Таңбалы тас аумағында туризмнің дамуы

Надирбеков Т. С. Абай атындағы мекетеп-гимназиясының

география және экономика пәні мұғалімі

Алматы облысы, Жамбыл ауданы, Ұзынағаш елдімекені

Алматы облысы мен Жамбыл ауданының туристік-рекреациялық ресурстарын дамытудағы аспан асты " Таңбалы-тас " Мемлекеттік тарихи мәдени және табиғи қорық мұражайының " алатын орны.

Аймақтың физ-географиялық жағдайына сипаттама. Таңбалы кешені Балхаш көлі және Шу өзенінің су сағасы бассейінін бөлетін Шу-Іле тауларының оңтүстік-батыс бөлігінде орналасқан және Солтүстік Тянь-Шань провинциясының жазық-тау бөктері, шөлді далалы аймағының құрамына кіретінін анықталғанын білдік.

Таңбалы қорық-мұражайының жер қыртысы екі үлкен көлемдегі топтарға бөлінеді ұсақ шоқылар және тепе-теңдік. Геологтардың зерттеулері бойынша жер қыртыстары ұсақ шоқылар болуы, себебі жердің эрозияға ұшырауынан болса керек. Абсолюттік деңгейі 950-990м негізіне кішігірім жоталар мен жартастардан тұрады. Ұсақ шоқылардың жер бедері екіге бөлінеді. Орташа шоқылар негізіне жоғары деңгейде бұл өте ірі, шоқылардың бағыт бағдары жүйеленген.

Кіші шоқылардың пішіні конус тәріздес. Сонымен қатар жер қыраттары салыстырмалы түрде жоғары және төмен болып келеді. Таңдау денудациясы бір жүйедегі сайлар осы аумақта көп кездеседі. Шоқылар неотектоникалық бұзылулуары байқалады. (Мысалы IV топ жартас суреттері.) Шоқылар Таңбалы өзенінің аумағында 20⁰-22⁰-30⁰С-ға дейін өзгеріп кетеді. Таңбалы өзенінің аумағы мәдени қабаты төменгі және ортаңғы аумағы морфологиялық көрсетілген. Ол күрделі құрылыстардан тұрады және бүркемеленген түрде кездеседі.Конустық қиғаштау күрделі қиыршық тастарды алып келеді. Конустық қиғаштау аумақтар әр дәуірдің қабірлеріне жақын. Қысқаша байланысты өте тігіне орналасқан жерлер, құрақ далалар анықталады.Солтүстікке қарай тектоникалы жоталар орналасқан. Таулы аймақ деңгейінде тепе-теңдігі анықталуда. Осы тепе-теңдіктің пайда болуы делювиалдық және пролювиалдық деңгейде сақталған. Беткі аумағы тегіс болып келеді.Қыраттар мен жазықтар арасында археологиялық ескерткіштер көп орналасқан; әр кезеңді қамтитын тұрақтар, шеңбер тәріздес тақыр жерлер, қола дәуірі және ерте темір дәуірінің қабірлері - конустық шоқыларда сулы аумақтарда кездеседі. Жер қыртыстар кешенінің аумағындағы тұрған адамдарға қолайлы болған. Политологиялық есебімен сол кезде көне жерлемдер алынған. Кешеннің табиғат жағдайы қола дәуірі кезеңінде де жеткілікті, осы кездердегі табиғат жағдайына ұқсас болған. Осы есептер бойынша бастамасы ландшафтты оқып білу және мінездемесі анықталуда. Жалпы гидрографиялық аумақ жеткілікті түрде дамыған, бірақ әрдайым ағын су кездеспейді.

" Таңбалы тас " Мемлекеттік тарихи мәдени және табиғи қорық мұражайы. Қазақстан Республикасы Үкіметінің № 1052 Қаулысымен 2003 жылдың қазан айының 14 жұлдызында Мемлекеттік мекеме " Таңбалы тас " Мемлекеттік тарихи-мәдени және табиғи қорық - мұражайы " ұйымдастырылды. Сонымен қоса қорық аумағы 2004 жылдан бастап әлемдік мәдениет ұйымы ЮНЕСКО-ның құрамына енді. Алматы қаласынан Таңбалы тас аймағына дейінгі арақашықтық 170 - шақырымды құрайды. Тарихи туристік аймаққа келушілер тау жағдайына негізделген киімдермен арнайы дайындалып келеді. Таңбалы тас аспан асты мұражайының аумағына жүргізілетін экскурсияның жалпы ұзақтығы 2-3 сағат уақытты құрайды. Таңбалы тас аймағына экскурсияға келушілерге негізгі қолайлы уақыт бұл сәуір және маусым айлары болып табылады.

1-сурет. Алматы - Таңбалы тас бағытының картасы

Таңбалы қорық - мұражайы Қазақстан Республикасы , Алматы облысы Жамбыл ауданы , Алматы қаласынан 170 шақырым солтүстік-батыс бағытта, Қарабастау елдімекенінен солтүстік-батысқа қарай 4 шақырым жерде орналасқан. Қазіргі таңда Таңбалы қорық - мұражайының жалпы алып жатқан аумағы 3800 га құрайды, ал Визит орталығы үшін 24 га жер берілген.

