Әдістемелік құрал Ұлы Қытай қорғаны

Ұлы Қытай қорғаны

Астанасы: Пекин

Мемлекетгік құрылысы: республика

Жер көлемі: 9 598 000 ш.м.

Ақша бірлігі: юань

Халық саны: 1,2 млрд. адам

Сауаттылық деңгейі: 78%

Ресми тілі: қытай тілі

Орташа өмір ұзақтығы: 71 жас

1 дәрігерге: 730 адам

Шығыс Азияның үлкен бөлігін Қытай алып жатыр. Қалған аймағында екі корей мемлекеті және жазық даласын жел кезген Моңғолия орналасқан. 1997 жылы британ иелігіндегі Сянган (Гонконг), ал 1999 жылы португалдар иелігіндегі Аомынь(Макао) Қытайға қайтарылды. Батысындағы жартасты аңғарлар мен шөлейт жазықтарға алып таулар төніп тұр. Қытайдың Тибет автономиялық ауданы жер бетіндегі ең биік тау беткейінің бірінде орналасқан. Қытайдың солтүстігі мен Моңғолияның оңтүстігінде елсіз Гоби шөлі созылып жатыр. Шығыс Қытайдағы және Корей түбегіндегі өзен аңғарлары - миллиондаған қалалықтарды азық-түлікпен қамтамасыз ететін жер өңдеу орталықтары.

Сары өзен

Хуэнхэ немесе Сары өзен - әлемдегі ең асау өзендердің бірі. Ол қаншама рет тасып, бірнеше миллион адамның өмірін қиды. Сондықтан да оны "ел қасіреті" деп атайды. Өзен Орталық Қытай арқылы шығысқа қарай жылжып ағьш, құнарлы топырақтың орасан мөлшерін қоса ала кетеді, оның суы сары түсті болуы содан.

Ұлы қорған

Ұлы Қытай қорғанының құрылысы, негізінен, б.д.д. Ш ғасырда аяқталған. Ол Қытай империясының шекарасын көшпелілерден қорғау үшін салынды. Ұлы қорған шығыста Сары теңіз жағалауынан бастап бүкіл Солтүстік Қытай арқылы батысындағы Орталық Азия шөлдеріне дейін созылып жатыр. Бұл әлемдегі ең ұзын (6400 шақырым шамасында) ииженерлік құрылыс - оны ғарыштан да көруге болады.

Ата-баба культі

Қытайдың ежелгі діни ілімі - конфуцишілдіктің нсгізінде отбасы культі және ата-бабаны құрметтеу жатыр. Сондықтан, Шығыс Азиядағы дәстүрлі жерлеу ғұрпы ерекше ережелермен жүреді, оны

2

орыңдау өлгсн адамның жанына о дүниеде бақыт сыйлайды делінеді. Жерлеу кезінде қабірге тағам салады, тиынның, машинаның, велосипедтің, т,б. қағаз бейнелерін өртейді, онысы марқұмның көкте ештсңеге мұқтаж болмауы үшін істеледі. Қаралы шеруді әдетте будда монахы бастап, музыкалық аспапқа қосылып дүға оқиды. Конфуцийдің мүсіні де қоса алып жүріледі.

Жер бетіндегі әрбір бесінші адам Қытайда түрады. Бүл алып мсмлекет жер көлемі жағынан Рессй мен Канададан кейін үшінші орында. Қытай еркенисті - Жер шарындағы ең көненің бірі. Оның7 мың жылдан астам тарихы бар. Ғасырлар бойы Қытайда өр түрлі императорлық династиялар билік құрды, 1911 жьлы бұл ел республика

болды, ал 1949 жылы үкімет басына коммунистер келді. Елде шаруашылық жүргізудің қатаң әкімшіл-әміршіл жүйесі орнады.

80-жылдардан бастап Қытайда экономикалық саясат жұмсарып, шетел капиталын тартуға, нарықтық қатынастар мен кәсіпксрлікті дамытуға бағытталды.

