Научный проект Табиғи ортаны сақтау

Жоспары Кіріспе Тұрақты экономикалық даму кезінде маңызды рольді тек қана пайда алу емес, сонымен қатар экологиялық қауіпсіз өндірісті басқару маңызды болып табылады. Айта кететін жайт, бұл үшін өндірістердің барлық түрлерін қайта жабдықтауға, алдын ала ескірген және қайта өңдеуді қажет ететін басты қызметтерге айбынды инвестициялар қажет. Табиғатты пайдалану – бұл басқарудағы ең күрделі объектілердің бірі. Сондықтан да экологиялы...
Раздел География
Класс -
Тип Другие методич. материалы
Автор
Дата
Формат docx
Изображения Нет
For-Teacher.ru - все для учителя
Поделитесь с коллегами:


Жоспары


Кіріспе....................................................................................................................3

І Бөлім. Табиғатты пайдалануды басќарудың теориялық негіздері.

Табиғатт пайдалануды басќару негіздері.....................................................6

Табиғатт пайдалану жєне қорғаудың басќару әдістері............................15

Табиғатты пайдалану төлемдер жүйесі......................................................21

ІІ Бөлім. Оңтүстік Қазақстан облысының экологиялық жағдайын талдау

2.1 ОҚО негізгі кәсіпорындарының қоршаған ортаға әсерін талдау..........29

2.2 Қоршаған ортаның ластануын және зияндығын экономикалық

Бағалау........................................................................................................44.

ІІІ. Бөлім Табиғат пайдалануды басқарудың экономикалық әдістерін жетілдіру.

3.1 Табиғатты пайдалану жєне қоршаған ортаны қорғау механизмін қалыптастыру...................................................................................................54

3.2 Табиғатты пайдаланудың экономикалық тиімділігін арттыру.............60

Қорытынды.....................................................................................................69

Пайдаланылған әдебиеттер........................................................................71



Кіріспе

Тұрақты экономикалық даму кезінде маңызды рольді тек қана пайда алу емес, сонымен қатар экологиялық қауіпсіз өндірісті басқару маңызды болып табылады.

Айта кететін жайт, бұл үшін өндірістердің барлық түрлерін қайта жабдықтауға, алдын ала ескірген және қайта өңдеуді қажет ететін басты қызметтерге айбынды инвестициялар қажет.

Табиғатты пайдалану - бұл басқарудағы ең күрделі объектілердің бірі. Сондықтан да экологиялық процестерді басқару жіне табиғатты пайдалану экономикасын зерттеу маңызды мағынаға ие.

Табиғатты пайдалануды басқарудың мақсаты - нормалар мен талаптардың орындалуын қамтамасыз ету, шығарылған өнімнің қоршаған ортаға және өндіріс процестерінің зиянды әсерлеріне шек қою, табиғи қорлардың орынды пайдалануын және олардың бұрынғы қалпына келуін қамтамасыз ету.

Табиғатты пайдалануды басқару Республика үкіметімен, министрліктермен және ведмоствалармен, жергілікті басқару органдарымен, кәсіпорындар және ұйымдармен жүзеге асырылады.

Табиғатты пайдалануды басқару табиғи орта тепе-теңдігін қамтамасыз етумен, табиғи ресурстар және қоршаған ортаны қорғау, негізгі жоспарларды тиімді пайдалану, ұйымдық-техникалық және экономика-экологиялық іс-шаралардың жүзеге асуын және олардың орындалуын бақылау болып табылады.

Мемлекеттік бағдарламада қоршаған ортаны қорғау және табиғи қорларды тиімді пайдаланудың басты міндеті - табиғатты қорғау және тиімді пайдалану табиғатты қорғау қызметінің қазіргі этапында негізгі бағыт болып саналады. Олардың алдында белгілі бір бағытты қолдау табиғи қорлардың молайуын,сақталуын және қоршаған орта жай-күйін жақсарту мақсаты қойылған. Экологиялық қауіпке күрес бұл барлық адамдардың алдына қойылған міндеті және жауапкершілігі ретінде қаралуы тиіс.

