарақаттануға әкеп соқтыруы мүмкін. Оператордың монитор экраны алдында ұзақ жұмыс жасау кезінде операторларда көз аппаратына қысымның пайда болуына шағымдар түсе бастайды, бас аурулары, ашушаңдық, ұйқының бұзылуы, шаршау және көз айналасында аурулар болатынына, арқада, қолда және мойын облысында аурулардың пайда болуына шағымдана бастайды.

ЭЕМ операторының жұмыс орны ретінде нақты өндірістік тапсырмаларды орындау кезінде қажет техникалық және қосымша жабдықтармен жабдықталған «адам-машина» жүйесіндегі еңбектік қызмет зонасы қарастырылады.Оператордың жұмыс орны стандарт және еңбек қауіпсіздігі бойынша техникалық жағдайлар талаптарына сай ұйымдастырылған.

Жұмыс орны элементтерінің өзара үйлесімді орналасуы кезінде келесілер есепке алынады:

• адам-оператордың жұмыс позасы;

• барлық қажетті әрекеттерді жүзеге асыруға мүмкіндік беретін оператор орналасуы үшін берілген аймақ;

• оператор мен жабдық арасындағы физикалық, көрермендік және есту байланыстары;

• жұмыс орнынан тыс аймақты қарастыру мүмкіндігі;

• жазуларды енгізу, оператормен қолданылатын құжаттарды және материалдарды орналастыру мүмкіндігі.

Жабдықты құрылымдық және сырттай безендіру минимальді жалығу жағдайын жасайды. Жұмыстық жиһаз құрылымы ГОСТ 12.2.032-78, ГОСТ 22269-76 талаптарына сәйкес және жұмыс жасаушыға ыңғайлы позаны ұстау үшін қолдан басқару мүмкіндігін қамтамасыз етуі тиіс. Жұмыс орнының дұрыс ұйымдастырылуынан ЭЕМ операторы еңбегінің өнімділігі 8-20%-ке ұлғаяды.

Жұмыс орнына қойылатын эргономикалық талаптар

Жұмыс орнының құрылымы және оның барлық элементтерінің орналасуы (орындық, басқару органдары, ақпаратты кескіндеу жабдықтары) антропометрикалық, физиологиялық және психологиялық талаптарға, сонымен қатар жұмыс сипатына сәйкес болуы керек.

Жұмыс орнының берілген құрылымы моторлық аймақ қызмет зонасы аралығында еңбек операцияларын орындауды қамтамасыз етеді.4. 1 суретінде адам денесінің орта өлшемдері үшін тік және көлденең бетшелердегі моторлы аймақ жететін зоналар келтірілген. Еңбек операцияларын орындау «жиі» және «өте жиі» 4.2 суретінде көрсетілген моторы аймақтың оптималді зонасы және жету зонасы аралығында қамтамасыз етіледі ( 1, 2 зоналары).

Ақпаратты кескіндеу жабдықтарының орналасуы, біздің жағдайда бұл ЭЕМ дисплейі, СНиП 2.01.02-85 сәйкес болуы тиіс.

4.1 сурет. Адам денесінің моторлы аймаққа жету зоналары

4.2 сурет. Моторлы аймақтың жету және оптималді зоналары

Көзге салмақты төмендету үшін эргономика көзқарасы жағынан дисплей аса оптималді орналасуы қажет: дисплейдің жоғарғы жағы көз деңгейінде орналасуы керек, ал экранға дейінгі қашықтық 28см-ден 60 см-ге дейінгі аралықты қамтуы қажет. Зертханалардағы жұмыс орындары терезелік тесіктерге перпендикулярлы орналасуы қажет, бұл терезелерден және басқа да жасанды жарық жабдықтарынан экран бетінің шағылысуын болдырмау мақсатында жасалған. Газбен разрядталған шамдарды дисплеймен жұмыс кезінде қолдануға болмайды, себебі көзге салмақ түседі.