Қазақстанның көп ғасырлық тарихындағы Таңбалының мәнділігі, мұнда қола дәуірінің суретшілері алғаш рет құдайға антропоморфтық кескін бере отырып, оның көріп білуге болатын бейнесін жасалнуында. Таңбалының әлемдік мәні сондай, мұнда көне заман адамдары ашық аспан астында Күн Ордасының бейнесін жасай отырып, ландшафтың табиғи өзгешелігімен өзінің шығармашылық даналықтарын біріктіре білген.

Кешеннің барлық кезеңдердегі негізгі жартастарында 3000-ға жуық петроглифтер (1-5 топ) сақталған каньондар тізбегі болып табылады. Ертедегі петроглифтер белгілі бір бағытқа ғана бағдарланған жазықтықтарға ойып жасалған. Аңғарда каньонның әрбір жартасының алдында қола дәуірінің барлық суреттері күрделі компазицияларға дәйектілікпен біріге отырып, бір мезгілде көрінетін жер бар. Таңбалы петроглиптер галериясы өзіндегі қола дәуіріндегі тайпалардың ертедегі мифологиясы негізіндегі көркем хикаяны нақтылы түрде көрсетеді. Қола дәуіріндегі Таңбалының көптеген петроглифтері Орталық Азияның жартастағы өнердің бірегей туындысы.

Аспан асты " Таңбалы- тас " Мемлекеттік тарихи мәдени және табиғи қорық мұражайы аумағы өз кезегінде негізгі V топқа бөлінеді.

Петроглифтердің I - тобы қола дәуірінің эскиздері және аяқталмаған суреттері болып табылады, жануарлардың кескіндері өте үлкен мөлшерде бейнеленген, 60-70 см шамасындағы петроглифтерден құралған.

Петроглифтердің II - тобы ең анық сымбатты, көріктісі осы топ болып табылады. Мұнда ежелгі 432 петроглиф орналасқан. Қола дәуірінің суреттері өте үлкен, терең және мұқият қашап істелінген. Тек осы жерден ғана " шәйтән киімін киген " адам бейнесін көруге болады. Осы топта орта қола дәуірінің петроглифтері басым орналасқан, олар " Таңбалы " жартастағы суреттердің өте мәнерлі сериясын түзейді.

Петроглифтердің III - тобы қола дәуірінің 444 птероглифтерінен құралған, алайда олардың елеулі бөлігі келесі ғасырда қайта жаңаланылған. Ертедегі компазициялардың көпшілігі сақ уақытың және орта ғасырдың петроглифтерімен толықтырылған. Осы топтың петроглифтерін кеңістіктік шешу галерияға ыңғайланып орналаса отырып қарама-қарсы жағынан оларды бақылауға жағдай жасайды.

Петроглифтердің IV - тобы қасиетті орынның мәндік және компазициялық орталығын түзейді. Бұл топта 700-ден астам петроглифтер бар. Олар ертедегі темір дәуіріне, орта ғасырларға және жаңа уақыткезеңіне (XVII-XII ғасырлары) жатады. Қола дәуіріндегі бірегей пантеон айрықша құндылыққа ие, онда белгілі тәртіппен және табынушылықтың 7-діни кейіпкерлерімен бейнеленген, ал төменірек 10-жауынгер, жас босанған әйел және дұғаға қолдарын жайып отырған адамдар бейнеленген.

3-сурет. География пәні мұғалімі: Надирбеков Т. С. туристік-экскурсия бойынша "Таңбалы-тас " Мемлекеттік тарихи мәдени және табиғи қорық мұражайында

Петроглифтердің V - тобында 1000-нан астам жартастағы суреттер бар. Қола дәуіріне жататын жануарлар (денесінде жолақтары бар бұқалар, қабан-шошқалар, аттар және тағыда басқалар) бейнеленген бірнеше ірі панио, түйеге жегілген сәнді арба, сондай-ақ шоқпарлар және " күнбастылар" жатады. Жалпы алғанда жартастарда 11-құдайлардың бейнесі сақталған. Таңбалы шатқалының аумағында жүзден астам әр түрлі уақыттағы ескерткіштер - қола дәуірінен біздің заманымызға дейінгі XIV-XIII ғасырдың ортасынан XIX-XX ғасырларға дейінгі аралықты қамтыған қоныстар, молалар, ертедегі тас қашалған орындар, петроглифтер және табыну ғимараттары орналасқан.

Қазіргі таңда таңбалы тас аспан асты мұражайына келушілер легі артып келеді, тек Қазақ туристері емес сонымен қоса Жапония, Германия Франция секілді алып шет мемлекеттердің туристерін аймақтан жиы кездестіруге болады. Таңбалы тас аймағы ЮНЕСКО-тізіміне еңген мемлекеттік маңызы бар бірден бір негізгі аймақ болғандықтан аймақ инфрақұрылымы толық жақсы жолға қойылған. Қорық аймағына жақын орналасқан Қарабастау және тағы басқа елдімекендеріндегі қарапайым халыққа күн көрістің негізі болатын жағдаяттар жасап отыр. Ауыл тұрғындары ұлттық сусындарымызды шет мемлекеттен келген туристерге ұсынып қазіргі таңда аймақ тұрғындары күн көрістің жаңа жолдарын қалыптастыруда.