Краеведческое исследование о родном крае

Работа написана на моем родном языке, которая содержит факты, воспоминания, личные наблюдения, собранные по крупицам в результате многолетнего поиска. Изложила то, что мне известно, что помню, основываясь на впечатлении от увиденного, услышанного, пережитого в продолжении моей жизни, начиная с раннего детства. Красива и самобытна наша сторона. Много деревень расположилось на берегу большой реки. Краеведческая работа нужна для познания истории родного края. Каждого любознательного человека интере...
Раздел География
Класс -
Тип Другие методич. материалы
Автор
Дата
Формат doc
Изображения Нет
For-Teacher.ru - все для учителя
Поделитесь с коллегами:

8

Ильина С.В.

МОУ П.Григорьев (П.Эміш)

лїмін Эмін сола кїділіш школ

Йыл - халыквлім ушышы кого лїмлї інгїр.

«Пуры кечї!» - вішлині тагачы,

Келшїміш Йыл ганьок лин кымда.

Миклай Казаков

Йыл кышец тїнгілеш? Вїдваж гїц. Вїд - природын ик тїнг пайдажы. Кырык мары кымдемнім кымда, кого вїдан Йыл шукы-шукы ивлі мычкы ївїртен, цеверемден. Вїдшї ире, йонгата ылын, йўішіт ярал ылын, колжымат качкаш лўдїш агыл ылын, седїндон Йыл тїр мычкы шукы халык їлен, солавлі изин-олен кого халавішкї сірнілтїнїт.

«Йыл - кого інгыр, Кырык мары мўландїм кок лаштыкеш шелеш: кырык сир ді кожла сир. Тенге сирїмї «Кырык марла - рушла географи лїмдерїштї». Йыл інгыр кырык мары халыкын їлїмішїштїжї пиш керіл ылын гїнят, Йыл шамак доно кїлділтшї шукы вір лїм лїмдерїштї уке, лач Йылйіл - шїргї ді Йылйіл - сола.

Йыл лїмїн кыце лимїжїм, махань йїлмї негїцеш їлянїмїжїм, мам анжыктымыжым йїлмїзївлі сакой жепїштї шукы семїнь ынгылдараш цаценїт.

Ф.И.Гордеев, И.С.Галкин, А.Н.Куклин, М.В. Лабзина їшке шїмлїмішвліштїштї ти шамакым «вїд», «інгїр» шамаквлі доно кїлдіт, но шукы йїлмїштї шукы семїнь попалтеш: jala, юл, йыл, йылга. Ти шамак гидроним ылеш. Икманаш, йогышы вїдін географический объектїм перви финн-угор, тюрк, урал, алтай йїлмївлі доно попышывла «вїд, інгїр» значени доно кычылтыныт.

А.Н.Куклинїн шанымаш мїлінем келші: «…віші-віш кїлїм кычышы сакой халыкын историжїм, нїнїн йїлмї законыштым, йїлмї виінгмї корныштым, пєрттў айыртемїм ді шукы молымат, келгїн пілїде, хоть-махань лїмїміт тєр ді віш ынгылдараш ак ли. Кымдем іль інгїр лїм маняры тоштемшї, тїнірї тїдї сакой легенда доно пайдаралтеш іль совсем мондалтеш.

Йыл «інгїр», Волга «інгїр» - палеогидроним (ікрет годшы інгїр лїм) тїшкі гїц ылыт.

Кырык мары халык мырывліштїжї Йыл гишін соок когоэшнен попен, «ши Йылна», «цевер Йылна» манын мактен.

Кок сир ло дон йогыш Йылжым,

Тїгїр ганьы йїлгїжмїжїм

Ді кок сирїш лыпшалтмыжым

Анжен шалгаш яратем.

Первишї Йыл. Цевер, яжо, ире, седїндон керіл ылын, тїдїм поэтвлі мактенїт:

Яратым кого Йыл,

Яратым кымда Йыл,

Махань тїнь пиш цевер,

Пиш цевер ылат!

А вот писатель-классикнін Н.Игнатьевїн творчествыштыжы «Йыл - тидї образ. Планетїн нїл кычыкшы (стихийїжї) логїц иктїжї вїд ылеш. Вїдїн силажым Йыл вїд доно, вес реківлін сила доно иктешлен. Йыл вїд, Йыл рекін образшы писательїн їлїміштїжї, писательїн биографиштїжї ик гіні веле агыл вішлиілтеш» - ти шотышты техень ді молы интересный, керіл шанымашвлім Маргосуниверситетїн доцентшї Ф.Т.Грачева сирен, кыдым «У сем» журналышты лыдаш лиэш (2, 90- 98).