Табиғатты қорғауды басқару және табиғатты тиімді пайдалануды қамтамасыз етуге байланысты келесі мақсаттар алға қойылған:

табиғатты қорғауды басқару қызметін кешенді түрде іске асыру;

өңдеу және табиғатты қорғау облысында ғылыми-техникалық саясаттың орындалуы және табиғи ресурстарды тиімді пайдаланылуы;

жерді қорғау, жер асты және үстіңгі суларды, атмосфералық ауаны, өсімдік және жануарлар әлемін, сонымен қатар барлық табиғи қорларды тиімді пайдалану және оларды мемлекеттік бақылау;

ұсыныстарды үкіметке ұсыну және дайындау, қосылуын және бағдарламалардың қабылдануын қамтамасыз ету;

ұсыныстардың өңделуі және табиғатты пайдалану механизмдерін, экономикалық нормативтер мен ережелердің бекітілуін, табиғи ресурстарды пайдалану стандарттарын жетілдіру;

мемлекеттік экологиялық сараптаманың басты жүйелерін жетілдіру, өндіргіш күштерді және халық шаруашылығы саласын орналастыру, жаңа техника мен технологияны сақтауда экологиялық нормаларды бақылау;

аймақтық басқару органдарына өндірістік және тұрмыстық қалдықтарды көмуге және сақтауға рұқсат беру;

халықтың көп бөлігіне табиғи орта туралы білімді оқыту және азаматтарды табиғатты қорғауға үйрету;

жоспарлау және шет мемлекеттер, халықаралық ұйымдармен табиғатты қорғау мәселесі бойынша бірігіп жұмыс жасау;

Қазіргі таңда табиғатты пайдалануды басқару мына бағытта бағытталуы тиіс:

қоршаған ортаның ластануын төмендету;

табиғи ресурсты тұтынуды біршама қысқарту;

табиғи қорларды жаңармалы қолдану;

минералдық ресурстардың қажетті даму резервтерін құру;

табиғи шикізаттың алғашқысын тиімді қолдану;

кәсіпкерлерге экономикалық жағдай жасау;

халықаралық ынтымақтастық.

Қазіргі таңда Қазақстанда шикізат көзінің екі бай қоры бар. Біріншісі табиғи қорлардың бірігей түрі, екінші олардың шаруашылық түрі. Дамыған елдермен салыстырғанда Қазақстан өнеркәсіп техникалық қайта жабдықтаудан және ауыл шаруашылығы саласында кешеуіл байқалады, сондықтан бар мүмкіншіліктерді жіберіп алмауымыз қажет. Ол мүмкіндіктер жоғары технологияны іс жүзіне асыру, өндірістің ғылыми сыйымдылығы, еңбек шығындары аз кететін жоғары сапалы өнімді алу.

Ол үшін мыналар қажет:

кәсіпорындарды техникалық қайта жабдықтауға мемлекеттік несиелер беру (несие мөлшері үнемделген шикізатпен әлемдік және ішкі бағаның айырмасын анықтайды).Қайтарым экспорттық шикізат өсімі есебінен болады,сондықтан мемлекет ештеңе жоғалтпайды.

Прогрессивті салық нормаларының артық шығыны байқалады. (жоғарғы нормалар дүниежүзілік жетістіктермен анықталады);

Экологиялық төлемдерді жетілдіру (экологиялық төлемдер қоршаған ортаға зиян жіне шығындармен анықталады).І.Табиғатты пайдалануды басќарудың теориялық негіздері

1.1 Табиғатты пайдалануды басқару негіздері

Экология саласында басқарудың негізі - табиғатты қорғаудың, табиғат ресурстарын сақтаудың, жаңғыртудың, молайтудың, тиімді пайдаланудың қоғамдық тиімділігі. Басқарудың негізгі мақсаты - өндірістің және басқа әрекеттердің табиғи ортаға зиянды әсерлерін шектеу, табиғат байлығын тиімді пайдалануды, қорғауды, өсіруді қамтамасыз ету, табиғат пайдалану ережелерін, талаптарын, нормаларын орындауды ұйымдастыру және бақылау.

