Ғылыми жоба Жайық өзенінің қазіргі жағдайы

Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі

Каспий өңірінің қазіргі замандағы колледжі

Жайық өзенінің қазіргі жағдайы

Ғылыми жетекші: Шайдоллаева Айсулу Нургабыловна

Орындаған: Рахмет Аяжан

Алматы 2015

I Кіріспе

Халыққа пана болған Ақ Жайық

II Негізгі бөлім:

1.Өзеннің географиялық орны

2.Су шығыны

3.Пайдаланылуы

4.Жануарлар дүниесі

5.Экологиясы

III Қорытынды

Пайымдар мен ойлар

IV Қосымша

V Пайдаланған әдебиеттер

Кіріспе

Мамандар Атырау облысын жер бетінде су қорына өте тапшы аймақтар қатарына жатқызады, яғни жалпы жерінің аумағына шаққанда мұндағы су мөлшері өте мардымсыз келеді. Сонымен бірге есепке алынған өзен - көлдердің су деңгейі үнемі күрт өзгеріп отырады, су тасуы кезінде қалыпты деңгейі бірнеше есе өссе, жаз айларында ірі өзен деңгейі төмендеп, шағын өзендер тартылып қалады. Атыраудың ірі су көздері болып саналатын Индер және Жалтыр тұзды айдындары: бұлардың бәрі де тұщы су қорының қатарына жатқызылмайды, ішуге жарамсыз. Міне, осындай гидрологиялық жағдайда талай ғасырлар бойы Атырау аймағына тұщы нәр беріп, тұрғындардың өміріне, тіршілігіне негіз болып келген, талай тарихи оқиғаларға куә болған су көзі - Жайық өзені.

Бірде-бір өзен Жайық өзені сияқты бірнеше атауларға ие болмаған шығар. Біздің эрамыздың V ғасырға дейін Жайық Ликос деп аталған. Шалғынды жерлерді, су іздеп өзен жағалауларын түрлі ордалар қоныстанған және өзенге түрлі атаулар беріп кеткен.Түрікше өзен атауы Даикс, қазақша Жайық, Монголша Яик деп аталған. Ғалымдардың айтуы бойынша бұл атау түріктің Яикман деген сөзінен шыққан. Яикман «үлкен, көлемді жерге жайылу» дегенді білдіреді. Ал Яик сөзінің өзі «Ерекше, ыңғайлы жер» деген мағынаны білдіреді.

Жайық өзенінің алабы көп жылдар бойы Еуропа мен Азия елдерінің сауда қатынасы жолдарының қақпасы болды. Ұлы Жібек жолы бойында жатуына байланысты облыс табиғаты ежелгі грек, араб жазушылары мен жиһанкездерінің қолжазба еңбектерінде де сипаттап жазылды.

Солтүстік Каспий өлкесі туралы алғашқы географиялық мәліметтерді б.з.б. V - ғасырдың 40-30 жылдарында жазылған ұлы грек ғалымы әрі саясатшы Геродоттың «Тарих» деген еңбегінде кездестіруге болады. Онда Каспий теңізі және оның солтүстігінде жатқан территориялар жөнінде біршама мағлұматтар келтірілген.

Геродоттың: «Каспийден солтүстік бағытқа қарай көз жеткіссіз кең дала созылған, ол одан әрі тасты таулы өлкелерге айналады,» - деген сипаттамасынан әңгіме қазіргі Каспий маңы ойпаты, Жалпы Сырт пен Орал таулары жайында болып отырғанын байқауға болады.

Ал б.з-дың 90-168 жылдары өмір сүрген атақты грек ғалымы Клавдий Птолемейдің картасында қазіргі Жайық өзені «Даикс» деген атпен берілген және оның Каспий теңізіне құйып жатқаны түсірілген. Бұл - Жайық өзенін және Каспий маңы ойпатының аумағын картада кескіндеген тұңғыш георафиялық еңбек еді. Б. з.-дың IV ғасырында Жайық өзенінің алқабын ғұндар тайпасы, одан кейін печенегтер, қыпшақтар қоныстанған. Бұл өлкенің үстімен өткен керуен жолдары Еуропа мен Азия елдерінің арасындағы байланысты күшейте түседі. Одан беріректе Жайық өңірі туралы мәліметтер X-XII ғасырлардағы араб саяхатшыларының еңбектерінде кездеседі.

Мароккадан шыққан атақты араб саяхатшысы Ибн Баттута 1333 жылы Жайық өзенінен өтеді. Ол өзінің күнделік жазбаларында осы өлкенің өзен-су, мал жайылымдары жөнінде және Жайықтың бойындағы Сарайшық қаласы туралы мәліметтер келтірген. Ол 1334 жылы Алтын Орданың астанасы Сарайдан (Берке-Сарай) «Кіші Сарай» қаласына келгендігі, қала Ұлысу (Жайық) өзенінің жанында және онда Бағдаттағыдай жүзбелі көпір барлығы туралы жазған. Сарайшық қалалары туралы ағылшын Антоний Дженкинсон (1557-59), хиуалық Баһадүр де жазып қалдырған.

