Поурочный план по химии

ШИнҗаңниң деһқанчилиқ Районлирида деһқанчИлиқ зираәтлири йиғИвелинғандин кейин Өткүзүлидиған қәидмкИ байрам вә мурасимлАрдин бири - « майса Мәшрипи » болуп, У Қумул, Пичақ, ТурпаН қатарлиқ шәрқий шиНҗаң уйғурлири ариСида һазирғичә давамЛишип кәлгән. Бу мурАсим һазир қумулда « Көк мәшрипи » дәпАталса, Пичан райониДа бурунқи нам билән « милис мәшрипи », « майса оюни » дәп Аталған. 

« көк мәшрипи » Пәсил характеригә иГә болуп, У һәр йилИ 11 - айда башлиниП, Келәр йили әтияЗғичә давамлишиду вә Муәййән вақит мөлчӘрләнгән мурасим күнИ билән чәкләнмәйду. « көк мәшрипи» биваСтә деһқанлар турмушИдин елинған болуп, Көккә болған сеғиниШ асасида мол һосулНи намайәндә қилидиғАн қумул хәлқ мәшрәпЛириниң бир түридур.

« көк мӘшрипи » ниң бир қәдӘр бурунқи адәәт - Йосунлири мундақ болҒан: Ивриқниң бешинИ еливетип гүл тәштИкидәк юмилақ һалға Кәлтүрүп, Униң ичИгә топа сеип бир - Икки сиқим буғдай йАки арпини терийду. Буғдай үнүп майса Болғандин кейин, Һәр Хил безәкләр билән Уни катта җабдуп хуДди саһибҗамал қизға Охшитиду. Бу « көк » дәп атилиду. КөкНи тәйярлиғучи саһиБхан йәнә қуруқ үзүМ, Өрүк қеқи, ШаптуЛ қеқи, Чилан, Җигдә, Газир, Алма қеқи,Қоғун қеқи, Дадур қАтарлиқ тоққуз хил қУруқ мевә - чевиләрдИн бир тәхсидин тәййАрлап, Һал - оқитигӘ яриша тамақ раслаП, Қолум - қошнилириНи вә йеқинлирини чиЛлап кәчлики мәшрәп Уюштуриду. Мәшрәп Аяғлашқанда көни кӨңли тартқан биригә « көк бейитлири » ни Оқуп тутиду.

Шуниң билән кӨкни тапшурувалған кИши тәйярлиқ қилип,Юқириқи усулда « Көк мәшрипи » өткүзҮп бериду. Шундақ қиЛип, « көк » у қолдИн - бу қолға өтүп, Дәврий һалда айлинИп, Таки әтиязлиқТерилғу башланғучә « Көк мәшрипи » үзүлМәй давамлишиду. КөкНи тапшурувалғучи киШи униң шәрипигә чоҚум мәшрәп өткүзүп Бериши вә мәшрәпни тӘшкилләватқан « көк » ни яхши пәрвиш қиЛип, Қурутуп қоймаслИқи шәрт. Көк мәшрипИгә қатнашқучилар хуШал - хурам, Күлкә - Тамаша ичидә « мән Бир оқ аттим » деСә, Йәнә бири « мән Бир оқ аттим », « Мән үч оқ аттим » Дейишип, Кейинки қеТимлиқ көп мәшрипини Өткүзүш нөвитини бӘлгилишиду. Бир оқ Милтиқ атқини әтә Ахшими, Икки оқ Атқини өгүн ахшими ... Шундақ қилип биР - биригә нөвәт кәлГүчә әтияз келип қАлиду. Демәк, Көк мәШрипини ким уюштурҒан болса, Қаидә - Йосуни билән йәнә өЗ игисигә қайтип кеЛиду. Көк мәшрипигә Қатнашқучиларниң санИға қарап йигирмә, Оттуз, Әллик ... ОҚқичә бариду. « көк Мәшрипи » өткүзүш Әвладтин - әвладқа Давамлишиш җәрянида Униң қаидә - йосуНлири бейип техму муҚимлашқан. Һазирму Асасән қәдимки әнәНиви шәклини йоқатмиҒан. Һазирқи шәкли бУғдай майсисини қишКүни өйидә сапал, ТӨмүр яки чинә қачилАрға үндүрүп, Хораз - микайнниң шәклини Чирайлиқ қизил қәғәЗдин оюп, Уларни Бир - биригә қаритип Майса ичигә қойиду. Униң әтрапиға йәНә қизил чечәкләрни Санҗиғандин башқа, ҚОнақни етилдуруп тиКәнлик читқа санҗип, Қара шәклигә кәлтүрҮп униму майса әтрАпиға қоюшиду. АндИн көкни қизил, ЙешиЛ таварлар билән безӘп, Үстини яғлиқ бИлән йепип қойиду. КӨк үндүргүчи саһибхАн бир кийимлик рәхт, Тамақ вә тоққуз тәХсә қуруқ мевә - чевӘ тәйярлайду. Шуниң Билән он бәш - йигИрмә җүп әр - аялНи чақирип « көк мәшРипи » ни башливетидУ. Мәшрәпкә бейитчи, Нәзмичи, Қиқасчи қаТарлиқларни алаһидә Тәклип қилиду. ҒиҗәКчи, Равабчи, Дапчи Қатарлиқ сазәндиләр Бәлгиләнгән орунда Олтуриду. Башқилар Яш қурамиға қарап тӨрдин башлап орун елип олтуришиду. МәШрәп кечичә давамлишИп ахирлишай дегәндӘ йүзи йепилған көк Майсини вә бир кийимЛик рәхт, Тоққуз тәхСә қуруқ мевә - чевиНи саһибхан әр - аЯл иккинчи бир җүп Әр - аял нәзмичиГә икки қоллап суниДу. Бу мәзгилдә сазәНдиләр сазни тохтитиДу, Мәшрәп әһлиниң Диққити уларға мәркӘзлишиду. Көкни сунғУчи саһибханлар қизиҚ гәпләр билән бейит Башлайду. Әр саһибХан: « қиш зимитанда Үнгән сәвзә баһарнИң авули,