Жұмыс орнының жарықтылығы

Жұмыс орнын жобалау кезінде табиғи және жасанды жарықтандыру проблемасы қарастырылуы керек. Жарықтандыру тек қана өндірістік тапсырмаларды орындауда қажет емес, сонымен қатар ол жұмыс жасаушының психикалық және физикалық жағдайына әсер етеді. Өндірістік бөлмелерді рациональды жарықтандыруға қойылатын талаптар келесілерге әкеп соғады:

• жарық көзінің және жарықтандыру жүйесінің дұрыс таңдалуы;

• жұмыс жасау беттерінің жарықтануының қажетті деңгейін жасау;

• жарық әрекетін шағылыстыруды шектеу;

• тегіс жарықтандаруды қамтамасыз ететін бликтерді болдырмау;

• уақыт ішінде жарық ағымдарының толқуын шектеу және болдырмау.

Жеткіліксіз жарықтану және көрудің қысылуы кезінде көрермендік функциялар жағдайы төмен функционалдық деңгейде болады, жұмыстың орындалу процесіндекөрудің шаршауыдамиды, жалпы жұмыс қабілеттілік және еңбек өнімділігі төмендейді, қателер саны көбейеді.

Жұмыс орнындағы жарықтылық гигиеналық нормаларға сай еңбектің көрермендік жағдайларына сәйкес болуы тиіс. Осылай, ГОСТ 12.1.006-84 сай дисплеймен жұмыс кезіндегі жарықтылық 200 лк болуы керек, ал құжаттармен аралас жұмыста - 400 лк.

Тегіс жарықтану ең жоғарғы және ең төменгі жарық ағымдарының интенсивтілігінің қатынасы ретінде түсіндіріледі. Жұмыс беті жарықтануының қоршаған ортаның толық жарықтануына қатынасы 10:1 қатынасынан аспауы керек, өйткені қатты жарықтан шамалы жарықтандырылған бетке назар аударғанда көз адаптацияланады, ол көрудің шаршауына әкеледі және өндірістік операцияларды орындауды қиындатады.

Бірнеше жарық көздерінен шашыраған шамалы жарық қабылданады, төбенің, қабырғаның және жабдықтардың ашық бояуы.

Жарықтың бағытталуы объектті көлемді қабылдау қажеттілігімен және тіке немесе шағылысқан жарықпен көрмей қалуды болдырмауға тырсумен анықталады. Жасанды жарықтың ыңғайлы бағыты болып жоғарыдан, сол жақтан және кішкене арттан түсуі есептелінеді.

Тікелей шағылысу оператордың көру аймағында жарық көзінің болу нәтижесінде пайда болады, кескінделген шағылысу - көру аймағы ішінде шағылыстыратын жарық беттерінің болу нәтижесінде болады. Тікелей шағылысуды көру аймағының ортасынан 60 см аралықта орналасқан жарық көзін болдырмаумен төмендетуге болады. Кескінделген шағылысуды шашыраған жарықты пайдаланып және полированный беттердің орнына матовыйларды қолданып төмендетуге болады. Оператордың жұмысын қиындататын монитор экранынан бликтерді азайту үшін кескіннің түстілігін арттыратын және бликтерді төмендететін экрандық сүзгіштерді пайдалуға немесе антибликті қабатты мониторды пайаланыға болады.

Маңызды мәселе болып жарықтандыру түрін таңдау табылады (табиғи және жасанды). Табиғи жарықты пайдалану төмендегі кемшіліктерге ие:

• ереже бойынша жарық тек бір жақтан түседі;

• уақыт ішінде және аймақта жарықтанудың тең еместігі;

• қатты сәулелік жарық кезіндегі көрмей қалу және т.б.

Жасанды жарықты пайдалану қарастырылған кемшіліктерді болдырмайды және оптимальді жарық тәртібін жасайды. Бірақ терезесіз бөлмелерді пайдалану кейбір адамдарда сенімсіздік пен қысылуды тудырады. Және дұрыс түс берілу үшін күн сәулесіне жақын спектрлік сипаты бар жасанды жарықты таңдау керек.

Жобаның экологиялылығы.