Мїнь келесїнем Йылын халыклан керілжї гишін вес пока гїц, материальный гїц.

Йыл лишнї, тїдїн притоквліжї мычкы таманяр курымвлі доно халыквлі їленїт. Тидїм геграфический лїмвліштї ужаш лиэш, кыдым інг¿р л¿мвлі, гидронимвлі гїц, піліш лиэш. Техень л¿м шамак й¿лм¿шт¿н³ шукы улы, вет эдемвл³ шукерд¿ перви ³нг¿рвл³ т¿реш ¿л³ш в³рл³нен¿т. Шїрг³н д³ купан мары мўл³ндї мычкы кашташ, їл³ш в³рїм айыраш нелї ылын, седїндон ³нгїр тїреш, й³р доран, кўкшик³ тєрр³к в³реш їл³ш шагалын. Тидїмок археологвл³ п³лдїрт³т, кыдывл³ первишї їлїмї в³рвл³м рек³вл³ лишнї моныт.

Тенге, век³т, ылын Йыл лишн³т. Йыл лишнї їлїшї эдем Йыл вїдїн цевер силажымат, лўдїшлі сїнжїміт шїрен ужын. Ма ылын Йыл мїньїн туан солаэмїн халыкшылан?

Тиштї їлїшї халыкат Йылын нимахань ойхы-сусу гїціт єрдїжеш кодде.

Йыл лишнї шукы событи первишен лиілтын. Сек шукердїжок, таманяр шўдї и анзыц, кырык марынвлі їшке йїлмїштїм да культурыштым, їшкїмїштїм халык семїнь переген кодаш манын, Йыл сирїш толын ліктїт. Но тиштіт ирїкїштї верц вес халыквлі ваштареш кредалїт, вуйыштымат пиштіт. Тенге кырык марынвлі татар ханство ді Руш государство лошты линїт. Ик гіні агыл Йыл вїлнї кого вырсы ылын. Икіні 1524 ин кырык марынвлі рушынвлілін Цепель халам нілмїштї гишін кўсїм пєрїктіт: 150 тїжем эдемін флотым шин шілітіт. Тидїлінжї нїнї Йылым кого ошкы ді кўвлі доно пўэн шїндіт. Техень йой йєнлінжї Орланер гїц ўлнїрік вір пишок яжо ылын.

Иван Грозный ужын: кырык марынвлін кымылыштым їшке велкї сіріліш келеш. Акпарсат ышан, шотан їлілшї эдем лин, халыкшым переген кодаш манын, Руш государство лишкїрік лиіш шанен ді тенгеок їштен. Вара изин-олен руш халавлііт Йыл лишнї шачаш тїнгілїнїт: Васильев град на Суре (Васильсурск), Козьмодемьянск, Кокшайск ді молат. А марынвлі эче пакыла Йыл тїр гїц карангыныт, шїргї ді каремвлі лошкы пыренїт.

Ик сола, кышец марынвлі карангыныт, Карамуша маналтын. «Карамуша сола тиштї ылын», «Карамушашкы кол кычаш каштынна» шаявлі солана халык лошты кїзїтіт їлі.

Йыл мычкы кого пароходвліэш паянвлі кінїмї жепїміт эртірен каштын кердїнїт. Вургымла кўкшї сир гїц Йыл вїкї анжалаш тоже пишок цилін яратенїт. Примереш, техень тошты мары шаям колынам. Вуйта тї когогорны мычкы, кышец Екатерина II толшашлык ылын, йори кугивлім шїндїктенїт. А эче Кугижі Йылым кўкшї сиржї гїц анжал кердшї манын, мімнін солана дорцын мїндїрнї агыл, Руш ныр дон соланан нырвлі лоштышы межі мычкы, тоже кугивлім шїнденїт. Ти кугиліін аллей кїзїтіт ламаен шалга: Карамуша дон Копон лошты Йыллан перпендикулярно лижї манын шїнденїт. (Ти аллей мычкы мїнь шукы гіні каштынам, кынам Йыл мычкы халашкы изи «МО»-эш кашташ лиэш ылын. А кынам вады векїлі пароход гїц ліктіт, Йыл сир вїкї кузен шоат, а пароход кўшкїлі куза, уже Йўрнїм шоэш ганьок, а паштекшї коэвліжї, тиштї лач Н.Игнатьевїн шамаквліжїм келесїдежіт ак ли: «Тыр Йылын тїгїр гань йолге кайшы вїлвілжї коктеш шелілтеш, коэштілтеш, шонгештілтеш, кого веер гань пачылт миі…»

Йыл труженик ылын. Шукердї перви рекі мычкы незер халык бурлак ылын.