Яхшиларниң һийлиСидин чечәк үнди қиШлиқи,

БУ чечәкниң тәрипини Мәй билән нам әйлидУқ.

Бу чечәкниң сайисидә, ОЛтурсила көңүллири Ачилур,

Бу чечәкни алған киШиниң бешиға гүлләр Сачилур.

Бу чечәкни тәрбийилӘп яхши обдан көрсИләр,

ҺәР күни хиял қилип Игисини сөйсилә » деСә, Аял саһибхан:

« удул Худаниң қудритидин бИрла көкәрди шу көкүМ,

Шари Мәңлик, Ғунчә рәңлик Дәрмәһәл йәткин көкҮм.

Гүл Тивәңә, Олтурардур Бойлири алтун көкүм,

БойлирИ алтун көкүмниң сөЛити султанчә бар,

Ай йүзигӘ нур чүшүпту, Йеңи Үзгән гүличә бар.

Қишлиқи кӨк үндүрмәк бизгиму Асас әмәс,

Бу сөзләрни яЛған демисилә, БиримУ ялған әмәс.

Көкни туттуқ Хош алсила, Җим боЛуп қалмисила,

егизғина тахТа бешиға әп қоюп, Хатирҗәм ятмисила,

егиз - егиз өйлирии пишқИн билән ақлисила,

Көкни туТқан биз идуқ, БизнИ хатиридә сақлисила

Дуня - Җаһанниң карини йирАққа ташлисила,

Ғазни оттуз, Қойни тоққуз, ҺәммИгә тәң раслисила,

Чалғили бӘрбап, Равабм қалун, Сатарни раслисила »

Дәйду. Мәшрәп әһли « вай рӘһмәт ! », « худа неСип қилсун! » дейишиП, Көкни тапшурувалғАн кишини тәбриклишиДу. Майсини тапшурувАлғучи әр - аял мӘшрәп әһлигә егилиП тәзим қилиду вә соРундикиләрни әтә аХшамлиққа өз өйигә Мәшрәпкә тәклип қилИду. Андин әр - аЯл иккиси көкни қоЛида көтүрүп туруп Уссул ойнайду. ҚиқаСчи тәхсә - тивәңдә Мевә - чевә көтүрүп Чиқип сорунда ойнавАтқанларниң бешидин Айландуруп « қақшалМу қақшал, Чарвағда Қақшал, Бир аилилиК уссул ойнайду, ГҮлизәпәргә охшар... » дәп қиқас салиду.

Саһибхан бир Пәтнуста әтләс - шаЙи көтүрүп чиқип, ЧоҢ - кичик меһманларнИң, Һапизларниң бешиДин өрүп: « җувапту, Җувапту, Һәй йигитЛәр барикалла қиқас!» дәйду. Көпчилик әГишип « барикалла қиҚас! » дәп җор болидУ. Хушаллиқ әвҗигә Көтүрүлиду. МәшрәпӘһли көкни көк алғуЧиниң өйигә нахша - Саз билән көчүрүп қОйиду.

Ана тилим- һар номусум, уйитим ,

Ана тилим- күч ғәйритим, қувитим

Ана тилим -жан озуғум күни -түн

Ана тилим келәчигим , үмүтүм

АНА ТИЛИМ - ҺАЯТЛИҒИМ

Ана тилим һаятлиғим байриғим,

Шу байрақтин билиниду барлиғим.

У қанчилик көтүрүлсә бүйүккә,

Кәңийиду мениң яшар яйлиғим.

Ана тилим өргә учар қанатим,

Аңа бағлиқ мениң өмүр саатим.