Табиғат пайдалануды басқару табиғатты тиімді пайдалану, табиғи ортаны қорғауды ғылыми негізде жоспарлау, құқықтық ережелерді дайындау, экономикалық ынталандыру техникалық-ұйымдастырушылық, экологиялық, экономикалық шараларды белгілеу, оларды қаржыландыру және орындалуын қадағалау арқылы жүргізіледі.

Табиғат пайдалануды басқару аса күрделі процесс, өйткені мұнда табиғи жіне қоғамдық құбылыстар бір-бірімен тығыз байланысып жатады. Сондықтан кешенді жүйелі басқаруды талап етеді.

Басқару әдістерінің жүйесін екіге бөлуге болады: әкімшілік және экономикалық. Кейбір ғалымдар басқарудың үшінші нарықтық жүйесін бөліп қарайды. Нарықтық жүйе негізінен экономикалық жүйеге кіреді. Нарықтық деп басқа белгілеріне қарап бөлуге ешбір негіз жоқ. Басқару әдістерін екі жүйеге бөлудің өзі шартты түрде ғана. Іс жүзінде олар бір-бірімен тығыз байланысты.

Әкімшілік басқару жүйесі - табиғат қорғау, пайдалану заңдарының, ережелерінің, нормаларының орындалуын ұйымдастыру қадағалау негізінде жүзеге асырылады. Мұнда бір орталықтан басқару, жоспарлау табиғат пайдалану шектеріне басым назар аударылады.






Сурет 1.

Экономикалық жүйеде шаруашылық еркіндікке мүмкіншіліктер беріледі. Табиғат пайдалану нормаларын, ережелерін орындау экономикалық жолмен (ынталандыру, материалдық жауапкершілік) басқарылады.

Табиғат пайдалануды басқаруда қолданылатын әдістердің (тәсілдердің) мынандай түрлерін айтуға болады:

Құқықтық - Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес құқықтық актілер қабылдау, басқарушы мекемелердің, лауазымды адамдардың, халықтың және табиғат пайдаланушылардың міндеттерін, құзыреттерін, құқықтарын белгілеу. Табиғат пайдалану, қорғау туралы әкімшілік актілер қабылдау. Әкімшілік актілер орындалуға міндетті және тікелей әсер етеді.

Техникалық ұйымдастырушылық - табиғат қорғау және тиімді пайдалану шараларын техника, технологиялық тұрғыдан қамтамасыз ету.

Ұйымдастырушылық - табиғи ортаны қорғауға табиғатты тиімді пайдалануға байланысты шешімдер даярлау, қабылдау жэәне олардың іске асырылуын ұйымдастыру.

Әлеуметтік-психологиялық - жеке адамдармен, ұйымдармен, қжымдармен, жалпы халықпен табиғат қорғау турасында үгіт-насихат, түсіндіру жұмыстарын жүргізу, оларға психологиялық әсер ету.

Экономикалық әдіс - баға, тариф, төлемдер, ынталандыру, қаржы, несие, т.б экономикалық тетіктер арқылы жүргізіледі.

Баға, тариф және төлемдер жүйесі:

минералды және басқа ресурстарды тиімді және кешенді қолдануды

қамтамасыз етеді;

- қоршаған орта ұдайы өндірісі және қорғау.

Табиғат пайдалануды басқаруда оптимизация, жүйлеу, сараптау әдістерін кеңінен қолданылады. Табиғат пайдалану саласында қолданылатын техника мен технология, табиғат қорғау бағдарламалары, жоспары, табиғат пайдалану жобалары, шығарылатын өнімдер, іс-әрекеттердің табиғатқа сыйымдылығы, шығарылатын қалдықтар, табиғатқа келтірілетін әсерлер міндетті түрде мемлекеттік экологиялық сараптамадан өтеді.

