Нœ фынджы кад – фарнхœссœг œгьдœуттœ

Адœмы царды ахъаззаг бынат ахсынц фынг œмœ йœ фœтк.      Фынджы уавœр у адœмон культурœйы зынгœ хай.Кьоста загьта: «Фынг – œртœкьахыг уазœгœн йœ фœллад сафы, зианджынœн -йœ хъыг». Гени цыбыр ныхасœй раргом кодта стыр хъуыддагœн йœ апп, йœ мидис, йœ нысаниуœг. Фœлœ фынгœн йœ зœгъын куыд œнцон у, йœ истори афтœ хуымœтœг нœу. Йœ уидœгтœ ныгъуылынц œнусты тары, цœуынц фыццагон цардœй, йœ мидис ивы рœстœг œмœ уавœртœм гœсгœ. Уый у цардыуагон, œхсœнадон œмœ культурон фœзынд.
Раздел Химия
Класс -
Тип Конспекты
Автор
Дата
Формат doc
Изображения Нет
For-Teacher.ru - все для учителя
Поделитесь с коллегами:


Нœ фынджы кад - фарнхœссœг œгьдœуттœ.

Ахуыргœнœджы разныхас. Адœмы царды ахъаззаг бынат ахсынц фынг œмœ йœ фœтк.

Фынджы уавœр у адœмон культурœйы зынгœ хай.Кьоста загьта:

«Фынг - œртœкьахыг уазœгœн йœ фœллад сафы, зианджынœн -йœ хъыг». Гени цыбыр ныхасœй раргом кодта стыр хъуыддагœн йœ апп, йœ мидис, йœ нысаниуœг. Фœлœ фынгœн йœ зœгъын куыд œнцон у, йœ истори афтœ хуымœтœг нœу. Йœ уидœгтœ ныгъуылынц œнусты тары, цœуынц фыццагон цардœй, йœ мидис ивы рœстœг œмœ уавœртœм гœсгœ. Уый у цардыуагон, œхсœнадон œмœ культурон фœзынд.

Фынг цы œртœ къахыл лœууы, уыдонœн ис символон нысаниуœг: уыдон сты бœркад, œгъдау œмœ ныхас. Уыдонœн ис фидар иудзинад, нœй сын кœрœдзийœ иртасœн, сœ иу куы фœцуда, уœд фынг нал уыдзœн фынг. Бœркад сты хœрд œмœ нуœзт( ома цœх œмœ кœрдзын), œгъдау у фœтк (ритуал), ныхасœн ис бирœ хуызтœ, сœ сœйрагдœр у гаджидау ома (куывд, сидт). Ирон фынджы œгъдœуттœ фœйнœхуызон сты цин œмœ зианы бонты. Уыдон иугай лœгты фœндонмœ гœсгœ нœ, фœлœ œппœт адœмы тыхджын зонд œмœ фарнœй рантыстысты œмœ дугтœ œмœ заманты сœрты œрхœццœ сты нœ рœстœгмœ. Уыцы œгъдœуттœ рœсугъд кœнынц ирон адœмы цард, иу сын кœнынц сœ тых, сœ хъару, œвœрынц сын фидар фœтк сœ цардœн, œфтауынц сœ œфсарм œмœ œгъдауыл. Нœ фынджы œгъдœуттœ кœддœриддœр адœймагœн йœ удыхъœд фœрнœйдзаг миниуджытœй фœлыстой, царды йын ныфсдœттœг уыдысты, œнœсœрфат митœ œмœ йœ фыдракœндтœй хъахъхъœдтой. Мах абон œрдзурдзыстœм ирон фынджы фœткыл, хистœртœй кœй фехъуыстам, стœй адœмон сфœлдыстадмœ кœй зонœм, уыцы œгъдœутты тыххœй бœстон.

Ме′ ртœ чъирийы

Бœрзондœй ракœс ныллœгмœ, Хуыцау!

Лœугœйœ дœм œртœ чъирийœ кувын.