У қанчилик пәрваз қилса узаққа,

Йилтиз тартип шақирайду иҗатим

Ана тилим, җанан тилим, җан тилим,

Ана сүти билән киргән нан тилим.

Күйләп дайим достлуқ билән әрикни,

Яңрап турған шаир тилим шан тилим.

Тилимға яр Садир палван надаси,

Аманисаханниң муқам наваси.

Улуқ шаир Билал Назим қәлмидин,

Қәт көтәргән униң нурғун җираси.

Шу җирадин еқип кәлгән булақ мән,

Қәйсәр Назук ейтқан отлуқ қошақ мән.

Ялқунлутуп устаз Билал ғәзилин,

Жут бағрида йенип турған чирақ мән.

Ана тилим, гөзәлликниң ачқучи,

Тилсимат у қәлбимгә нур чачқучи,

Шу нур мени, гөзәлликә ашиқ қип,

Илһамимниң салютлирин атқучи.

Ана тилим тириклигим тиригим,

Шу тирәктин мәдәтлинәр жүригим.

Достлар тили байлиғидин бәһли еп,

Қанатлинип улғу ярға тилигим.

Улуқ аниниң жүрәк сөзини

Аңлидим дәсләп ана тилимдин,

Көрдүм әс кирип һаят көзини,

Мени чоң қилған дана тилимдин.

Оқудум мәнму "А", "Б" дин башлап,

Илим тәмини тетип билимдин.

Өмүр жүкини алдим һапашлап,

Рәхмәт ана тил, рәхмәт дилимдин!

Ана тилимниң муңлуқ әллийи,

Тәвитип мени бөшүктә яттим.

Ат ятса елип ғолниң телини,

Кепинәк қоғлап сәйлитип кәттим.

Жаһанда тәңкәш келәр униңға,

Артуқ тил барму қәдирдан шунчә.

Чүнки шу тилда ана Вәтәнгә

Муһәббитимдин тизимән үнчә.

Мәйли болғин қайси милләт, ана тилдин танмиғин,

Ана тилчүн һәтта қанлар аққузуштин йанмиғин.

Нам - мәнпәәт, абройни дәп ана тилдин чанмиғин,

Саңа әқил - идрак бәргән тилиңни хар қилмиғин.

Қәдди - қамәт, йүрүш - туруш бәлгилимәс милләтни,

Ата тилла берәләйду һечким бәрмәс сөлкәтни.

Ойлап баққин ана тилсиз қалғандики күлпәтни,

Йуқтурмиғин ана тилни хар қилидиған илләтни.

Хатаси йоқ билим үчүн башқа тилни өгиниш,

Чүнки мәқсәд билим елип қалақлиқни түгитиш.

Лекин билсәң номуссизлиқ ана тилдин ваз кечиш,

Шу ваз кечиш елип келәр заваллиққа йүзлиниш.

Вәтини һәм милләтни қоғдимиған әр саналмас,

Вәтән - әлгә көйүнмигән йүрәкликрәк маңалмас.

Милләтму һәм ана тилсиз мәвҗут болуп туралмас,

Биливалғин ана тил баһаси йоқ бир алмас.

Жиғип жүргән дуниясини тойға дәп,
Төкүветәр меһман кәлди өйгә дәп.
Десәң әгәр чүшәнмәстин: бу қандақ?
Билип қойғин, уйғур дегән мошундақ.

Уйғурларниң қоли алтун, көңли гүл,
Бағ-барақсан улар турған дәшти - чөл.
Достқа дегән меһри очуқ, көңли ақ,
Билип қойғин, уйғур дегән мошундақ.

Әтә-ахшам ишигини илмайду,
Қулуп салмас, қизғинишни билмәйду.
Чүшәнмәстин десәң әгәр: бу қандақ?
Билип қойғин, уйғур дегән мошундақ.

Көчәт тикип, сайә болсун дәйду у,
У сайида өзи олтурса мәйлиғу.
Дост-бурадәр көңли тойса шу бағқа,
Мән қатарға қошулдум дәр шу вақта.

Қайғу чүшсә тәң бөлүшүп алиду,
Бири күлсә, униң көңли қаниду.
Қериндаштин артуқ көрүп хошнини,
Атисидәк тиңшайду яр - достини.

Җапайиңму? У җападин қорқмайду,
Ағрип қалсаң әң авал шу йоқлайду.
Дәрдиң болса алиду тәң бөлүшүп,
Шатлиқ күни олтуриду күлүшүп.

Нахша-сазсиз, мәшрәпсиз у жүрмәйду,
Сән күлмисәң, у ечилип күлмәйду.
Сән егилсәң, у суниду сән үчүн,
Һә, сән сунсаң у өлиду сән үчүн.

Уйғур дегән яхшилиққа яралған,
Билим-илми җаһанғиму таралған,
Оқ орнида һәмишәм гүл үнсун дәп.
Әмгәк қилар инсан аман болсун! дәп.