Кого інгыр мычкы шалым йоктаренїт, шошым гїц тїнгілїн, кінгїж гач, тенге піші халыклан ліктїн. Йылышкы вірештмешкї, Вїтлі мычкы яжо пренявлім кого-кого кўкшї«беляна» манмы шалвліэш валтенїт, Троицкий Посад, Похыросола сирїш виктіренїт, шагалыныт. Июнь тїнгілтїшеш ти кытлашты 7 уштыш кытышты Йыл вїлнї ирсі шал ылын Козьмодемьянск якте. Тиштї лес выжалымы сек лїмлї йірмингі ылын. Пішім їштїшї шукы йиш халык логїц толшы эдемжок 20 тїжем нірї ылын. 5 миллион тінгііш лес тиштї 19 курымын ді 20 тїнгілтїшїн выжалалтын.

Эче 1930 - 1932 ивлініт социализм стройымашты керіл лесїм Йылышкы Вїтлі мычкы валтенїт, вїдїн палшымы доно лесїм вірін-вірїшкї нінген шокташ марывлі, рушвлі вїд кого годым талашенїт.

Вараракшы Вїтлі мычкы киндї доно кузенїт, тірешїжї лесїм їшкїлінїштї валтенїт. Тенгеіт ылын манын попенїт первишї эдемвлі.

Кыды-тиды марыжы колхозвлі лимїкіт Мамарихіштї шалым оролышы семїнь пішім Йыл тїрїштї мон. Эче бакенвлім чўктїшї семїнь кыды-тидїжї пішіленїт.

Телїм Йыл - корны, имнин, ялынат каштыныт. Техень мырат улы:

Вот мчится тройка почтовая

По Волге-матушке реке...

А война лошты техень корны мычкы хала гїц Сумка якте тирвліэш Йўрнї педучилищїштї тыменьшї їдїрвлі киндї мешіквлам шыпшыныт. Сумкаштыжы церкї тїнім ик жеп киндї кліт семїнь ылын.

Халык хозяйство, сола дон хала эдемвлі Йыл гїц пасна їшке їлїмішїштїм їштенжіт кердделыт.

Каждый сола кого Российїн інгїржї Йыл якте 2-7 уштышышты веле ылын. Вїд корны - Йыл, Шур інгїрвлі ылмаш - торгейіш палшен.

Шукердї первиок Козьмодемьянский уездїн каждый солашты садвлім шїнденїт. 19 курым пїтїмї ивлін ді икшї империалистический вырсы тїнгілмеш, Казань купецвлі олма ніліш їшке їнян эдемвліштїм солашкок колтенїт. Нїнї олмам олмавуэшок сад хілі нілїнїт. Солашты їленїт, олмам постарыктенїт, ітївлішкї оптенїт, Йыл тїрїш Микино пристинїш шыпштенїт. Казань гїц пасна Кама мычкы колтенїт.

Техень кымдыкеш віржї олмавувлі кушташ кышты ылын? Вет эче земляжї киндї ўдіш келеш ылын? А карем мычкы ландака вірвлім, пасерік каремвлім пиченїт. Карем мычкы лач вїд намалаш ді вес солашкы кеіш сад ловлі дон ялгорнывлі веле ылыныт. Кого мардеж, ўштї гїц ўлїксї ландака вірїштї олмавувлі перегілт кодыныт. Эче вес ядмаш ліктеш: кышец тинір олмавужым моныт? Олма тонгым ўден, азымым їшкеок куштенїт, вара ушенїт. Олма тонгым постараш тетявлін шўштїштї изи мешік кечен. Шукы олма, яжо урожай ылын гїнь, олмам выжаленїт.