Қытай жазуы

26 әріптен тұратын ағылшын және француз әліп-биінен айырмашылығьг, Қытай жазуында 50000-ға жуық иероглиф бар. Әркайсысы сөзді нсмесе ұғымды білдірсді. Жай создер, мысалы, "аспан" немесе "жаңбыр" бір таңбамен беріледі. Күрделі сөздер - екі немесе одан да көп таңбалы; "телефон" сөзі "ағым" және "сөйлеу" дегенді білдіретін екі иероглифтен тұрады.

Қытайда каллиграфия өнсрі бағаланады, өйткені, исроглифтерді жазу үлкен шеберлікті қажет етеді.

Жабық қала

XV ғасырда Мин династиясы дәуірінде Қытайдың астанасы Пекин болды, Қаланың ортасында императордың сарайы мен қызметшілердің мекен-жайлары салынды. Дуалдармен қоршалған сарай кешенінде храмдар мен кітапханаларды қосқанда 1000-ға жуық ғимарат болды. Қала аумағына император әулетінің мүшелері мен жоғары лауазымдылар ғана аяқ баса алатындықтан, "жабық қала" деп аталды.

3

Қытай коммунизмі

1949 жылы елдс үкімет басына Мао Цзэдун басқаратын коммунистік партия келді. Олар барлығы тең, бүкіл меншік халыққа тиесілі болатын қоғамды өз идеалы ретінде жариялады. Ірі жер иелерінен тартып алынған жер шаруа коммуналарына берілді, ал өнеркәсіптік кәсіпорындар үлттық сипат алды. Бірақ, ел экономикасын түрлендірудің мұндай әрекстінің пайдасы аз болды. 1976 жылы Мао өлген соң Қытайда жекс меншікке қайта рұқсат берілді.

Мао Цзэдунның портреті Пекинде, әлемдегі сң үлкен Тяньаньмынь алаңында әлі ілулі тұр.

Күріш өсіру

Қьггайдың қалың тұрғындарының үштен екісі жермен еңбек етеді. Ең қүнарлы аудандары елдің оңтүстік-шығысында орналасқан. Негізгі ауыл шаруашылық дақылы - күріш, сонымен қоса шай, мақта, жеміс-жидек өсіріледі. Күрішті сулы алқаптарда отырғызады. Қолайлы жылдарда күріштен скі рет өнім алатын кездер де болады.

Жер бедері таулы-қыратты, ауа-райы құрғақтау болатын солтүстік және батыс аудандарында қой мен ірі қара бағылады.

Қытай асханасы

Қытайдар жақсы ас мәзірін ерекше бағалайды. Елдің әр ауданыңда әр түрлі, мысалы, батыстағы Сычуан провинциясында қоспаларды көп пайдаланады, ал солтүстік жағының асханасыңда танымал тағам - пекинше қуырылған үйрек. Оңтүстік кантон асханасы балық тағамдарымен және әр түрлі дәм беретін заттарымен әлемге әйгілі.

Қытайлар шағын ыдыстан таяқша арқылы тамақтанады. Сусындардың ішінен көп таралғаны - шай, оны сүтсіз әрі қантсыз ішеді.

Қала өмірі

Қытайдағыдардың 250 млн. астамы - қалалықтар. Қалалардың көбінде халық өте тығыз. Тұрғын үй жетіспейді. Велосипед- қалалықтардың негізгі көлігі. Қоғамдық көлік арзан, жиі жүреді, бірақ әрқашан аузы-мұрыннан шыға толы болады. Елдің маңызды өнеркәсіп және сауда орталығы - Шаңхай. Оида 12 миллиондай адам тұрады. Бұл әлемдегі ірі қалалардың бірі.