Берілген жоба үшін табиғатқа әсер ететін негізгі әсер бұл әртүрлі сәуле шығарулар. Жүйені іске асыру жүретін бөлмелерде электростатикалық және магниттік аймақтардың электрмагниттік, иондаушы және лазерлік сәуле шығарудың негізгі көздері болып ДЭЕМ табылады, нақтырақ айтсақ, оның мониторы - ЭЕМ жадында сақталған ақпаратты визуалды түрде кескіндеу үшін арналған жабдық.

Монитор ретінде қолданылатын сұйық-кристалды дисплейлер мұндай зиянды сәулелер шығармайды, сондықтан тек қана электронды-сәулелік трубкалар негізінде сәуле шығаратын мониторларды қарастырамыз. Мұндай мониторлар электромагниттік спектр диапозонымен анықталған электромагниттік сәуле шығарулардың бірнеше түрінің көзі болып табылады. Әрбір диапозонның нақты интенсивтілігі, жилігі және басқа да көрсеткіштері нақты монитордың техникалық жүзеге асуына тәуелді.

Мүмкін электромагниттік сәуле шығарулар және аймақтар:

• Рентгенді сәуле шығарулар - электронды-сәулелік трбкалар ішінде экран материалынан электрондардың тоқтауы кезінде туындайды;

• Сәуле шығарудың оптикалық түрлері - экранның электрондарымен людминофораларының өзара әрекеттесуі кезінде туындайды;

• жоғары жилікті электромагнитті аймақтар - кескін элементтерінің қалыптасу жилігімен байланысты, сондай ақ электронды сәуле интенсифтілігімен;

• қысқа жилікті электромагнитті аймақтар - экран бетінің өтімділігімен және қызу потенциалымен байланыста туындайды.

Электронды - сәулелі трубкаларды пайдалану шарттарына сыртқы жарықтылық және бақылау қашықтығы жатады. Сыртқы жарықтандыру үш деңгейге бөлінеді:

• төмен (10 - 50 лк);

• орташа (500 - 1000 лк);

• жоғары (более 10000 лк).

Нгнр жарықтандыру 30000 лк-дан асса, оны төмендету үшін шаралар қажет болады. Монитор ішіндегі рентгендік сәулелер көзі болып ішкі флуоресцирияланатын экран беті табылады. Көрінбейтін рентген сәулелері экран бетінен бірнеше миллиметр қашықтықта тіркеледі, ал экраннан 30-40 см қашықтықта рентген сәулелері тіркелмейді. Сәуле шығарудың зиянды әсерлерінен қорғану үшін олардың интенсивтілігін төмендететін қорғауыш экрандарды жерге бекітуді пайдалануға болады. Сондай ақ, Өлшеу және Тестлеу бойынша Швет Халықтық Кеңесі (өндіріске шығарылатын және сатып алынатын есептеу техникасының көпшілігі Ресейде жасалмайтындықтан шетелдік стандарт көрсетіледі.) жасап шығарған MPR II, спецификасына жауап беретін мониторларды пайдалану ұсынылады.

Спецификация мониторлардың электромагниттік сәуле шығаруының деңгейі 5 Гц - 2 кГц и 2 - 400 кГц.т екі қатар жилігі үшін анықталады. Электрлік аймақ қысымы төменгі қатарда 25 В/м-нен аспауы тиіс, ал жоғарғы - 2.5 В/м, осыған сәйкес магниттік аймақ қысымы 250 және 2.5 нТ

Жұмыс бөлмелеріндегі энергетикалық әсер интенсивтілігі ГОСТ 12.1.002-84 [12] нормаланады.Типтік схемалар, түйіндер және радио электронды аппаратура блоктарының күшті ЭМСШға әсерінің тұрақтылығын қамтамасыз ету әдістері.