Жайық атырауының алғашқы нақты географиялық карталары мен нақты сипаттамалары 1627 жылы Ресейде құрастырылған «Үлкен сызба кітапта» келтірілген: Жайық, Ойыл, Сағыз, Гемрека (Жем) т.б. алаптары қағаз бетіне түсіріліп, жан-жақты дерегі берілген.

Қазақ ел болғалы өзінің ежелгі де қасиетті су айдындарын -Жайылым деп еркелете, оған арқа сүйеген, сенген де сиынған. Өзен де өз тарапынан ғасырлар бойы халқына пана және нәр бола білді. Ресейдің патшасы 1775 жылы өзеннің ежелгі атын халық санасынан мүлдем жойып, содан былай Орал атауға арнайы жарлықпен бұйырса да, барша қазақ үшін өзен үнемі Ақ Жайық болып қала берді.

Негізгі бөлім

2.1. Өзеннің географиялық орны: Жайық - Каспий теңізі алабына жататын ішкі тұйық өзен. Өзен Ресей жеріндегі Орал тауы сілемінің оңтүстік-шығыс етегіндегі бес мөлдір бұлақ көзінен басталады да, Башқұртстан жерімен ағып, Челябі, Орынбор облыстарын басып өтіп, Елек өзені сағасынан бастап қазақ еліне еніп, Батыс Қазақстан, Атырау облыстары жерінен ағып Каспий теңізіне келіп құяды.

Жайық өзенінің ұзындығы 2428 км, Республика жеріндегі ұзындығы 1082 км. Жоғары ағысында Оңтүстік Оралдың шығыс беткейін бойлай тар аңғармен ағып, Верхнеуральск қаласынан төмен қарай жазықпен ағады. Осы кезде жолындағы барлық қоректік заттарды жинай отырып, Каспийге жетеді. Өзенге жоғарғы ағысында (Бастауы - Орск) 13 сала, орта ағысында (Орск - Орал) 14 сала құяды.

Жайық өзенінің бастауында жер бетінің деңгейі 637 метр биіктікте, ал оның Каспий теңізіне құяр жері теңіз деңгейінен 28 метр төмен жатыр. Жайық өзенінің құлау бұрышы әрбір шақырым сайын 30 см-ге тең. Өзен арнасының тереңдігі қайраңында 1 метр, негізгі арнасында 3 метр, ал иірімдерде 4-5 м-ге жетеді. Каспий теңізіне құяр жерінде тарамдарға бөлініп кетеді.

Өзен жоғарғы жағында Оңтүстікке қарай тіке ағады. (Өзен бастауы - Орск қаласы). Бұл бөлік өзеннің жоғары ағысы болып саналады. Одан әрі өзен батысқа қарай ағады. Ендік бағытта Орал қаласына дейін 850 км аға отырып (бұл орта ағысы - Орск-Орал), тағы оңтүстікке қарай ағады. Осы бағытын Каспий теңізіне құйғанша сақтайды. (Бұл төменгі ағысы - Орал-Каспий теңізі. Төменгі ағысының ұзындығы 840 км).

Өзен бастауынан Орск қаласына дейін, яғни жоғары ағысында солтүстіктен оңтүстікке қарай бойлық бағытта ағады.

Бұл жерде өзеннің тереңдігі - 3 м. Өзеннің бұл бөлігі тау өзеніне тән сипат алады. Орск қаласынан 70 км жерде Ириклинск су қоймасы орналасқан. Бұл плотина су деңгейін 30м-ге дейін көтерді.

Көктемгі су тасу кезінде су қоймасы сумен толығып, жыл бойы шамамен судың жартысына жуық көлемін өзенге беріп отырады. Орта ағысында Орск қаласынан Оралға дейін өзен кең жазықпен ағып, жазық өзеніне тән сипат алады. Бұл бөлікте өзен деңгейінің орташа төмендеуі 1 км-ге 10-20 см, яғни өзен ағысы баяулайды. Өзеннің орташа көпжылдық шығыны Орск қаласында 33 м³/сек. (Ауытқу 7,0 - 88 м³/сек). Оренбург қаласы аймағында Жайық өзеніне оның ең үлкен оң жақ саласы Сақмара келіп құйылады. Сақмара ұзындығы 761 км, ауданы 29,1 мың км². Сақмара алабында ормандар көп. Орынбор облысының аумағында Сақмараға 290 өзен келіп құйылады. Сақмара сулылығы жөнінен Жайықтан 1,5 - 2,0 есе асып түседі, Жайықтан айырмашылығы ағысы бірқалыпты және мерзімі ұзақ.