Табиғат қорғау және тиімді пайдалану шешімдерін дайындау үшін мемлекеттік есеп беру жүйесінің мәліметтері қолданылады. Табиғат қорғауды басқаруға қажетті мәліметтер, табиғи ортаның мониторингінен алынады. Мониторинг - бақылау жүйесі табиғат кешендерінің барлық түрлері, экоқұрылымдар, аймақтар, табиғи зерзаттар бойынша жүргізіледі. Сондықтан жергілікті аймақтық, ұлттық, бүкіләлемдік мониторинг жүйелері құрылады. Сондай-ақ мониторинг табиғат кешендерін, олардың құрамды бөліктерін қамтиды. Мониторинг табиғат кешендерінің жай-күйі, ондағы тұрақты өзгерістер туралы мәліметтер береді. Осындай мәліметтерге сүйеніп, табиғат сыйымдылығына, ондағы өзгерістерге ғылыми болжамдар жасалады. Олад табиғат қорғау және пайдалану болжамдары мен бағдарламаларының негізі болады.

Табиғат қорғауды, пайдалануды басқаруды Қазақстан Республикасының заңдарына, президент жарлықтарына, үкімет шешімдеріне сәйкес ұйымдастырылады.

Табиғат қорғау саласында басқарудың негізгі принциптерінің бірі қабылданатын шешімдердің іс-әрекеттердің алдын алу сипатында болуы. Өйткені табиғи ортаға келтірілген зиянды жоюдан гөрі оны болдырмау әлдеқайда тиімді. Сондықтан басқарудың ең негізгі әдісі болжамдар, бағдарламалар, жоспарлау және жобалау. Алғаш ұзақ мерзімдік болжамдар, тұжырымдар, бағдарламалар жасалады, содан кейін олардың негізінде ұзақ қысқа мерзімдік жоспарлар бекітіледі. Солармен қоса, ғылыми-техникалық болжамдар, тұжырымдамалар, жоспарлар әзірленеді.

Ұлттық аймақтың, жергілікті табиғат қорғау бағдарламаларында басты стратегиялық бағыттар айқындалады. Олардың қатарында:

денсаулыққа, экологияға зардапсыз ортаны сақтау, халықтың әлеуметтік, психологиялық амандығын қорғау;

бірқалыпты әлеуметтік-экономикалық даму үшін табиғатты ұтымды, сарқылтпай пайдалану;

табиғаттың қалпына келу және оны пайдалану теңдестігін сақтау;

жеке аймақтардың және әлемдік деңгейде биосфералық теңдестіктерді сақтау;

табиғатта кездесетін барлық тұқым түрлерін сақтау;

Осы мақсаттарға жету үшін басты міндеттер белгіленеді. Олар:

табиғат қорғау шараларын ұдайы жүзеге асыру, табиғат ресурстарын үнемдеу, экологиялық талаптарды қатаң сақтау, өнеркәсіпті кешенді, қалдықсыз және аз қалдықты технологияға көшіру, қалдықтарды ұтымды пайдалану, қалпына келетін табиғат ресурстарын ұлғаймалы ұдайы қалпына келтіру;

бірыңғай табиғат қорғау жүйесін құрып, нормалар мен стандарттар жүйесін жетілдіру;

өндірісті орналастыруды, табиғат пайдалануды, оның қорын молайтуды экологиялық негізде жүзеге асыру;

табиғат пайдалануды басқарудың экономикалық әдістерін және механизмдерін жетілдіру;

табиғи ортаның жай-күйін бақылаудың автоматты жүйесін құру;

экологиялық білімдерді жетілдіріп, халықтың, қоғамдық ұйымдардың табиғат қорғау белсенділігін арттыру;

халықаралық келісімдер негізінде барлық мемлекеттермен, ұйымдармен бірлесіп табиғат қорғау жұмыстарын дәйекті жүргізу.

Табиғат қорғау және тиімді пайдалануды жоспарлаудың басты мақсаты - табиғи ортаның теңдестігін сақтау, табиғат ресурстарының үнемделуін, молаюын, тиімді пайдаланылуын қамтамасыз ету.