4

Жалғыз бала

Қытай халқы бір жылда 15 миллион адамға көбейеді, бұл Австралия тұрғындарының санына тең деуге болады, 1979 жылы үкімет әр отбасында бір баладан аспайтындай етіп, туудың шектелетінін жариялады. Бұл жалғыз балаларды Қытайда "кішкентай импсраторлар" деп атайды, өйткені, олар, көбінесе, шектен тыс ерке өседі. Үкіметтің бұл саясатын қалалықтар қолдағанымен, әр отбасына жұмыс қолы көп керек болатын ауылдық жердегілсрге қиын тиді.

Жер өңдеу

Қытайда құнарлы жердің шөкімдейін де пайдаға асырмай қалмайды. Автомобиль жолы мен темір жолдардың бойын әр түрлі егістіктер алып жатады. Әлемде өндірілетін бататтың 85%, күріштің 36%, қиярдың 31%, алмүрттың 29%, қарбыздьщ 23%, сәбіздің 20% мөлшері Қытайдың үлесінде

Жаңа жыл

Қытайлар Жаңа жылды қаңтардың аяғы мен ақпанның басында атап өтеді. Үйлерін жинастырып, қызыл түсті заттармен (бақыт үшін) әшекейлейді, балаларға жаңа киім, ойыншық сыйлайды. Мереке бірнеше күнге созылады. Дүкендер мен мекемелер жабылып, адамдар көшеде кеңіл көтереді, от шашу ұйымдастырады, арыстан мен айдаһар бейнесінде би билейді.

Ұлы арна

Әлемдсгі ең ұзын су жолы ^_ Ұлы арна Шығыс Қытай арқылы 1790 шақырымға созылады. Ол оңтүстіктегі егіншілік аудандары мен солтүстіктегі қалаларды байланыстыру үшін салған. Құрылысы б.д.д. VI ғасырда басталды. Арнаныц оңтүстік бөлігі "Шығыстың Венециясы" деп аталатын әсем қала Сучжоу арқылы өтеді: өзендер мен арналар қаланы айқыш-ұйқыш бөліп жатыр.

Саябақтар

Көп пәтерлі үйде түратын қалалықтар саябақта демалғанды ұнатады. Кытайлар дене тербиесінс көп көңіл бөліп, таза ауада үнемі жаттығу жасайды. Таңертеңгі уақьггта көпшілік саябақ ішінде тай цзи цюоань немесе кунфу тәрізді жекпе-жек өнерімен шұғылданады. Пинг-понг, қытай шахматы, үстсл теннисі ойындары да кең таралған.

5

Тибеттік буддашылар

Тибет XVIII ғасырдан бері Қытайдың құрамында болғанымсн 1950 жылға дейін оның діни әрі ақсүйек басшысы далай-лама болып келді. ҚХР-діц атеистік үкіметі орнағаннан кейіи буддашылар қуғынға ұшырай бастады. Соған қарамастан, тибеттіктердің өмірінде дін бұрынғыдай өте маңызды орын алады. Олар дұғаны көп оқиды.

Өнеркәсібі

Қытайда кемірдің және басқа да пайдалы қазбалардың қоры мол. Мао Цзэдунның кезінде ауыр иидустрияны дамытуға баса назар аударылды. Ірі металлургия комбинаттары мсн химия зауыттары салынды. Қазір жеңіл өнеркәсіп, тұтыну тауарларын шығару басым. Қытай тыңайтқыш, текстиль, киім жәнс электроника ондірісі бойынша әлемдегі озық елдер қатарында.

Қытай медицинасы

Адамның денесіндегі инь және ян күштерінің тепе-тендігі бұзылса, ауру пайда болады деп санайды кытайлар. Бұл тепе-тендікті дәрігерлер шөптермен және акупунктура, ине шаншу арқылы қалпына келтіреді.

("Әлемдегі география" кітабы, "Дорлннг Киндерсли" баспасы, Лондон, 1996 ж. Орысша аудармасынан.)