Жайық өзенінің су шығыны Сақмара келіп қосылғаннан кейін 110 м³/сек дейін өседі.[7]

Орал қаласының жоғарғы тұсында Жайық өзеніне сол жағынан Елек өзені қосылады, бұл өзеннің ұзындығы 730 км, алап ауданы - 37,740 км². Көлемі жөнінен Елек Сақмарадан үлкен болғанымен, сулылығы Сақмарадан аз.

Орал қаласында Жайық өзеніне Шаған және Барбастау салалары келіп қосылады. Одан әрі теңізге құйғанша өзенге бірде-бір саласы жетпейді. Төменгі ағысында өзен Батыс Қазақстан, Атырау облысының жерлерімен ағып өтеді.

Өзен төменгі ағысында 3 табиғат зонасымен ағып өтеді: дала, шөлейт, шөл зоналары.

Дала зонасы (250 км созылып жатыр) Батыс Қазақстан облысының солтүстік бөлігін алып жатыр. Жайық өзені тұсында бұл зонаның оңтүстік шекарасы Чапаев поселкасы арқылы өтеді (теңізден 634 км қашық). Одан әрі оңтүстікке қарай шөлейт зонасы созылып жатыр (зона ені 220 км).

Бұл зона Каспий маңы ойпатының солтүстік бөлігін алып жатыр және Чапаев поселкесі мен Индер поселкесінің аралығымен өтеді. Индерден теңізге дейінгі аралықты (ені 400 км) шөл зонасы алып жатыр.

2.2. Су шығыны: Жылдық орташа су шығыны 330 текше метр. Махамбет ауданы тұсында 268 м³/сек, ал Атырау қаласы тұсында 225 м³/сек. Ең аз су шығыны жазда 6,75 м³/сек, 1,6 м³/сек.[9.39-40] [3]

Су жинау алабы - 237 мың км².

Өзеннің су жинауы және режимі: Жайық өзені қар суымен толысады. Өзен қыста ұзақ уақыт бойы қатып, көктемде қар еріген мезгілде тасиды. Өзеннің беті қарашаның соңынан сәуірдің басына дейін 120-130 күндей мұз құрсанады.Өзеннің тасуы наурыздың соңы мен сәуірдің орта шамасында басталады да, сәуір айының соңында, мамыр айының орта шенінде өзінің жоғарғы деңгейіне жетеді.Мұздың еруі төменгі ағысында наурызда басталады, жоғарғы бөлігінде сәуірдің ортасына дейін созылады. Мұз қалыңдығы орташа 30-50 см шамасында болады. [3. 4-5]

Жайық өзенінің облысымыздағы салалары:

Жем өзені - Атырау облысындағы үлкендігі жөнінен екінші өзен. Ол Мұғаджар тауының солтүстік-шығысынан басталады. Ұзындығы 650 шаршы, орташа жылдық су шығыны шамамен 90 текше м/сек. Басталар жерінде бірнеше ірі салалары: Атжақсы, Жайынды, Әулие, Құмжарған, Көлденең, Күбейлі, Тік, Темір келіп құяды.Бұл өзендердің бәрі де Мұғаджардың батыс беткейіндегі бұлақтардан басын алады.

Өзен негізінен еріген қар суымен қоректенеді. Көктемде арнасына сыймай тасып, деңгейі 3-4- метрге дейін көтеріледі. Өзеннің тасуы 1-1,5 айға созылады. Жаз ортасына таман ағысы тоқтап, Каспий теңізіне жетпей борпылдақ топыраққа сіңіп кетеді. Көктемде өзен суы егістікті және шабындықты суландыруға пайдаланылады.

Ойыл өзені - Орал алды қыраттарынан теңіз деңгейінен 25 метр биіктікте басталады. Ұзындығы 682 шаршы. Өзен бір кезде Жайық өзеніне жетіп сол жақ саласын құраған. Бүгінде шаруашылыққа тым көп пайдаланылуы себепті өзен құяр сағасына жетпей жарты жолдағы құмдарға сіңіп кетеді.

Сағыз өзені - Орал алды қыратынан басталады. Бастауы теңіз деңгейінен 190 метр жоғары. Ұзындығы 480 шаршы. Орташа жылдық су шығыны секундына 32 текше метр. Ұзындығы 25 шаршыдан асатын оннан астам саласы бар. Каспий маңы ойпатындағы Тентексор сорына құйып, қалың тұзды қабатқа сіңіп жойылып кетеді.

Қайнар өзені - Ембі үстірті мен Мұғаджар алдының солтүстік-батыс беткейіндегі теңіз деңгейінен 110 метр биіктіктегі шағын қыраттардан басталып, сәуір айының басында екпіндей тасып, 3 айдай ғана өмір сүріп Иманқара тауының батыс етегіндегі борпылдақ жыныстарға жұтылып, сіңіп кетеді. Сағыз, Қайнар өзендері мал суару үшін ғана пайдаланылады.