Табиғатты пайдалануды басқаруда әсіресе әкімшілік жолмен реттеуде нормативтер мен стандарттар ерекше орын алады.

Табиғи ортаның сапалық стандарттары ауа, су бассейндерінің, топырақтың және басқа табиғаттың құрамды бөліктерінің жай-күйін реттейді.

Әдетте табиғи ортаны ластаушылардың әрқайсысында жол берілетін ластаушы заттардың шығарылу шегі белгіленеді. Ластаушы заттардың шоғырлану шамасы осы шектен аспағанда олар адам денсаулығына, экологиялық жүйелерге зиян келтірмейді деп есептейді. Нормативтердің орташа тәуліктік және ең жоғарғы шамасы белгіленеді.

Табиғи ортаға әсер ету стандарттары әрбір өнеркәсіп процестерінен шығарылатын ластаушы заттардың шамасын реттейді. Стандарт бір уақыт аралығында ластаушы заттар санына немесе ластаушы заттардың белгілі мөлшерінің шығарылатын уақытына белгіленуі мүмкін. Табиғи ортаға әсер ету стандарттары жол берілетін ластану шегінің негізінде анықталады. Барлық ластаушылар әсер ететін территорияда ластаушы заттардың жиынтық шоғырлануы жол берілетін шамадан аспауы керек. Әрбір ластаушы көздерге ластаушы заттар шығару шегін белгілегенде территорияның жалпы ластану деңгейі, ластаушы заттардың таралу немесе шоғырлану мүмкінділігі және басқа ластаушылармен қосылатын жиынтық әсері ескеріледі.

Әдетте ластаушы заттардың шоғырлану дәрежесі бақылау пункттерінде өлшенеді. Егер көрсеткіш нормадан артық болса, ластаушыларға норма азайтылып, шоғырлану дәрежесі қайта есептеледі. Керісінше, бақылау көрсеткіші төмен болса, норматив жоғарлатылуы мүмкін. Бұл процестерді төмендегі сызбадан көруге болады:

Технологиялық және тағы басқа объективті себептармен ластаушы заттардың шығарылу нормасын жол берілетін нормаға бірден жеткізу мүмкін болмағанда, аймақтың экологиялық жағдайы көтеретін болса, уақытша келісілген норматив белгіленеді және оны жол берілетін шамаға жеткізу шаралары белгіленеді.

Ластаушы заттардың жол берілетін

шығару нормасын белгілеу





Сурет 2.

Ластаушы заттар шығару нормативін белгілеу көп сатылы қайталанылатын процесс және аймақтағы барлық ластаушы заттардың табиғи ортаға жиынтық әсері, аймақтың табиғи жағдайы ескеріледі. Бақылау нүктелерінде ластаушы заттардың шоғырлануы жол берілетін шамаға жеткенінше процесс қайталана береді.

Технологиялық стандарттар - әрбір өндіріс процесінде немесе тазалау қондырғыларында белгіленеді. Стандарт бойынша табиғат қорғау технологиясы үлгілік технологияға сай болуы керек.

Өнімдердің сапасының стандарты - азық-түлікте, суда, тұтыну тауарларында зиянды заттардың, қоспалардың болмауын реттейді.

Табиғат ресурстарын пайдалануға, табиғи ортаға ластаушы заттар шығаруға кәсіпорындарға, фирмаларға стандарттар, шектер, нормалар негізінде рұқсат-лицензиялар беріледі. Лицензиялар өндіріс көлеміне сәйкес белгілі мерзімге беріледі. Өндіріс ұлғайтылғанда немесе лицензия мерзімі аяқталғанда жаңа лицензиялар алу керек. Лицензия табиғат пайдалануды басқарудың басқа механизмдерімен: төлемдер, стандарттармен, шектеулермен үйлесімдіріледі.

