Къырымтатар бала эдебиятындан Реферат

Беджерди: 1-нджи курс студенти

Меджитова Зульфие

Акъмесджит-2011

ТАПМАДЖАЛАР

Умумий малюмат

Тапмаджалар агъыз бедиий иджадынынъ энъ къадимий ве бугуньде энъ джайрагъан жанрдыр. Къардаш тюркий халкъларнынъ фольклорында бу жанр «бильмедже» (тюрк), «тапышмокъ» (узбек), «тапмаджа» (азербайджан, татар), «джумбакъ» (къазах) ве башкъа адларнен беллидир. Тапмаджа, бир сезнен айткъанда, джевабы тюшюнилип тапылмасы керек олгъан суальдир. Олар эки болюктен ибареттир: тапмаджа (суаль) ве тюшюнип тапылгъан (джевабы).

Къырымтатар тапмаджаларынынъ эксериетинде суаль тапмаджанынъ мундериджесинде гизленип бериле.

Тапмаджаларнынъ джеваплары конкрет олалар. Оларда халкъ турмушы, омюрнинъ чешит адиселери акс олуна.

Тапмаджалар, фольклорнынъ башкъа жанрына нисбетен, коллективлик хусусиетине маликтир, чюнки олар эки я да бир къач шахс арасында айтылырлар.

Олар, иштен сонъ раатлыкъ вакъытларында, меджлислерде, джыйынларда, тапмаджа геджелеринде инсанларнынъ акъыл зийреклигини динълеп бакъмакъ ичюн, меракълы бир эглендже эсерлердир.

Тапмаджаларнынъ топланмасы ве нешири

Къырымтатар фольклорынынъ ичинде энъ аз топлангъан ве нишир этильген тапмаджалардыр. Революциягъа къадар тапмаджалар топланып, бир тертипке къоюлып нешир этильмеди. Айры газета ве журналларында, алим ве сеятчыларнынъ нешир эткен материалларында бу жанрдан мисаллер басылды. Меселя, академик Радловнынъ «Тюрк къабилелеринде халкъ эдебиятынынъ нумюнелери» адлы он томлы салмакълы ишининъ единджи томында къырым татар тапмаджаларындан 200-ге якъын нумюне бериле ве къырымтатар тапмаджаларынынъ айры жанр олып кельгени акъкъында толу фикир догъура. Къырымтатар тапмаджалары системли суретте тек совет девринде топланып, нешир этилип башланды.

В. И. Филоненко 1926 сенеси «Къырымтатар тапмаджалары» деген джыйынтыкъны нешир этти ве бу джыйынтыкъ акъкъында шойле язды: «Къырымтатар халкъ иджадындан нумюне оларакъ меним топлагъан 131 тапмаджам, къырымтатарларында олгъан тапмаджалар толу берильди демек олмаз».

В. И. Филоненко китапкъа кирсетильген тапмаджаларны татар алфавити тертибинде бере. Озю исе тапмаджаларны тертип эткени акъкъында шойле дей: «...мен оларны дигер тюрк къабилелери, эм де русларнынъ басылгъан ве манъа белли тапмаджаларынен тенъештирдим».

М е с е л я: Бир араным вар

Ичи толу беяз тавукъ.

(Тишлер.)

Есть у меня один сарай,

Полный внутри белых кур.

(Зубы.)

Тапмаджалар рус тилине терджиме этип бериле. Джыйынтыкъ рус окъуйыджыларыны къырымтатар тапмаджаларынынъ бир къысымынен таныш эте.

Тертипчи кириш сёзюнде тапмаджаларнынъ къайсы районларгъа аит олгъаныны ве шивелерни козьде тутуп, бутюн бу кучук эсерлерни экиге боле: «На загадки южно-бережные и загадки степные, или ногайские». «Ялы бою тапмаджалары ве чёль, я да ногъай тапмаджалары».

В. И. Филоненко тапмаджаларны язып алув усулы устюне къыскъаджа токътала ве къырымтатар сёзлерининъ толу манасыны рус арифлеринен анълаткъаныны къайд эте. О, тапмаджаларны язып алгъан районларнынъ, койлернинъ тиль хусусиетлерини сакълап къалдырмагъа арекет эткен. Джыйынтыкъта айры тапмаджаларнынъ, айры сёзлернинъ манасы анълатыла. Текстнинъ сонъунда эр бир тапмаджанынъ татар ве рус тилинде джевабы бериле.