Жалпы мәліметтер

Қазіргі заманға сай радио электронды аппаратураның (РЭА) электромагниттік сәуле шығаруларға (ЭМСШ) әсерінің тұрақтылығын қамтамасыз ету проблемасы, иондайтын сәуле шығарулар (ИСШ) сияқты техникалық қатынаста анық көрінетін жүйелік, жиындық сипатқа ие, сол сияқты ұймдық қатынаста да. Бұл ЭМСШ әсері аймақтардың РЭА блоктары мен элементтеріне тікелей әсерімен көрінгені сияқты, РЭА кіру элементтеріне ЭМСШ сымдары мен кабельдері арқылы өтетін импульстік қысымдар мен токтар әсерінде де көрінеді. Сондықтан радиоэлектронды жүйелердің ЭМСШға әсерінің тұрақтылығы тек қана ЭМСШ қатарларына әсер ететін элементтер тұрақтылығына емес, сондай ақ олардың электрлік беріктілігіне тәелді.

Аппаратураның әр типі нақты шаралар жиынын талап етеді, олардың болымысы төменде ЭМСШ әсерінің РЭА тұрақтылығын жоғарлату және қамтамасыз ету тәсілдерінде айтылған: құрылымдық, схематехникалық, құрылымды-функционалдық. Тұрақтылықты көтерудің осы және басқа тәсілін оның функционалдық қызметімен құрылымдық ерекшеліктеріне тәуелді түрде нақты аппаратураны таңдау қажет.Құрылымдық әдістер ЭМСШ-ан қорғанудың құрылымдық тәсілдердің негізгі принципі кабельдердің, аппаратуралардың экранирленуін жақсарту, әрбір нақты жағдай үшін жерге бекітудің ең жақсы схемасын таңдаудан тұрады.

Экранирлену аса радикальді және өткізлетін сызықтар қорғанысының жалғыз тиімді тәсілі болып табылады. Ол бір уақытта келесі тапсырмаларды шешуге мүмкіндік береді: ЭМСШ әсерінен сызықтарда болатын қауіпті қысымды төмендету, сондай ақ байланыс сызықтары арқылы экранирленген блоктарға енетін аймақтар деңгейін төмендетеді. Экранирленген өткізгіш сызықтарды қолдану кезінде экранирлену тиімділігі белгілі дәрежеде экранирленген оплетканы объектілердің жерге бекіту жүйесіне және бұл қосылыстардың сапасын қосатын жерге тәелді екенін ескерген жөн. Жерге бекітуге қосылмаған экронирленетін қабықшаны пайдалану тәжіриебелік икронирленетін тиімділік бермейді. Біздің жағдайда бұл ЭМСШ-ың құрамындағы магнитті төмендететін аймақтары бар ток қабықшада туындамайтындығымен түсіндіріледі.

ЭМСШ әсері нәтижесінде біріккен сызықтарда жүрген амплитуда қысымын төмендету үшін экронирлеуден басқа бұл байланыстарды симметриялы сызықтар көмегімен орындауға болады. Симметриялану жерге қатысы бойынша әрбір көрсеткішті теңестіру үшін сызық өткізгіштерінің нақты қадамымен орау болып табылады. Бұл жағдайда салмақтағы қысым тіке және керісінше сызық өткізгіштерінде ЭМСШ-мен жүргізілген қысымдар айырмасына тең, ол төмендеген сайын бұл өткізгіштердің жерге немесе сызықтың экранды қабықшасына қатысты толық қарсыласуын ажырату да төмендейді. ЭМСШ-мен біріккен сызықтарда аппаратура элементтерімен жүргізілген қысым мен ток әсерінің маңызды төмендеуі ішкі және сыртқы байланыс сызықтарының галь­ваникалық бөлінуін пайдалану арқылы жүзеге асады. ческого разделения внутренних и внешних линий связи. Галь­ваникалық бөлінудің элементтері ретінде Хол трансформаторлары, датчики және т.б. қолданыла алады.ЭМСШ әсерінен қорғанудың осы және басқа құрылымдық тәсілін таңдау қорғалатын аппаратура ерекшелігіне тәуелді.

Атап айтылған шаралар біріккен сызықтарда жүргізілген және оларға қосылып тұрған аппаратураға әсер ететін токтар және қысымдарды айтарлықтай төмендеуін болдырады. Дегенмен бұл шаралар жеткіліксіз болатын жағдайлар да болады. Бұл жағдайда әдетте ЭМСШ әсеріне РЭА тұрақтылығын арттыратын схемотехникалық тәсілдер қолданылады.