Жайықтың оң саласы - Бақсай, Бүгілөзек, Бағырлайсай, Ақсай өзендерінің жергілікті маңызы бар. Су режимі жөнінен жоғарыда аталған өзендерге ұқсас. [9. 40-43]

2.3. Жайық өзені суының пайдалануы: өнеркәсіпте, күнделікті тұрмыста, ауыл шаруашылығында пайдаланылады.

2.4. Жануарлар дүниесі: бекіре, шоқыр, майшабақ, көксерке, каспий қаракөзі, табан балық, сазан, жайын.

Ақбалық - дүние жүзінде Каспийде және оның салаларынан басқа жерде кездеспейді. Оның уылдырық шашатын орны толық анықталмаған. Ақбалық Каспийден Жайық өзеніне қазан, наурыз айларында өтеді.

Ақбалықтың жақын туысы нельма Солтүстік Мұзды мұхит бассейнінде тіршілік етеді. Ғалымдардың болжамы бойынша мұз басу кезеңінен соңғы кездерінде Кама, Волга арқылы Каспийге жеткен. Кейіннен түрлерін өзгертіп ақбалыққа айналған.

Минога - паразиттік тіршілік етеді. Балықтардың еттерімен, қандарымен қоректенеді. Миноганың ересектері Жайыққа күзде өтеді. Әсіресе бұл балық айсыз қараңғы түндері активті тіршілік етеді. Наурыз, маусым айларында Сакмара бассейніне уылдырық шашады. Уылдырық шашып болғасын өліп қалады.

Көксерке - Қазақстанның барлық дерлік су қоймаларына таралған жыртқыш балық. Еті өте дәмді, ұсақ қылтандары болмайды. Көксерке өзен, көлдерде, теңізде тіршілік етеді. Көбінесе судың түбінде болады, кейде оның бетіне де көтеріледі. Ол планктонға бай, оттегі мол қоймаларды ұнатады. Көксерке лайлы, сондай-ақ жағаларында өсімдік өскен суқоймаларында тіршілік ете алмайды. Өзен атыраулары мен өзен жағаларында қиыршық тасты жерлерге сәуір мамыр айларында судың температурасы 10-16° болғанда уылдырық салады.

Шортан - Қазақстанның барлық өзен-көлдерінде кеңінен таралған, тек Алматы облысының қоймаларында жоқ. Шортан тұщы суда да, ащы суда да өмір сүре береді. Ол өзендердің негізгі арнасынан аулақтап, дара-дара болып жүреді. Уылдырық шашқан кезде және күзгі салқында шоғырланып үйірленеді.Су балдырлары өскен, тайыз суларды мекендейтін жас шортандар терең шұңқырлар мен су айрықтарында қартаң шортандарға қарағанда едәуір ақшыл келеді.[15. 21-22]

«Жайық өзенінің Каспий теңізінің жағалауына жалғасқан атырауы» ерекше қорғауға алынған аймағында түрлі 29 экологиялық жүйеде қазіргі кезде өсімдіктер мен жануарлардың 3000 астам түрлері өмір сүреді. Соның ішінде:

• Өсімдіктердің 560 гидрофилдік және гидроморфтық түрлері;

• 2000 жуық жер беті және су омыртқасыздары;

• балықтың 76 түрі;

• қосмекенділер мен бауырымен жорғалаушылардың 14 түрі;

• құстардың 292 түрі;

• сүт қоректілердің 78 түрі бар.

Тізілгендердің ішінде өсімдіктер мен жануарлардың 36 түрі сирек,

ерекше қорғалатын және эндемикалық санатына жатады.

Жайық өзені атырауының су құстары популяциясының мекен етуіне жайлы жағдай қамтамасыз етудегі ерекше маңыздылығын атап өте кету керек. Аталған аумақ арқылы Қазақстандағы, Батыс және Орталық Сібірдегі ұя басу жерлерін Қара теңіз - Жерорта теңізі бассейні, Орталық және Батыс Еуропа жерлеріндегі қыстаулармен байланыстыратын неғұрлым белсенді және «күш түсетін» еуразиялық көші-қон жолдары өтеді. Сонымен бірге бұл аумақ бірінші кезекте бекіре тұқымдастары сияқты көшпелі және жартылай көшпелі балықтардың популяциясын сақтау жөнінен де маңызы зор. Жылына екі рет - өзенге уылдырық шашуға енгенде және шабақтардың кейін қарай теңізге қайтуы кезінде балықтың әр түрлері атырау учаскелерінде көптеп жиналады. [5. 36-37]

2.5. Экологиясы:

1. Жайық өзенінің негізгі ластаушылары өзеннің жоғары ағысындағы

Ресей Федерациясының шағын өзендері.