Рұқсат-лицензия беру үшін нормалар, шектер белгілеу үшін табиғи ортаға келтірілетін әсерлер бағаланады. Табиғат пайдалану саоласындағы барлық бағдарламалар, жобалар, шаруашылық іс-әрекеттері қолданылатын технология, шығарылатын өнімдер, пайдаланылатын шикізат бағалауға жатады.

Табиғи ортаның тазалық нормативтері: санитарлық-гигиеналық; санитарлық қорғау; экологиялық; өндіоістік шаруашылық жүйелеріне бөлінеді. Табиғат қорғау, пайдалану нормативтері тұрақты немесе уақытша белгіленеді. Кейбір объективті себептермен тұрақты нормативтер белгілеу мүмкін болмағанда, уақытша нормативтер тағайындалады. Ғылыми-техникалық жетістіктерге сүйеніп нормативтер ұдайы қатаңдау бағытында өзгертіліп отырады. Өзгерту мақсаты - табиғи ортаға зиянды әсерлерді неғұрлым азайту.

Табиғатты пайдалануды басқарудың тағы бір маңызды тетігі - экологиялық сараптама. Табиғат пайдалануға байланысты барлық болжамдар, тұжырымдамалар, жобалар, нақты шаруашылық және іс-әрекеттер, техника мен технология, өнімдер, пайдалантын шикізат, материалдар, отын-энергия, шығарылатын қалдықтар міндетті түрде Мемлекеттік экологиялық сараптамадан өтеді. Қажет болған жағдайда қоғамдық экологиялық сараптама ұйымдастырылады. Сараптамалардың нешізгі мақсаты табиғатқа, адамның денсаулығына зиянды әсерлердің алдын алу, оларды болдырмау.

Төлемді табиғат пайдалану принципін жүзеге асыру үшін экономикалық зиянды есептеу көрсеткіштері, әдістері маңызды орын алады. Табиғатқа әрбір зиянды әсер етушілер оның зардаптарын жойып, келтірілген шығынды қайтаруы тиіс және зиянды болдырмау шараларын жүргізуі керек. Өйткені олардың өздеріне зиянды болдырмау, оның зардаптарын жоюдан әлдеқайда тиімді болады.

Табиғи ортаның ластануынан болатын экономикалық зиян қай тұрғыдан қаралуына байланысты әр түрлі мағынаға ие болады. Өнім өндірушілер үшін ол алынбаған немесе жоғалтылған өнім және соған сәйкес экономикалық көрсеткіштердің (пайда, тиімділік т.б) нашарлауы. Жалпы халық шаруашылығы тұрғысынан алып қарайтын болсақ, алынбаған өнімдерді басқа жерде өндіруге немесе шетелден әкелуге мәжбүр боламыз. Сондықтан экономикалық зиян алынбаған (жоғалтылған) өнімдердің орнын толтыру шығындары болады. Яғни экономикалық зиян нақты шығындармен емес, орнын толтыру шығындармен айқындалады. Әдетте орнын толтыру шығындары артық болады.

Экономикалық зиян мәнін толық ашу үшін халық шаруашылығы залалдарының құрамын қарастыру керек. Мысалы, табиғи ортаның ластануынан халықтың денсаулығына келтірілетін зиян емделу шығындарымен және аурудың салдарынан болатын еңбек өнімділігінің кемуінен таза өнімдердің жоғалтылуымен есептеледі. Экономикалық зиянды және төлемдерді анықтаудың үлгілік әдістемесінде халықтың денсаулығының нашарлауынан болатын зияндар тікелей шығындармен емес, алынбаған өнімдердің орнын толтыру шығындарымен есептеледі.

Өнеркәсіпте ластану салдарынан болатын экономикалық зиян алынбаған таза табыстың (пайданың) орнын толтыру шығындармен агықталады. Экономикалық зиянды анықтаудың бірнеше бағыты бар. Олар алынбаған (жоғалтылған) өнімнің бағасымен есептеу; кадастрлық бағалармен орнын толтыру шығындарымен есептеу; алынбаған таза табыс, ұлттық байлық және дифференциялдық рента. Осыған қарап, табиғи ортаның ластануынан болатын экономикалық зиянды есептеу мәселесі әлі зерттеулерді қажет ететінін көреміз.