Схемотехникалық әдістер

ЭМСШ әсеріне аппаратура тұрақтылығын арттыратын бұл тәсілдердің қолданылуы барлық уақытта иделды экранирленуалу мүмкін емес екендігімен түсіндіріледі. Сонымен қатар, сыртқы кабелдік сызықтардан және аппаратураны қосудан бөлек элементтердің электрлік беріктілігін бұзатын немесе тоқтатулар жасайтын, жалған кенеттен жұмыс жасау және көптеген қажетсіз процесстер тудыратын ЭМСШ жүргізген импульсті қысымдар келіп түсуі мүмкін. Осындай жағдайларда амплидуда бойынша токтар мен қысымдарды маңызды шектеу үшін вилитті және газбен толтырылған ұшқындық разрядтаушы қолданылады.

Разрядник арқылы қорғаныс кабелдің әрбір тіні нде параллельді салмақпен разрядник қосылады. Импульс амплидудасының разрядник жануының қысымына дейін өсу кезінде соңғысы тесіп шығады да, кабель тінін жерге бекітеді. Разрядниктер әдетте көпдеңгейлі қорғаныс схемасында бірінші деңгей ретінде қолданылады. Кейбір жағдайларда қорғаныстың бірінші деңгейі ретінде арнайы қорғаныс сүзгіштері қолданылады. Мұндай сүзгіштердің прин­ципті схемалары ортақ қабылданғандардан ешқандай айырмашылығы жоқ. Бірақ қорғаныс сүзгіштері құрамына кіретін жинақтайтын элементтерді таңдау кезінде бұл элементтердің амплитуда бойынша импульсті қысымдар әсеріне ұшырайтынын ескерген жөн.Тұтастай алғанда қорғаныс жабдығының бірінші деңгейі қорғаныс жабдығының келесі деңгейлеріне өткен кезде келіп түсетін энергияны шектеу үшін қажет. Осы қорғаныс деңгейі ретінде (екінші, үшінші және т.б.) кремнилі диодтар мен стабилитрондар қолданылады. Бұл қорғаныс элементтері дұрыс схемалық шешімде қауіпті қысымды жүз вольттан 1 В-қа дейін және одан да төмен төмендете алады. Қауіпті қысымды шектеу үшін диодтар салмақпен параллель немесе тізбекті қосылады. Диодтың салмақпен тізбекті қосылуы жабдықтардың ұзартылған қорғаныс схемаларында жиі кездеседі. Диодтың осылай қосылу кезінде салмақта қысымды шектеу тек бір бағытта болады. Әртүрлі полярлы қысым импульсынан қорғану үшін кездейсоқ-параллельді диодтар қосылуы қолданылады. Диодтардың ұқсас схемаларында қолданылатын кедергілік сыйымдылықтар схеманың жилілік сипатына әсер етпес үшін барынша кішкентай болуы керек. Осындай схемаларға айтарлықтай кемшіліктер қатысты: бұл схемалардың шектеу табалдырығы 0,3 ... 0,4 В-тен аспайды. 0,6... 0,8 В дейін болатын кіру қысымының шектеу табалдырығының ұлғаюы үшін әрбір бұтаққа тізбектеле екі диоды қосылады. Сонымен қорғаныс жабдығының жалпы сыйымдылығы екі есе төмендейді. Дегенмен, бұтақтардағы диодтар санының әрі қарай өсуі қажетсіз, себебі бұтақтың жалпы белсенді қарсыласуы ұлғаяды, соның салдарынан схеманың қайта қысымын шектеу қаблеті нашарлайды.

Шектеу табалдырығын ұлғайту үшін диодтар орнына кремнилі стабилитрондар қолдануға болады. Біздің жағдайда шектеу табалдырығы стабилитрон стабилизациясының қысымымен анықталады. Дегенмен кремнилі стабилитрондар үлкен кедергілі сыйымдылыққа ие, бұл қорғалатын аппаратураның жилілік қасиетіне әсер етеді. Кедергілік сыйымдылықтарды азайту үшін стабилитрондар комбинациясын және жоғары жиліктік диодтарды қолданады, осыған байланысты жоғарғы шектеу табалдырығы және қорғаныс жабдығының шағын кедергілік сыйымдылығы жетіледі.