В. И. Филоненко кириш сёзюнде къырымтатар тапмаджалары халкънынъ аятынен, турмушынен багълы олып яратылгъаныны къайд этерек, шойле яза: «...къырымтатарларынынъ дюньябакъышлары, турмушлары, эр куньки эв ишлеринде къуллангъан кедик - алетелри тапмаджаларда акс олуналар».

Айры эксиклерине бакъмадан джыйынтыкъ бу жанрны огренюв саасында муим иштир ве ильмий джеэттен де меракъ догъура. 1937 сенеси А. С. Пушкин адына тиль ве эдебият ильмий тешкерюв институтынынъ хадимлери балаларгъа махсус тапмаджалар джыйынтыгъы нешир этти. Бу джыйынтыкъкъа кирсетильген 108 тапмаджа, болюклирге айырыла, лякин серлевалы язылмай, яни классификация этильмей.

Китапнъынъ сонъунда тапмаджаларнынъ джеваплары бериле. Балаларнынъ зийреклигини, акъылыны кескинлештирювде нуткъыны, тиль байлыгъыны арттырувда да бойле джыйынтыкъларнынъ эмиети буюктир.

Тапмаджалардан нумюнелер газета ве журналларында, бир сыра мектеп дерсликлеринде де басылгъан эди. Пионерлернинъ «Яш ленинджилер» журналы тапмаджалардан махсус саифелер бере эди. Балаларнынъ журналгъа ёллагъан джеваплары невбетий номерде басылда эди. Бу иш яхшы ёлгъа къойылгъан ве балаларны тербиелевде эмиети буюк эди. Сонъки йылларда «Ленин байрагъы» газетасынынъ саифелеринде ве учюнджи, дётдюнджи сыныфлар ичюн язылгъан дерсликлерде тапмаджалардан нумюнелер бериле.

Тапмаджаларнынъ мевзу ве гъаеси

Къырымтатар тапмаджаларынынъ мундериджеси халкъ аятынынъ бутюн джеэтлеринен багълыдыр. Мында хыяр ве согъан, йылдыз ве ай, элек ве чиберек, къолтава ве къашыкъ, агъыз ве тиш, аят ве олюм ве саире киби халкънынъ омюринен багълы бутюн шейлер акъкъында тапмаджалар бардыр. Тапмаджалар халкъ фикирини, аят теджрибесини, дюньябакъышыны, аяткъа, инсанларгъа мунасебетини акс эттирелер.

Къырымтатар тапмаджаларынынъ мевзусыны назар итибаргъа алып, шойле классификация япмакъ мумкюндир: кой хозяйствосы, алет ве кедиклер; емишлер ве зарзаватлар акъкъында; эв айванлар акъкъында; медениет, илим акъкъында; кийимлер акъкъында; фен ве техника акъкъында ве иляхри.

Рус тапмаджаларыны Д. Саловников 23 болюкте классификация этип нешир эте, лякин оларны пек кучюк болюклерге боле (меселя; савут-саба, кийим, токъумукъ, тикмек ве иляхри).

Къырымтатар тапмаджалары чешит предмет ве адиселернинъ хусусиетлери акъкъында бедиий шекильде, конкрет малюмат берелер. Кой хозяйствосы, алет ве кедиклери акъкъында, халкъ чокътан-чокъ тапмаджа яраткъан.

Кете яткъан филь

Аркъасында тасма тиль,

Акъылынъ олса,

Ойлан да биль.

(Сабан.)

Бир итим бар, байлана,

Ельге къаршы айлана.

(Ельдегирмен.)

Къырымда мевджуд бутюн емишлер ве зарзаватлар акъкъында халкъ аджаип тапмаджалар яраткъан. Емиш ве зарзаватларнынъ эсас хусусиетлерини метин сёзнен косьтерип, юксек бедиий эсерлер иджад эткен. Бу эсерлер несильден-несильге кече ве белли бир дереджеде тюзетилип инкишаф этип келе.

М е с е л я: Къат-къат къатланчыкъ,

Къатламадан ап-ачыкъ,

Терек десенъ - япракъ,

Яткъан ери топракъ.

Бу тапмаджаны окъугъанда биз къапыста акъкъында сёз юрютильгенини анълаймыз, чюнки онынъ эсас хусусиетлери мында пек уста бериле. Акъикъатта къапыста къат-къат олса да, тек топракъ устюнде осе, ерден котерильмей. Къырым, Кавказ табиатынынъ хусусиетлери козьге алынып, онда оськен емишлер акъкъында да тапмаджалар яратылгъан.