2. Қазақстандық мамандардың айтуы бойынша Орынбор облысында

орналасқан Ириклинск су қоймасы өзенді негізгі ластаушы болып есептеледі. Жыл сайын су қоймасынан жоспардан тыс су жіберілуінен балықтар көптеп қырылады.

3. Ақтөбе жеріндегі Елек өзені Жайық өзенін ластануына әкеліп

соқтырады. Елек өзенінің Жайыққа құяр жері және Елек өзенінің өзінде ластану жоғары.

Ақтөбедегі «Казхром» комбинаты алты валентті хромды таратушы.

Хром ұзақ жылдар бойы топыраққа жинақталып, сумен шайылып кетеді. Көктемдегі су тасу мерзімінде айналасындағы көп жерлерді су басып кететіндіктен судың ластануы жоғарылайды. [7. 7-8]

4. Өзен үшін ең қауіпті жағдай көктемгі мезгілде судың аз келуі

салдарынан өзеннің кейбір жерлерінің суы тартылып кеуіп қалуы. Балық қорғау инспекциясының мамандарынан алынған мағлұматтар бойынша 2006 жылы Жайық өзенінің көктемгі су тасу кезіндегі ең жоғарғы деңгейі 559 см болған. Ең төменгі деңгейі қазан айында 227 см болған. Бұл негізінен өткен жылдармен салыстырғанда төмен көрсеткіш. Себебі Жайық өзені бастау алатын Орал тауы аймағында қар аз болған. 2007 жылы Жайық өзенінің деңгейі көктемде 800-900 см аралығында көтеріледі деп күтілуде.

1 - кесте

Жайық өзеніндегі судың деңгейі

2012 жыл (көктем)

2012 жыл (қазан)

2013 жыл

559 см

227 см

800-900 см

2 - кесте

Жайық өзенінің жылдық су көлемі

2011 жыл

Орташа жылдық мөлшерінің ауытқуы

2006 жыл

Орташа жылдық мөлшернің ауытқуы

2007 жыл

12.453 км³

144%

(су көп келді)

5.084 км³

53.7

(су аз)

2005 жылғы су көлемімен шамалас

5. Әлі күнге дейін шешуін таппаған мәселелердің бірі өзенде батып

қалған кемелердің жатуы.

6. Жайық өзені суына 2006 жылы 6-7 шілдесінде химиялық анализ

жүргізілген, нәтижесінде су құрамында фосфат, сульфат, фенол, темір, мырыш, мыс шектеулі мөлшерден артық екені анықталған. (3 кесте).

7.Жайық өзені теңізге 1500-2850 тонна фтор, 2-5 тонна бор, 4,5

тоннаға дейін темір қоспаларын алып барады.

8. Жалпы өзеннен шамамен 25-25,5 млн/м³ су алынса, оның 24 млн

текше метрі «Атыраусушар»; 0,43 млн текше метрі «Индерводоканал»; 0,015 млн текше метрі газ айдау стансалары; 0,013 млн текше метрі мұнай айдау стансасына; 1 млн текше метрі барлық селолық округтар үлесіне тиеді екен.

9. Өнеркәсіптік кәсіпорындар мен коммуналдық - тұрмыстық

шаруашылық нысандарының 83,8%-ке жуық қалдық сулары облыс орталығында, Индер, Жылыой аудандарында орналасқан будандыру алаңдарына тасылады.[2]

10. «Теңізшевройл» жауапкершілігі шектеулі серіктестігі бойынша

қалдық сулардағы залалды заттардың мөлшері 2006 жылы 1299,6 тоннаға артқан. Мұндай жағдайлардың қалыптасуына Теңіз газ өңдеу зауытынан буландыру алаңына тасталған су көлемінің артуы себеп.

11. Атырау мұнай құбырлары басқармасындағы ағын сулардағы

залалды заттар 19,4 тоннаға артқан. Бұл мұнай тасымалының өсуіне байланысты. [2]

12. Атырау ЖЭО ағын суларындағы зиянды қалдықтар 5406,7

тоннаға артқан. Бұл электр энергиясын көп өндіруге байланысты болып отыр.

13. Индер кенті тазарту қондырғысының Жайық өзеніне жақындығы

ағынның өзенге түсу қаупін құрайды. 1984 жылы іске қосылған канализацияның лас суларын тазартатын қондырғы ескіріп, апатты жағдайға жеткен. Егер құбырлар жарылар болса лас сулардың өзенге құяр қаупі бар.

14. 2002 жылдан бастап Атырау мұнай өңдеу зауытында

биологиялық тазалау қондырғыларын қайта құру жұмыстары жүргізілуде. Бұл өнеркәсіпте пайдаланған қалдық суларын тазарту үшін қажет. Су айналым жүйесі үшін ЭЛОХ - АТ - 2 қондырғылары пайдаланылмақ.