Жоғарыда келтірілген аппаратура кірісінің қорғаныс схемаларынан басқа бөлек элементтердің кедергі энегиясының бір бөлігін жұтатын қосымша элементтерді пайдалануға негізделген ток және қысым бойынша шамадан тыс жүктелуден қорғаныс схемалары да бар. Бұндай қорғаныстарға: тізбектік LC-шынжырлардың қосылуы, шунтерлейтін диодтардың қолданылуы, теңестірілетін конденцаторлардың қосылуы, бір полярлы қайта қысымданудан транзистор қорғанысы үшін диодтарды коллекторлы шынжырларға қосу, ток шектеуші резисторларды транзисторларды ретті шығаруымен қосылуы.

Соңғы уақыттарда лавинді диодтар сияқты қысымды шектеушілер түрі кеңінен таралуда. Бұл р-п-өткізгішті кремнилік диодтар, олар лавиндік ұрыну эффектісін қолданатын және сызықтық емес вольт-амперлік сипаттаманың жорғарғы көрсеткіштерімен сипатталады. Соңғысы токтардың кең диапазонында қысымның шамадан тыс жүктелуі шектеулі диодта екенін білдіреді, сондықтан қорғалатын шынжырда маңызсыз өзгереді.

Бұл жабдықтар өз алдына диодтардың шағын калассын қалыптастырады және «шектеуші диод» деген атқа ие.Шектеуші диод симметриялық, симметриялық емес және орнатылған аз сыйымдылықты импульсті диодтармен болып бөлінеді, олар қысымның шектеу табалдырығының 0,7...3100 В диапазонына ие. Шектеуші диодтар интегральді схемалар, МОП - транзимсторлардың және гибридті схемалардың бөлінбейтін бөлігіне айналды. Олар бұл схемаларды тек қана ауысымдық процесстерден ғана емес, сонымен қатар электростатикалық разрядтардан да қорғайды. Бұл жағдайда АЖ қорғанысы үшін шектеуші диодтар әрбір шынжырға қуат береді. Ауысымдық процесстерге микропроцессорлар ерекше сезімтал келеді. Олар 10 В қысымды да қабылдай алмайды және микропроцессордың кіру шынжырларында қысымның арту түрлерінен қорғаныстар қойылған. Айтылған схемотехникалық тәсілдер негізінен РЭА-ның және элементтерінің қайтымсыз қарсысыласуын алдын алу үшін жасалған. Қайта жүктелу әрекеті уақытына қорғалатын шынжырлардың қамалуы немесе шунтирленуіне негізделген олардың әрекетінің нәтижесінде осы уақытта беріліп жатқан пайдалы ақпараттың жоғалуы немесе қысылуы жүреді. ЭМСШ әсері кезінде қысылмаған ақпаратты беру мүмкіндігін қамтамасыз ету үшін құрылымдық және схематехникалық тәсілдермен қатар құрылымды-функционалдық тәсіл қолданылады.

Құрылымды-функциональды тәсілдер

Тәсіл мәні аппаратура құрылуының және сигнал құрылысының функционалды прициптарын дұры таңдауда. РЭА тұрақтылық деңгейі жобалаудың басатапқы этапында оған енгізіліп қойған бастапқы принциптарға тәуелді, олай болса заттың функционалдық схемасын жасау кезінде жұмыс сигналдарының берілуінің принциптерімен алгоритмінің сәйкес таңдалуы ЭМСШ әрекетіне немесе әсер етуден кейін оның жұмыс қаблеттілігнің қалпына келуі аппаратураның сезімталдылығының төмендеуіне көп жағдайда әсерін тигізеді.