Бир кичкене фильташ,

Ерге тюшсе сынмаз.

Япыджылар япамаз,

Анахтарнен ачылмаз.

(Фындыкъ.)

Тапмаджалар девирнинъ эв эшьялары акъкъында бизге керекли малюмат бере. Эвде, къорантада къулланылгъан савут-саба акъкъында онларнен тапмаджа яратылгъан.

Къара мышыкъ

Къуйругъындан асылгъан.

(Къолтава.)

Тёгерек аран,

Асты боран.

(Элек.)

Учь аякълы,

Давул къурсакълы. (Соба.)

Бу жанрнынъ буюк бир болюгини айванлар акъкъында тапмаджалар тешкиль этелер. Шуны къайд этмек керек ки, оларнынъ эксериети койлю эмекдарларгъа якъын олгъан айванлар акъкъындадырлар.

М е с е л я: Башы таракъ,

Къуйругъы оракъ.

(Хораз.)

Зувул, зувул, зувул къушлар,

Койден узакъ тавда къышлар,

Озю ичюн азырлар,

Инсанларгъа багъышлар. (Балкъурт.)

Табиат адиселерини тасвир этюв къырымтатар тапмаджаларында кениш бир ер тапкъандыр (яшын яшнамасы, къар ягъмасы, селлер тюшмеси, гедже ве куньдюз, атеш, сув ве башкъалары). Кунеш, ай, йылдыз, булут ве табиатта олып кечкен адиселер акъкъында аджайип тапмаджалар яратылгъан.

Бир агъач - он эки пытакъ,

Пытакъта отуз япракъ,

Япракънынъ бир ягъы къара, бир ягъы акъ.

(Йыл, ай, гедже ве куньдюз.)

Биз, биз эдик, биз эдик,

Отуз эки къыз эдик,

Тахтачыкъкъа тизильдик,

Танъ аткъанда джоюлдыкъ.

(Йылдызлар.)

Инсан ве онынъ акъылы, фикири, беден азалары, акъкъында бир сыра тапмаджа бардыр.

Бир къырнынъ устю

Ирпек-сирпек,

Ирпек сирпек тюбюнде

Къалем сызар,

Къалем сызар тюбюнде

Ярыкъ йылдыз,

Ярыкъ йылдыз тюбюнде

Пусюр токълу,

Пусюр токълу тюбюнде

Джалмап ютар,

Джалмап ютар тюбюнде

Май чыбыртар,

Май чыбыртар тюбюнде

Алып берер,

Алып берер тюбюнде

Алып юрер.

(Сач, къаш, козь, бурун, агъыз, сакъал, къол, аякъ.)

Ондан да татлы,

Шей олмаз.

(Юкъу.)

Илим, медениет, фен ве техниканынъ оськени ве менимсенильгени тапмаджаларда да акс олуна. Халкънынъ тарихында олып кечкен бу илерилевлер акъкъында янъы-янъы тапмаджалар мейдангъа келе.

Къат-къат - къапыста дегиль,

Тикиши бар - антер дегиль,

Бенеги бар - басма дегиль.

(Китап.)

Агъач ичини ойгъанлар,

Ичине шейтан къойгъанлар.

Ялан айтса азгъана,

Къулачыгъын бургъанлар.

(Кемане.)

Козьлери яман ялтырай,

Кендиси дыр-дыр къалтырай.

(Автомобиль.)

Къырыматар тапмаджаларында инсанларда олгъан айры эксикликлер де тенкъид этиле. Бойле тапмаджалар суаль-джевап тарзында джыйынларда, отурышларда айтыла эди.

Къырымтатар фольклорында чынъ тарзында тизильген тапмаджалар да бар. Оларны тапмаджалы чынълар деп адлайлар. Лякин, чынъ шекильде айтылсалар да, оларнынъ мундериджесинде гизленген маналарыны тапмаджадаки киби тюшюнип тапмакъ керектир. Олар мевзу джеэттен чешит ве зенгиндирлер.