Лишїл пазар Йўрнїштї ылын. А кого йірмингіжок тїштї 8 октябрьын (25 сентябрьын тошты стиль доно) ылын, Сергївї йірмингі маналтын ылын, кыды ик ірня Кого Похыро якте перви шыпшылтын. ( 6, С.2)

Халашкы кеіш корнывлі худавлі ылыныт, седїндон мі велнїшїні сола халык ма выжалышашлыкым (вольык гїц пасна) Йўрнї пазарышкы нінгеіш цацен. Тїштї нілшїжіт шукырак ылын. Первишен тиштї кавшты їштїмї изи заводвлі ылыныт: пижгомым, кемвлім ыргенїт. Вара 30-шы ивлін Маркожтрест маныныт. Тилец пасна, Йўрнї лишїл руш кого солавліштї тури гїц пасна, кавштавичї хідїрїм шїндїделыт, ошмаэш ак шач маныныт. Олма, їнгїж, шаптырвліміт войыделыт. А 60 - 70-шы ивлін турбаза Шереметевїн замокышты ылын, кініш толшы халык кінгїж гач пазарышкат шїрен каштын. Тидїм мїнят пиш яжон ішїндірем. Йыл гач перевоз ылын: їшке пышвліштї доно Ямангаш, Латансола гїц халык (Микинїштї - Полінгїр) ванженїт, Актусола, Пїнгельйілвлі Сумка перевозышты ванженїт, а Шїргїйіл, Копон сола рушвлі ді марывлі Карамушашты ваштенїт. Пазар гїц мїнгеш толшыла, вїд ваштареш кўшкїлі, пышым вїцкїж керем доно шыпшыныт. Їдїрімішвлі, ялым ырден, цірі яла ошма мыч ашкедїнїт, волошка пач якте шыпшыныт. Тенгелі тї ивлін пазарыш ясыланен каштыныт. 1935 ин «15 лет МАО» лїмін изи катер ўл хала гїц кашташ тїнгілїн.(6, С.2)

Лач первирікшок Сумка рушвлін веле ханга гїц їштїмї пышвлі ылыныт, кыдыжы баржы мастарвлііт ылыныт. Вара марывлііт пышым їштіш тымень шоктенїт.

Пасна икманяр шамакым Сумка йірмингі гишініт келесїмїлі. Ти кечїн и йїде 21 сентябрьын Сумка церкї прихожанвлін айошты ылын, йўміш кечї ылын. Изи Похыро кечїн Сумкашты церкї докы яжо кечїн кого халык йірмингішкї погынен. Мїндїр солавлі гїціт имнин толыныт. Вет тишкїжї яжо когогорны ылын (Екатерининский тракт) Актусола гач. Лач ти лап вір мычкы веле ти лишнї Йыл тїрїшкї ліктіш лиэш ылын. Лапкавлі, тенгеок имнивлі доно толын, возы гїцок ма-шоным выжаленїт. Кыды-тидї аравашты мў лінгїшвлі шїнзенїт. Ямангаш марывлі, Сумка рушвлі, ўлїц кузышы баржывлі гїц арбузым нілїн, анеш выжаленїт. Їдїрімішвлі пўкшїм, кечїдонгым, мастар эдемвлі їшке їштїмї хідїрвліштїм выжаленїт. Вады векїлі марынвлі Сумка сола мычкы руш тосвліштї докы хыналаш пыренїт. Їдїр-їрвезївлі токышты шіліненїт, шонгырак папивлі, ыныкавліштїм виден, тенгеок токышты ашкедїнїт. Тенге Сумка йірмингі эртен.

А гражданский вырсы пїтїмїкї, їлїміш ладнангмыкы, олма выжалаш руш йїлмїм пілїшївлі їшкеок Йыл мычкы Кама, Белая інгїрвлі мычкы кенїт. Тенге кырык мары олма мїндїркї вірештїн. Техень кого садвлі 1940 и якте ылыныт. А їнде кыды-тидї олма садвлін вірїштї веле кодын.

Тенгеок мїндїр пазарвлішкї роколма выжалаш каштыныт. Ти маршрутшы ўлїкїлі ылын, кышец вірешїжї киндым канденїт.

Кінгїж їрдїн эче ик йиш тотлы кїцкїм выжалаш каштыныт - вишням. Тїдїм Казань яктерік веле нінген шокташ лиэш ылын: шокшеш йїле шапа. Тенге керіл ылын Йыл торгейїшї эдемвлілін.

Йынгы, Вїтлі, Пїнгель ді молат кого Йылнан шыжарвліжї ылыт, нїнї Йылым йўктіт, ире вїдїштїм тїдїлін пуаш цацат.