Аппаратураның барлық түрлері үшін жалпыға бірдей принциптары болып аппаратурада көшірілу, критикалық төменгі жүйенің резервтенуі, жұмыс сигналдары қуаттылығының ұлғаюы, жұмыс жасамаған жағдайда шынжырдың тоқтауы және т.б. Басқа принциптер РЭАның нақты бұйымдар спефицикасынан шығады. Тұрақтылық бойынша ЭМСШ-ға талаптар әдетте басқа талаптармен аппаратураға қарсыласады. Сондықтан РЭА-ны жобалаудың бастапқы этапында ЭМСШ әрекетіне РЭА тұрақтылығының қажет деңгейін қамтамасыз ету бойынша таңдалған шараның барлық жетістіктері мен кемшіліктерін салыстырып қарау қажет және бұл тапсырманы жасаудың, өндіріс және жүйені іске асыру этаптарында жалғастыра беруге болады.

Қорытындылар

Жұмыс орнына және бөлмеге қойылатын жоғарыда айтылған талаптарға сәйкес қауіпсіздік және экологиялық көзқарастан жұмыс жүргізілген орынның осы талаптарға қандай деңгейде сәйкес келетінін қарастырайық.

Жұмыс бөлмесіндегі электр қауіпсіздігінің барлық талаптары сақталған.

Өрт қауіпсіздігі толық сақталмаған - өрт сигнализациясы және өрт сөндіргіштер жоқ. Өрт сөндіру жабдықтарынан ғимараттың әрбір қабатында екі гидранттан бар. Сол сияқты әрбір қабатта өрт кезінде адамдарды сыртқа шығару жоспары ілінген.

Жұмыс орнында артық дыбыстар мен вибрация мүлдем жоқ. Жұмыс бөлмесінің терезелері алаңға қарап орналасқан, сондықтан көше дыбысы және вибрациясы жоқ. Бөлмеде дыбыс пен вибрация тек қана жұмыс жасап тұрған ДЭЕМ-нен шығады, бірақ олар дыбыстың 35дБ дейінгі максималді деңгейін құрайды (техникалық паспорт бойынша), бұл СНиП 2.01.02-85 сай (50дБ төмен емес).

Жұмыс бөлмесіндегі ауадағы улы заттар концентрациясы өте аз және олар денсаулыққа ешқандай зиян келтірмейді. Бөлме атмосферасындағы қарапайым шаңның құрамы ондай үлкен емес, ол үшін күнделікті бөлмені ылғал тазалау болып тұрады. Микроклимат пен вентиляцияға қойылатын талаптар КБ2-2.24В-11Т2 автономды кондиционерімен жабдықталған, Берілген кондиционер берілген салқындық немесе жылу, кептіру, вентиляция және ауаның шаңнан тазартылу деңгейін автоматты ұстап тұрады. Кондиционердің ауаны өңдеу өнімділігі 500 м3/с құрайды, бұл 180 м3 көлемді бөлмеде оптимальді микроклиматты ұстап тұруға мүмкіндік береді. Бөлмедегі барлық жұмысшылар қатысты шағын ауданға ие болғандықтан, жылы кездерде жұмыс алдында және түскілік үзіліс кезінде терезелерді ашып, желдетіп алудың өзі жеткілікті.

Жұмыс орны құрылысы және олардың барлық элементтерінің (орындық, басқару органы, ақпаратты кескінлеу жабдығы) өзара үйлесімді орналасуы антропометрикалық, физиологиялық және психологиялық талаптарға және жұмыс сипатына сәйкес. Жұмыс жиһазының құрылымы жұмыс жасаушыға ыңғайлы позаны ұстау үшін қолдан басқару мүмкіндігін қамтамасыз еткен. Дисплейдің жоғарғы жағы көз деңгейінде шамамен 40 см қашықтықта орналасқан, бұл рұқсат етілетін мәндерге 28-ден 60 см-ге дейін сияды. Экранның толқу жилігі fтол=100 Гц, бұл талапқа fмер>70 Гц сай келеді.

Жұмыс орны терезелік тесіктерге перпендикулярлы орналасқан, бұл терезелерден және басқа да жасанды жарық жабдықтарынан экран бетінің шағылысуын болдырмау мақсатында жасалған.

ДЭЕМ-нен энергетикалық әсер интенсивтілігі ГОСТ 12.1.002-84 қойылған нормадан аспайды, бұл бүкіл жұмыс барысында бөлмеде жұмыс жасау мүмкіндігін тудырады.