Æз царды урсœй никуы дзырдтон сау,

Нœ сахуыр дœн хœдзармœ хœйттœ курын.


Уыдис œдзух рœстаг ныхас мœ уарзт.

Лœджы урс ном кœйдœр фœрцы нœ хœссын.

Фœуœнт дœуœн мœ кувинœгтœ барст,

Мœхи дœуыл, ирон лœгау, фœдзœхсын.


Зœгъын рœстдзинад никуы уыд œнцон,-

Æз œм тыххœй зын фœндœгтыл фœцыдтœн,

Мœныл - иу арœх акодта фыдбон.

Уœддœр тыхстœй мœ рыстытыл хъœцыдтœн.

Æмœ мын айс мœ сыгъдœг куывд, Хуыцау!

Лœугœйœ дын œртœ чъирийœ кувын:

Мœ гыццыл Ир фœрныг цардœй фœхауд,

Фœлœ йœ тохы макуы бауадз цудын…


Фыццаджы дœр нœ базонын фœнды:

1.Ирон адœм фынгыл цœмœн œвœрынц кусарты сœр œмœ бœрзœй?.


Уый фœдыл нœм баззад бирœ алыхуызон ныхœстœ, œмбисœндтœ œмœ таурœгътœ. Дзурынц алантœ, дам, кœддœр се стыр бадтмœ бахуыдтой, стœры чи уыд, ахœм адœмы. Сœ уарзондзинад равдисыны тыххœй сын œрœвœрдтой алцœмœй œххœст фынгтœ. Уазджытœ сбадтысты, фœлœ аходгœ нœ кœнынц. Алантœ дисы бацыдысты. Кœрœдзийы œвзаг кœм нœ зыдтой, уым уазджытœн къухœй œмбарын кодтой, цœмœй фынгмœ œрœвналой. Уœд уазджытœй иу сыстад, бœхы уаст бакодта œмœ къухœй бацамыдта, бœхы фыд кœй нœ хœрынц, уый. Бамбœрстой фысымтœ сœ азым œмœ фынгмœ кусарты сœр œмœ бœрзœй œрхастой. Сœ иу стуры уаст бакодтаœ - ома стуры фыд ис фынгыл, иннœ бауасыд байрагау œмœ къухœй бамбарын кодта, уыдон дœр бœхы фыд кœй нœ хœрынц, уый. Уыйадыл уазджытœ сœхи хорз федтой. Сœ дыууœтœн дœр œхсызгон уыдис, сœ дин иу кœй у, уый œмœ хœлар сыхœгтœ баисты.

Уœдœй фœстœмœ фœткœн баззад ирон фынгыл кусарты сœр œмœ бœрзœй œвœрын. Хуыцау œмœ йе сконд зœдтœй алкœй номыл дœр йœ бœрœгбоны ирон адœм кодтой кусарт. Бирœ зœдты номыл œргœвстой, цалдœр азы дœргъы - иу кœй фœхастой, ахœм нывонд галтœ. Цыбыр дзырдœй, ахœм рœстœджы œмбœлди сœрмагонд кусарт. Цœмœй, кœй номыл у, уыцы зœд мацœуыл фœдызœрдыг уа, уый тыххœй кусартœн йœ сœр œмœ бœрзœй хастой фынгмœ.

2.Бœрзœй сœрœн куы йœ рахиз фарс œвœрд вœййы, куы йœ галиу фарс. Цœмœн у афтœ?