15.Қазақстан Республикасының территориясында Жайық өзенінің

барлық арнасы мемлекеттік табиғи қорғауға алынған. Ең негізгі мақсат Каспий теңізіндегі бекіре тұқымдас балықтардың түрлерінің санын қалпына келтіру. Бірақ Жайық өзенінің Батыс Қазақстан жерімен ағып жатқан бөлігі дұрыс қорғауға алынбаған.[1. 12-14]

16.Өзенде бекіре балықтарының уылдырық шашуға қолайлы жерлері

сақталған. Өзен бекіре балықтарын өсіру мен көбейтуге өте ыңғайлы. Өзеннің уылдырық шашатын орнының көп жерлерінде (Атырау - Орал) шөп бұталар өскен. Соның кесірінен уылдырық шашатын орындар 132 гектарға қысқарған. Балық саны азаюда, негізгі себебі өзен суының азаюы, түрлі қоспалармен ластануы негізінде қызыл балықтардың арасында аурудың пайда болуы.[14. 64-65.]

Балық қорының өсуіне зиянкес балықшылар кесел келтіруде.

Қазіргі кезде Батыс Қазақстан облысы аумағында балықтың қоры

тіптен аз, оның себебі мамандардың айтуы бойынша түрлі жасанды және табиғи бөгеттердің салынуынан.

17.Жайық өзенінің атырабы мен Каспий маңы жағалауы ұялау,

жұмыртқа басу, маусымдық көшу және қыстау кезеңінде миллиондаған суда жүзетін және су маңы құстар үшін қолдауды қамтамасыз ететін Еуразия құрлығындағы барынша маңызды жерлер болып табылады.

Десек те, Каспийдің солтүстік-шығыс жағалауындағы қарқынды

барлау жұмыстары мен көмірсутегі шикізатын өндіру теңіз деңгейінің табиғи ортасын ластанудан инженерлік қорғау жолдарын іздеуге мәжбүрлейді.[1. 4-5]

Бұл аумақтарды қорғау - биологиялық алуан түрлілікті қорғау жөніндегі ұлттық саясаттың басым бағыттары болып табылады. Өзендер атыраптары табиғи ортада болып жатқан ауқымдық және өңірлік, табиғи және антропогендік өзгерістердің индикаторлары болып табылады. Мұндай экологиялық қысым тұсында атыраптардың ыдыраушылық процесі дамуы мүмкін. Жайық өзені бассейніндегі шаруашылық қызметі атырабына түсетін өзен суларының көлемінің азаюына және сапасының нашарлауына әкеледі. Екінші жағынан теңіз тарапынан атырабына қысымның күшеюі (теңіз деңгейінің артуы, ағындар, мұнай орындарын игеру нәтижесінде болатын ластанулар) Жайық өзені атырабының гидрохимиялық режимін өзгертеді. Антрпогендік күшейген қысымдағы Жайық атырабының айрықша жағдайларын ескере отырып, гидробионттардың тұру ортасы мен адам, сүт қоректілер мен құстардың маңызды өнімі су сапасын бақылау ЖӨА-нің бірегей табиғатын сақтау үшін ерекше маңызға ие болады.[1. 31]

Экологиялық қорғауға алынған аумақта және маңындағы учаскелерде «Қамысты», «Балғымбаев» мұнай орындары жұмыс істейді, магистралдық (Мартыши-Атырау) және әкелмелі құбыр өткізгіштер жүйесі жүргізілген, сорғы-қайта айдау станциясы жұмыс істеп тұр. Бұл объектілердің инфрақұрылымдары дамыған. Бұдан өзге аумақта көптеген бейіндік және топырақты автомобиль жолдары, байланыс және электр беріліс желілері жүргізілген, ірі суару жүйелері құрылған, карьералар әзірленуде, өнеркәсіптік және қала қалдықтарын жинағыштар жұмыс істейді. Мұның бәрі жиналып келгенде өңірде шиеленіскен экологиялық жағдайды, топырақ қабатының антропогендік күшті азуының алғы шарттары мен ошағын тудырады.

18.Жайық өзенінде су режимін реттейтін гидротехникалық құрылыстардың жоқтығы басты кемшілік болып отыр. Сондықтан ылғалдылық көп болған жылдары елді мекендер мен шаруашылық объектілерін су басу бойынша төтенше жағдайлар туындайды.[1. 12-14]

19.Қазіргі жағдайда Атырау облысының суармалы жерді және жайылымдарды суландыруды сумен қамтамасыз ету негізінен ашық жер суландыру-суару арналарынан жүзеге асырылады, оның жалпы ұзындығы 1178 км құрайды. Бұлардың бәрі ауданаралық, шаруашылықаралық, салааралық маңызда. Бұл арналарға су беру Жайық өзенінен шығынды қажетсінетін электрлі жүзбелі сорғы станцияларының көмегімен механикалық жолмен жүргізіледі. Сорғы станциялары бар суару-суландыру арналары (жүйелері) мен топтама су құбырлары республикалық маңызы бар су шаруашылығы объектілеріне жатады.