Жоғарыда айтылғандар негізінде қорытынды жасауға болады: жұмыс орны экологиялық нормаларды және қауіпсіздік талаптарын, өрт кауіпсіздігінен басқа, толықтай қанағаттандырады.

Қорытынды

Бұл дипломдық жобаның тақырыбы: « Java тілінде тестік бағдарлама » жасау болатын. Java тілі  бұл Internet желісінде жұмыс істейтін объектілі-бағытталған, платформалы - тәуелсіз, желі ішінде жұмыс істейтін тармақталған қосымшалардың өңдеуіне қолданылатын программалау тілі. Java жобасы 1995 жылы Sun Microsystems бірлестігінің арқасында көрсетілген болатын. Java бағдарламалау жүйесі кішкене интерактивті қолданбалы программалар - апплеттерді таратуға World Wide Web (WWW) жүйесін қолдануға мүмкіндік береді. Олар Internet серверлерінде орналасып, таратылады, клиентке желі арқылы тасымалданады, автоматты түрде орнатылады және WWW құжатының бөлігі ретінде орнында орындалуға жіберіледі. Апплетке клиент компьютері қорларына қолжетімділігіне шек қойылған, сондықтан да ол жанама мультимедиялық интерфейсті бере алады және дисқіде сақталған мәліметтерге ешқандай ақау келтірместен күрделі есептеулерді жүргізе алады. Бағдарламалардың басқа түрі ретінде Java қосымшаларын алуға болады. Олар кез келген компьютерде, тіпті оның архитектурасына қарамастан орындалатын тасымалдана алатын кодтарды көрсетеді. Осы кезде генерацияланатын виртуалды код виртуалды Java - машинадағы (JVM - Java Virtual Machine) виртуалды код интерпретаторында орындалатын нұсқаулардың жиынтығы болып табылады. Клиенттерге сервердегі қосымшаларға және деректер базасына қолжетімділікке мүмкіндік беретін JSP ( Java Server Pages ) және сервлеттер өте кең ауқымда таралуға мүмкіндік алды.

Қолданылған әдебиеттер

1. Балапанов Е.К., Бөрібаев Б., Дәулетқұлов А.Б. "Жаңа информациялық технологиялар" информатикадан 30 сабақ, Алматы-2001

2. Беньянш Ю. Л. Освоение персонального компьютера и работа с документами. - М.: Радио и связь, 1999г. - 408 с.

3. Борисов В.А. Разработка пакетов программ вычислительного типа. - М. Изд-во, 2000

4. Байжұманов М. Қ., Жапсарбаева Л. Қ. Информатика. Астана - 2004

5. Байшоланова Қ. С. Ақпараттық жүйелер теориясы. Алматы - 2002

6. Балпанов Е. Қ., Бөрібаев Б. Информатикадан 30 сабақ. Алматы - 1999

7. Балпанов Е. Қ., Бөрібаев Б., Мадиярова Г. Жаңа ақпараттық технологиялар. Алматы - 2000

8. Ермеков Н., Ермеков М., Ноғайбаланова С. Информатика. Алматы: «Жазушы»200

9. Исаев С. Ә., Мұхамади А. Н., Ахметова О. С. Компьютерлік технология негіздері курсына арналған практикум. Алматы - 2000

10. Кушниренко А. Г., Лебедев Г. В., Сворень Р. А. информатика мен есептеуіш техника негіздері. Алматы - 1998

11. Хакимова Т. Компьютерлік өңдеудің әдістемелері. Алматы: «Ғылым» -2002

12. Халықова К. З. Информатиканы оқыту әдістемесі. Алматы: «Білім» - 2000Сорокин А. В. Delphi. Разработка базы данных - СПб.: Питер, 2005

13. Финстатинформ, M. Программное обеспечение персональных компьютеров// Учебное пособие для вузов. - М. 1999.

14. Фигурнов В.Э. «IBM PC для пользователя», М, «Финансы и статистика», 1990г.

15.ГОСТ 12.1.004-85. ССБТ. Пожарная безопасность. Общие требования.