Нœ зондджын фыдœлтœ цин œмœ зианы фынгтœ кœрœдзийœ иртасыны тыххœй цины фынгыл бœрзœй œвœрдтой сœрœн йœ рахиз фарс, зианы фынгыл та - йœ галиу. Уымœн œмœ афтœ хъуыды кодтой: адœймаг йœ тых, йœ хъару, йœ арœхстдзинад œвдисы йœ рахиз къухы руаджы; дунесфœлдисœг Хуыцау йе сконд зœдты нœмттœ аргœйœ сыкъайыл хœцы рахиз къухœй; йœхиуыл дзуар œфтауы рахиз къухœй; бадты хистœртœ бœгœныйы кœхцœй кувынц рахиз базыгœй, рахиз œртœ фœрсчы физонœгимœ; ныййарœг мад йœ хъœбулы дзыхмœ фыццаг хатт хœринаг бахœссы рахиз къухœй; сылгоймаг кады нуазœнтœ ратты œмœ райсы рахиз къухœй. Уымœ гœсгœ адœймагœн йœ рахиз къухœн уœлдай ахадындзинад ис. Уый у ирон фœтчы œгœнон рœсугъд œгъдœуттœ œххœстгœнœг дœр.

Цины фынгыл кусарты рахиз хъус у цинœвдисœг, галиу хъус та œмбœрзт вœййы бœрзœйœ. Рахиз хъус хъахъхъœд цœуы суанг бадты кœронмœ. Уый фœстœ йœ œртœ саджилœй сыкъайы сœр œрœвœрынц œмœ йœ цинхœссœгœй кœстœртœм адœттынц.

Адœймагыл йœ хур куы аныгуылы œмœ йыл йœ Дуне куы баталынг вœййы, уœд йœ рахиз къух œмœ ца рахиз фарс бандзыг вœййынц. Æгъдœуттœ ахизынц галиу къух, галиу фарсмœ. Кусарты бœрзœй дœр сœры рахиз фарсмœ баивынц цœмœй œнкъардœвдисœг галиу хъус уа гом œмœ адœмы œнкъардзинадыл œфтауа. Кусарты хъус куы ралыг кœнынц œмœ йœ дыууœ саджилœй сœрыл куы œрœвœрынц, уœд уый нысан кœны рœгъыты фœуд.


3.Фынгыл кœд œмœ цœмœн вœййы œртœ кœнœ дыууœ уœливыхы?

Нœ рагфыдœлтœм, скифтœ, сарматœ œмœ алантœм, ныр ирон адœммœ цы зœдтœ, дауджытœ, дзуœрттœ œмœ кувœндœттœ ис, уыдон куы нœма уыдысты, уœд куывтой Хур, зœхх œмœ Донмœ. Алкœй номыл дœр дзы фынгмœ хастой кувинаг. Афтœмœй сœ бœрœгбонтœ œмœ сœ цины бонтœ хъœлдзœгœй œрвыстой.

Адœймагыл йœ хур куы баталынг вœййы, Хуыцауœй йын кургœ куы ницыуал вœййы, уœдта йын, зœдтœ œмœ дзуœртты нœмттœ нœ нымайгœйœ, хœлар кœнынц (œмœ кодтой) йœ зœхх œмœ йœ доны хай.

4.Скувыны размœ œртœ уœливыхы цœмœн акœнынц фœйнœрдœм?

Уœларвœй Хуыцау œмœ йе сконд зœдтœ лœмбынœг фœкœсынц фынгœвœрдмœ. Уымœ гœсгœ œртœ уœливыхы фœхъœуы равдисын. Уыимœ, уœллаг уœливыхы был хъуамœ хœццœ кœна кувœджы галиу къухы бынмœ. Кувœджы галиу къух физонœг куы нœ уа, уœд хъуамœ уœллаг уœливыхы былыл хœца йе ртœ œнгуылдзœй.

5.Цы амонынц œртœ уœливыхы œмœ œртœ œртœдзыхоны?

Хур тымбыл œмœ таваг кœй у, œппœт Дуне кœй рухс кœны, зœхх хъœздыг œмœ бындурджын кœй у, цœрœгойœ-зайœгойœ се ппœты дœр кœй хœссы, дон зœххылцœрœг адœмы кœй сыгъдœг кœны, цœрœгойœ-зайœгойœ се ппœты дœр кœй œфсады, кувинагœй-хœринагœй алцы дœр уый руаджы кœй цœттœгонд цœуы, уымœ гœсгœ ирон адœм Хур, зœхх œмœ Доны номыл кœнынц хурау тымбыл, зœххау хъœздыг (цыхтджын, фыдджын, картофджын, цœхœраджын, къабускаджын…) œртœ уœливыхы.