Бүгінде суару-суландыру арналарының басым бөлігі жөндеу-қалпына келтіру жұмыстарын жүргізуді қажет етеді. Су тұтынушылардың (шаруа қожалықтары) төлем қабілетсіздігі мен оларды ұстауға қажетті қаражаттың жоқтығынан гидротехникалық құрылыстар мен арналардың техникалық жай-күйі жылдан жылға нашарлауда. [1. 13-14]

20. Жайық өзенінің су жинағыш құрылыстарындағы балықтардың өлуі қатер төндіріп отырған маңызды фактор болып отыр. 60-80 жылдармен салыстырғанда су тұтыну көлемінің анық төмендегеніне қарамастан (ауыл шаруашылығы өндірісінің құлдырауына байланысты) шабақтардың өлімі жоғары болып қалуда. Экономикалық дағдарыс жағдайында балық қорғау іс-шараларына тиісті назар аударылмайды және көптеген су жинағыштар балық қорғау құрылғыларынсыз жұмыс істейді немесе олар қағаз жүзінде ғана.

Жайық өзенінде шабақтардың айтарлықтай бөлігін сорып жатқан сансыз ұсақ жеке су тұтыну көздерін санамағанда (тұрмыстық сорғылар, желсорғылар т.б.) 300-ге таяу қуаттылығы әртүрлі су жинау құрылыстары жұмыс істейді. Өкінішке орай Қазақстанда су жинау құрылыстарындағы балықтың жаппай өлімі туралы қандай да бір мәліметтер жоқ, алайда оның тым жоғары екені даусыз.

Қорытынды

Бұл қасиетті Жайық өзені. Осы өзеннің жағасында Қыз Жібек балғын шағын өткізген. Осы өзенді өтіп Төлеген Қыз Жібекке келген. Осы өзеннің суына Махамбет пен Исатай әскері аттарын суарған. Осы өзенді қорек еткен. Осы өзен үшін алысып, жан беріскен. Ел азаттығы үшін осы өзенді талай малтып кешіп жүріп соғысқан. Осы өзенді өтіп әйгілі Бөкей хан "Ішкі Орда" атты Еділ-Жайық арасына қоныс тепкен "қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған" хандықтың негізін салған. Осы өзеннің жағасында Алашорда үкіметінің негізін салушылардың бірі Халел мен Жаһанша Досмұхамедовтар дүниеге келген. Осы өзенді малтып жүріп балалық шақтарын өткізген. Осы өзеннің суымен Александр Македонский ауқат алған. Осы өзеннің жерінен өзімен-өзі шығып жатқан қара майды көріп Аристотель де таң қалған. Осы өзенді өтіп Батый хан қыпшақ халқынын рухымен Русь әлемінің "ел боламыз" деген үмітін жүздеген жылдарға кейін шегеріп, отар қылып, Еуропаның жартысын жаулап алған. Осы өзенді өтіп әйгілі Марко Поло Еуропаға Азия әлемін ашқан. Осы өзеннің жағасында адамзат тарихындағы ең дарынды қолбасшылардың бірі Сұлтан Бейбарыс дүниеге келген. Осы өзеннің бойға сіңген нәрімен Сұлтан Бейбарыс бүкіл Ислам әлемін Моңғол және Крест шапқыншылығынан сақтап қалған. Байтал түгіл бас қайғы заманда Мұстафа Шоқай да осы өзеннің бойымен шетел асқан. Осы өзеннің бойында толғауын шегіне жеткізіп Құрманғазы құдіретті күйлерін шығарған. Осы өзенді қазақтың маңдайына біткен ұлы Әлкей Марғұлан да малтып жүріп Сарайшықты зерттеген.

Ал біздердің тарапымыздан өзеннің жағдайының жақсаруына қосар үлесіміз:

1. - Жайықтың жағасының тазалығын сақтау. Себебі өзен бойында бос бөтелкелер, бір қолданыстағы дорба, азық - түлік қалбырлары шашылып жатады. Әр адам осы мәселеге көңіл бөлсе, әсіресе Жайық жағасында тұрғын үйлері бар жанұялар, демалуға келген тынығушылар.

2. - «Менің атаулы ағашым» сияқты акцияларға халықтың, соның ішінде мектеп оқушыларының белсене араласуы. Себебі ауылдың ішкі жағын ғана емес, өзен жағаларына құмның жиналуынан сақтайды. Мұның өзі - өзен жағдайын жақсартудағы өзіміз атқара алатын жұмыстар.

3. Колледжімізде «Экологиялық соқпақ жолын» құру.

4. Облыстық, қалалық, аудандық балық қорғау инспекциясымен бірлесіп, өзеннің экологиялық жағдайын жақсарту мақсатында жұмыстар атқару.