Корюне ки, къырымтатар тапмаджаларынынъ мевзу даиреси кениш ве аяттаки бутюн адиселерни къаплап ала. Оларнынъ телькъин эткен гъаеси - джемиетте, аятта олып кечкен вакъиаларгъа, адиселерге халкънынъ мунасебети ве бакъышыдыр. Халкъ тапмаджалары, аит девирнинъ турмушыны огренюв меселесинде тарихий, медений, эдебий материал ола билирлер. Девирнинъ хозяйство эшьялары, эвде къулланылгъан савут-саба, халкънынъ асрагъан айванлары, иришкен медений мувафакъиетлери, фен ве техника алетлерининъ адлары акъкъында яратылгъан тапмаджалар - икътисадий-ичтимаий къурум акъкъында яратылгъан тарифлей ве халкъ медениетининъ къайысы басамакъта тургъаныны анълаталар.

Сабан, араба, оракъ, тырнавуч ве иляхри киби алетлер къъырымтатар койлюлерининъ эвельде хозяйствосыны яры патриархаль севиеде алып баргъанларыны анълата. Булар эписи фукъаре койлюлерге, онынъ аятына якъын адиселерни бильдире ве омюрине зыт кельген шейлер акъкъында да тарифлей. Тапмаджаларда сынфий зыддыетлер де сечиле.

«Олюсинден ве тирисинден алгъан кимдир»

(Имам.)

Эльбетте, булар халкънынъ асырлар девамында эльде эткен теджрибесининъ нетиджесидир. Тапмаджалар акъкъында белли тедкъикъатчы М. А. Рыбникова шойле язгъан эди: «Тапмаджа хаялперестликни ве узакътан козетювни дегиль де, истихсал теджрибесини косьтере ки, мында алет-кедиклер адамнынъ фаалиетинен чатыша ве бири-бирине къаршылыкълы тесир япалар».

Совет девринде чокъ тапмаджалар яратылды. Тапмаджалар шекиль джеэттен денъишмесе де, мундериджеси аятта яратылгъан янъы адиселерни акс эте. Эльбетте, койде ве шеэрде яратылгъан янъы, земане тапмаджаларнынъ мевзусы эвелькилеринден фаркълыдыр, оларда фен, илим, медений мевзу устюнлик ала.

Шеэри бар -

Адамы ёкъ

Денъизи бар -

Суву ёкъ.

(Карта.)

Янса, тютюни чыкъмаз,

Сёнсе, кулю къалмаз.

Емек пишире, собалар якъа,

Труба ичинден сувдай акъа.

(Газ.)

Тапмаджалар буюк эмиетке маликтир. Олар балаларнынъ зейни, тюшюндже ве фикирнинъ теренлешмесине, акътарып тапмакъ къабилиетининъ артмасына ярдым этелер. Балаларны этрафтаки табиат адиселеринен, тюрлю айванлар, фен, техника ве башкъа шейлернен таныштыралар.

Тапмаджаларнынъ бедиий хусусиетлери

Тапмаджалар къыскъа, юксек бедийликке малик эсерлердир. Суаль ве джевап тапмаджада бири-биринен багълыдыр. Тапмаджада, метафорадан файдаланып, предметнинъ аляметлери образлы суретте, гизли бериле. Оларнынъ сакълы манасыны аляметлерине бакъып тапмакъ керек ола. Ай «ярым отьмекке», йылдыз «бир элек фындыкъ»къа ошатыла.

Дам устюнде ярым отьмек

(Ай.)

Тапмаджалар шиир ве несир шекильде олалар. Лякин эксериети шиир шекильде яратылалар.

Шиир шекильде яратылгъан тапмаджлар эки ве чокъ мысралы олалар.

Алчакъ терек,

Анама керек.

(Ине.)

Тапмаджалар даима эки кишиден зияде адам иштирак эте, айткъан адам ве джевабыны тапкъан адам. Шунынъ ичюн де бу жанрда коллективлик хусусиетлери башкъа жанргъа нисбеттен кучьлюдир.

Къурулыш джеэтинен диалоглы тапмаджалар да бар.

Тапмаджаларда базы предметлернинъ хусусиетлери давуш текрарлавынен, давуш ошатувнен тасвирлене. Меселя: кирпининъ юргени «пинди, пинди, пинди кельди», балкъуртнынъ учкъаны «зувул, зувул, зувул» давушларнен анълатыла.

Тапмаджаларнынъ тили саде, лаконик, къафиелери уйгъундыр. Бу хусусиетлер оларны окъунакълы, бедиий эсерлер оларакъ, фольклорнынъ бай хазинесинден озюне махсус ер туткъаныны бильдире.