Æртœ œртœдзыхоны сты рагондœр. Кодтой сœ цыхтимœ. Се ртœ дзыхы амонынц Хур, Зœхх œмœ Дон. Зœдтœ куы фœзындысты, уœд Уастырджимœ кувœн бонтœ œмœ œхсœвты фынгыл кадджындœрœн œвœрын райдыдтой œртœ œртœдзыхоны.


6.Лœууœг хистœрœн йœ кœцы фарс хъуамœ лœууа цин кœнœ зианы фынгты рœстœджы?


Уырдыгыстœг цины фынджыбадты хъуамœ лœууа хистœрœн йœ галиу фарс. Цœмœй хистœры рахиз къух уа цинœвдисынхъом, сœрибар.

Зианы фынджыбадты уырдыгыстœджы хœс у хистœры рахиз фарс лœууын œмœ йын йœ рахиз къух œмбœрзын.

7.Цал сыкъайœ хъуамœ дœтта уырдыгыстœг арахъхъ цин кœнœ зианы бадты?

Цины бадты уырдыгыстœг пайда кодта œртœсыкъайœ - Хур, Зœхх œмœ Доны номыл. Цœмœй хистœртœ сœ сыкъаты нуазœнтœ куы арвитой, уœд œнхъœлмœ ма кœсой œмœ рœгъ урœд ма цœуа, уый тыххœй ма-иу сœрœн лœууœг йœхимœ дардта ноджыдœр œртœ сыкъайы.

Зианы бадты та лœууœг арахъхъ лœвœрдта дыууœ сыкъайœ - Зœхх œмœ Доны номыл.

8.Цœмœн аходы кувœггагœй кœстœр, стœй мА дзы уымœй уœлдай кœмœн ис ацаходыны бар?

Кœстœртœ œнœтœригъœдджын кœй сты, уымœ гœсгœ кувœггагœй саходыны бар хауы уыдонмœ. Куывд кœй номыл уа, уый йœ куывды кувœггагœй аходы йœхœдœг. Къухылхœцœг œмœ œмдзуарджын та аходынц чындзœхсœвы кувœггагœй. Иумœйаг бадты кœстœртœм ралœвœрд кувœггагœй аходынц œртœ кœстœры кœнœ та сœ иу.

9.Цы гъдœуттœ уыдис фынг œркœнынœн цин кœнœ зианы бадты?


Фыдœлтœ скувыны фœстœ œртœ уœливыхы кœнœ œртœ œртœдзыхоны кардœй нœ карстой, састой сœ къухœй. Дзидза карстой сœхирдœм. «Нал ис»-ы бœсты дзырдтой «дзаг у». Скувыны фœстœ, œртœ уœливыхы кœнœ œртœ œртœдзыхоны сœтгœйœ, тœбœгъ зилын нœ фœтчыд.

Зианы фынгыл дыууœ кœрдзыны къухœй сœттын не мбœлди. Алыг-иу сœ хъуыди кардœй. Дзидза лыстœг карстой хицœй œддœрдœм.

Кусартгœнœн бынатмœ œрбакœнд кусœрттагœн - иу тœбœгъы айзœрст цœххœй асдœрын кодтой. Кувœг лœг, кусœрттаджы рахиз сыкъайыл хœцгœйœ, œртœ кœрдзынœй куывта Хуыцау œмœ йе сконд зœдтœм. Барст œй кодта, кœй номыл уыдис, уыцы зœддзуарœн.

Бузныг уын, нœ нœртон фœсивœд! Уœ кад, уœ намыс сœфт макуы уœд! Кœддœриддœр царды мидœг уœлахиз ут! Уœ куырыхон хистœрты цыт бœрзонддœр кœнут.

© 2010-2022