5. Судың есебі дұрыс алынуы керек. Мәселен, ауыз суды өндіріске пайдалануға болмайтыны Су туралы кодексте жазылғанымен, Әкімшілік кодексте оған салынатын айыппұл көлемі қарастырылмаған.

IV Қосымша

Жайық өзені бойындағы әртүрлі бекеттерден алынған сулардың химиялық көрсеткіштері

3-кесте

№

р/с

Атауы

Өлшем бірлігі

ШРМ

Орталық автокөлік көпір

Атырау университеті

«Атырау - балықтан» 500 метр жоғары

«Атырау - балықтан» 500 метр төмен

Ана/з қор/ы

Арт/ы

Ана/з қор/ы

Арт/ы

Ана/з қор/ы

Арт/ы

Ана/з қор/ы

Арт/ы

1

Фосфат

мг/л

0,05

0,05

-

0,06

0,01

0,10

0,05

0,09

0,04

2

Сульфат

мг/л

100,0

109,5

9,5

123,5

23,5

106,2

6,2

98,0

-

3

Фенол

мг/л

0,001

0,002

0,001

0,002

0,001

0,002

0,001

0,001

-

4

Жалпы темір қоры

мг/л

0,05

0,17

0,12

0,21

0,16

0,20

0,15

0,20

0,15

5

Мыс

мг/л

0,001

0,0199

0,0189

0,0189

0,0179

0,0108

0,0098

0,0141

0,0131

6

Мырыш

мг/л

0,01

0,019

0,009

0,023

0,013

0,027

0,017

0,018

0,008

кесте 3 жалғасы

№

р/с

Атауы

Өлшем бірлігі

ШРМ

Бугорки аумағы

Теңдік аумағы

Теңдік елді - мекені

Жаңа автокөлік көпір

Ана/з қорт.

Арт/ы

Ана/з қорт.

Арт/ы

Ана/з қорт.

Арт/ы

Ана/з қор/ы

Арт/ы

1

Фосфат

мг/л

0,05

0,07

0,02

0,07

0,02

0,09

0,04

0,07

0,02

2

Сульфат

мг/л

100,0

121,8

21,8

95,5

-

112,0

12,0

123,5

23,5

3

Фенол

мг/л

0,001

0,002

0,001

0,002

0,001

0,002

0,001

0,002

0,001

4

Жалпы темір қоры

мг/л

0,05

0,15

0,1

0,17

0,12

0,18

0,13

0,16

0,11

5

Мыс

мг/л

0,001

0,017

0,016

0,0095

0,0085

0,0101

0,0091

0,0094

0,0084

6

Мырыш

мг/л

0,01

0,25

0,015

0,022

0,012

0,029

0,19

0,025

0,015

Жайық өзенінің схемалық картасы

Пайдаланған әдебиеттер

1. Абдыхалықов М; Нұрымгереев К. Ш; Махашова Д. М. - Каспий теңізі жағалауы маңындағы Жайық өзені атырабының жобалық аумағы. Астана.2006 жыл.

2. «Атырау» - газеті, Ақ Жайық, Жайық шұғыласы. 2006 -2007 жыл. 14желтоқсан - 21 сәуір.

3. Баймұқанов М. Т., Альпеисов Ш. - Жайық өзенінің ерекше қорғауға алынған аймағына қысқаша биологиялық сипаттама. Алматы. 2004 жыл. Балық шаруашылығының ғылыми - өндірістік орталығы.

4. Бейсенова Ә., Шілдебаев Ж. - «Экология» Алматы. «Мектеп» 2005. 87-93 бет

5. Ерохов С. - Ақпараттық бюллетень Астана. № 1-2. 2004-2005 жыл.

6. Жексенбаев Ү. Б. - оқушылардың ғылыми зерттеу жұмыстарын ұйымдастыру. Әдістемелік құрал. Алматы: Радиал. 2006 жыл. 16-18 бет.

7. Казгидромет. «мемлекеттік су ресурстары кадастары». Қазақстанның су ресурстары. Алматы. 2002 жыл.

8. Қабдолов З. - Атырау энциклопедиясы. Алматы. Атамұра. 2000 жыл. 29-33 бет.

9. Қаженбаев С. - Атырау облысының географиясы. Атырау. 2006 жыл. 40-43 бет.

10. Кузьменко Борис - Жайық өңірі. Алматы. «Қайнар» 1986

11. Куленов К. - Қазақстанның балық байлығы. Алматы. 1975. 97-99

12. Қазақстан ұлттық энциклопедиясы. Алматы. 2001. 474- 475 бет

13. Қайымов Қ. - Балықтар әлемі. «Қайнар» 1981. 86-87

14. Сливка А. П. - Жайық өзенінің экологиялық мәселелері және оны шешу жолдары. 64-65 бет; 95-97 бет.

15. Чибилев А. А. - Река Урал. Ленинград: Гидрометеоиздат. 1987 жыл.