Йылын эче ик керіл значенижї халыкын їлїмішїштї - тиды колым пукшаш. Коллоэцвлі, векіт, Йылышты нигынамат уке ак лиэп, хоть цірїштї, хоть штраф доно лўдїктїштї, соикток кыченїт, анзыкыжымат кычаш тїнгілїт. Но ик айыртем улы молнамшы дорц: молнам колым телїм ак кычеп ылын. Малын? Но эче соланан ик йиш пішіжї гишан келесїде ак ли: мїньїн тьотям, Сидоров Н.И., война пїтышішїн ді паштекшіт Йылышты «Юпитер» колхозын кол кычымы бригадын бригадиржї ылын. Тїштї солана їдїрімішвлііт ылыныт, вет пўэргївліжї коленїт іль вес пішівліштї керіл ылыныт. Колжым Йўрнїштї сдаенїт.

Лачокат, Йыл ді Йўрнї гїц пасна тї жепїн їленжіт кердделыт, тама. Но тїдї (Йўрнї) лўдїшлі жепїмат ужын.

Йўрнїшкї Шереметевїн замокышкы бомбым шуэнїт, ді солаштынаат пыдештмї юкым колыныт. Пыток раскыдын ішїндірен шайышт коден мїлінем тидї гишін 80 и эртїшї їшкетїн їлїшї папа. «Тїнім икіні Пїнгельйіл лапыш Кузьман вікшїш пїрцї янгышташ ікім ді мїнь Михивыр Настан имниэш каштынна. Токына толшылана кырыкым кузен шагална, а йыд - тїлзї сотан, шїжї, кїлмїктен, арава корны доно имни ладнан ашкедеш, пылвуй сагана котомка нірї лашашна киі. Ді трўк бунг-г-г ! шактыш, а пїлгомышты Йўрнї велнї тама ошын йїлгїжал колтыш, тидї ( вара піленім) немец самолет ылын, кыды бобывлім кїшкен. Тидї 1941 ин шїжїм ылын» Тыдїм шукы окняан соты тылан ылынат, намецкий самолет тамахань завод машанен.

Эче вес йиш ясы дон лўдїшїміт їдїр вуяок Антонина Сергеевналан ужаш вірештїн. 1941 ин телїмок окопвлім капайымашкы Йыл вес сирїшкї нінгеіш тїнгілїнїт. Тїшецїнок пўэргївліжї фронтыш кенїтіт, коленїт. ¯дїрімішвлі Вїтлі тїрїштї «противотанковый» окопвлім капаенїт. Тоня їдїр «добровольный» партьышкы окоп капайымашкы вірештїн. Шукын тїнім сімїрїквліок ти окопвлім капайымашты ылыныт. Ольга ікіжї толдеок шїргїштї лес йімдїлїміштї їлен, шїргї гїц ак колтеп, солашкы ак пыртеп, шїлїн толын, інпичї йїде амаленїт. Краснов Яким Семенович, колхоз председатель, солашты ти піші верц отвечіен, пыт тїшлен, -- ікіжїм жіліен, шыжаржы ішїндірі. - Но тидїн доно, техень жеп доно ужмы ясывліэм пїтїделыт.

Антонина Сергеевналан 20 и шон шагалеш. ¯лїміш ясы гїнят, анзыкыла кеі. Тенге веле їлен, кын укелі чучеш.

-- Седїндон семня доно тумаен, 12 октябрьын 1944 ин тїнім Йўрнїштї ылшы педучилищїш кенім. А школым пїтіренім гїнь, кок и эртен кен, но пакыла тыменяш шанымашем ылын. Івім дон коктын Карамуша гїц Йўрнїшкї пышеш ванженні. Амат пілї, кыце моло вїц предмет доно экзаменїм сдаенім. Івім рушын ылынат, тама, ді мїньжіт рушла яжон шайыштынамат, позда гїнят, принимаенїт. Но сек кого лўдїшлі жепшок Йыл тїрїштї Война годым ылын: « Особо следует сказать о тех страшных и тяжких месяцах, когда во время Великой Отечественной войны (ВОВ) на берегах Волги решалась судьба нашего государства. Речь идет о Сталинградской битве, ознаменовавшей собой перелом в ходе войны. С лета 1942 года по февраль 1943 года длилась героическая эпопея битвы за Сталинград и Волгу» (ed.vseved.ru/)

Тї войнашты мімнін солана гїц 87 пўэргї ылын. «Їлїміш фронтыштат, тилыштат когон нелї ылын, но тидїн гїціт когорак фронтлан палшаш цацымаш ылын. Мі фронтлан цилі пуэнні, остатка пырылтыш якте. Киндїм куштенні, а їшкежї тїдїм иэш кок гіні ужынна: тїредмї годым ді шуды салымы годым. Киндїм пуэнїт лач тїредшї дон салышылан веле» - ішїндірі тї жепїм Л.П.Васикова, тылышты пішілїшї, Кого Отечественный войнан ветеранжы, піші ветеран, МАССР-ын ді РФ наукын заслуженный деятельжї, филологи накын доктор, профессор.

¯лїміш анзыкыла кеен. Эдем їнде вїдїн пайдажым веле агыл, вижїміт кычылташ тымень шон, ток, электричество їштіш Йылым пўэн миэн. Тенге изин-олен ГЭС-влі иктї-кокты пїтіри Йылым пўэнїт. А кїзїт маняры !!! 8 ижї.

Йыл олен йогаш тїнгілїн: тїдї тангыжышкы сірнілтїн, сир тїрвліжї пеледїт. Алыквлім, лапатавліштїшї нырвлім кого вїдшї доно мўден. Кышты-тиштїжї курым їлїмї вірвліштї гїц эдемвлім тірвітен колтен. Мі лишнїні ик техеньї Сумка сола улы. Ти первишї кого руш сола гїц халыкым Чебоксар вїд тангыж єрдїжїшкї поктыл колтен. Лач ик храм веле сылыкын, тылыкеш шалген кодын. 1982 иэш, кынам ГЭС вїдїн кўкшїцїм лўктілмї, Сумка сола гїц халык кен пїті, но храм со шалген.

Кїзїтіт Йыл сир халык їшке їлїмішїжїм тїдїн гїц айырен ак керд. Пусть мїндїркї торгейіш кеіш кїзїт Йыл ак кел, шалвліміт ак йоктареп, їлїміш тиштї тыр ылеш, а Йыл соиктокат эдемвлім їшке докыжы ўжеш: кініш - цилі жепїн.

А мїнь эче тыменьшївлі сага Йыл гач телїм ик гіні ді экскурси доно Шереметевский замокыш каштын толаш яратем. Вет тїдїм кого Йылын жемчужинешїжї шотлат. Тїшкї тыменьшївлім анжалаш нінгедежіт ак ли: техень цўді замок-дворец Европыштыжат уке! Тагышецїніт тїшкї экскурси доно толыт, а мі дорцна ялын цішік-пелікїштї шоаш лиэш. Историм пілішїштї экскурсоводвлі тетявлілін пиш паян материалым шайыштыт.

Тенге, Йыл їшке лишнїжї халыкым урден. Шукы и мычкы руш халык доно кїлїм кычымаш мары культурым пайдаэмдїміштї когон палшен. Марынвлі рушынвлі гїц піші їштїмы хідїрвлім, кышкы-шон кашташ йєнвлім, їлїмї вірвлім, кудылошты кычылтмы хідїрвлім їштіш, икіні-иктї лошты їліш тыменьїнїт. Йїлмїшкї, їшкїмїм кычен мыштымашкы ді овуцавлішкї рушвлін їлїміш гїц кого влияни лин. Христианский религи келгїн кырык марынвлін їлїмішїш важым колтен. Тыменьміш, книгі ирїрік халык лошкы шірлен ді молы яжоат. Яра тидїм ирїрік, 460 и перви, тумаенїт. Тенге соиктокат лиэш ылын.

Кычылтмы литература:

1. Галкин И.С. Кто и почему так назвал? - Йошкар-Ола: Марийское книжное издательство, 1991.С.146.

2. Грачева Ф.Т. Н.В.Игнатьевїн туан сінділїкшї. - «У сем», 3, 2005. С.90 - 98.

3. «Йыл вїд цилі нілеш ма?» -- «Жері», 1995, 8 август

4. «Йїлмї вїлнїшї тема. Чебоксар ГЭС-їн «пішіжї» -- «Жера», 1999 и, №53.

5. Куклин А.Н. Йыл-Волга. Йїлмї истори доно кїлділтшї корныжы. - «У сем», 4, 2000. С.146-150.

6. Петров Ф. Йўрнї пазарыш каштмаш. - «Жері», 1993 и 9 сентябрь

7. Петров Ф. «Олма юр» шукы гіні юрын. - «Жері», 1992 и ноябрь

8. «Сумка солам угїц їлїжтіш» -- «Жері», 2002 и, 26 июль

9. ed.vseved.ru/


© 2010-2022