1.2 Табиғатты пайдалану жєне қорғаудың басќару әдістері

Қазіргі жағдайда табиғатты пайдалану және оны қорғаудағы экономикалық механизмді қалыптастыруды мына төмендегі элементтерге бөлуге болады:

табиғат пайдалану және қорғау қызметтері, экономикалық құралдарының жүйесі;

табиғат пайдаланудың ақылығы;

экологиялық факторларды есепке ала отырып, алғашқы және екіеші қайтарымды ресурстарға бағаның құрылуы;

экологиялық сақтандыру;

мемлекеттік және аймақтық бағдарламаларды іске асыру механизмін жасау.

Барлық осы бағыттар бір-бірімен өзара байланысты әрі бір-біріне себепші болады және іс жүзінде кесіп өтеді. Атап өткен жөн, табиғатты пайдалану механизмінің өзі нарықтық сипатта болу керек. Бірақ, оның негізгі параметрін (ставкалар, нормативтер, монополистік өнімнің бағасы т.б) мемлекет белгілейді.

Табиғат пайдалану және қорғау қызметіндегі экономикалық құралдар жүйесін мыналар қамтиды:

салық саясаты;

субсидия және жеңілдік несиесі;

табиғатты қорғау міндетіндегі тездетілетін амортизациялық қорлар;

ластаушы құқықты сату;

«қайтару кепілі» көзқарасын пайдалану;

айыптар;

ластау және қалдықтарды орналастыру үшін төлемдер.

Табиғатты пайдаланудың экономикалық механизмінің негізгі элементтері табиғи ресурстардың экономикалық бағалығы, сол сияқты оның негізінде кәсіпорындар мен мекемелердің табиғи ресурстарды пайдалануды жақсартудағы ынталандырудың нориативтерін белгілеу, табиғи ресурстарды тиімді пайдалану нормаларын және осы жөніндегі жоспардың орындалмағаны үшін санкция (айып) тағайындау болып табылады. Табиғатты қорғау қызметіндегі экономикалық ынталандырудың маңызы - табиғатты қорғау және оны пайдалануды іс жүзіне асыруда табиғатты пайдаланушылардың тікелей ынталығын арттыру.

Қазіргі жағдайда табиғатты пайдалану және оны қорғаудағы экономикалық механизмді қалыптастыруды мына төмендегі элементтерге бөлуге болады:

табиғат пайдалану және қорғау қызметтері, экономикалық құралдарының жүйесі;

табиғат пайдаланудың ақылығы;

экологиялық факторларды есепке ала отырып, алғашқы және екіеші қайтарымды ресурстарға бағаның құрылуы;

экологиялық сақтандыру;

мемлекеттік және аймақтық бағдарламаларды іске асыру механизмін жасау.

Барлық осы бағыттар бір-бірімен өзара байланысты әрі бір-біріне себепші болады және іс жүзінде кесіп өтеді. Атап өткен жөн, табиғатты пайдалану механизмінің өзі нарықтық сипатта болу керек. Бірақ, оның негізгі параметрін (ставкалар, нормативтер, монополистік өнімнің бағасы т.б) мемлекет белгілейді.

Табиғат пайдалану және қорғау қызметіндегі экономикалық құралдар жүйесін мыналар қамтиды:

салық саясаты;

субсидия және жеңілдік несиесі;

табиғатты қорғау міндетіндегі тездетілетін амортизациялық қорлар;

ластаушы құқықты сату;

«қайтару кепілі» көзқарасын пайдалану;

айыптар;

ластау және қалдықтарды орналастыру үшін төлемдер.

Табиғатты пайдаланудың экономикалық механизмінің негізгі элементтері табиғи ресурстардың экономикалық бағалығы, сол сияқты оның негізінде кәсіпорындар мен мекемелердің табиғи ресурстарды пайдалануды жақсартудағы ынталандырудың нориативтерін белгілеу, табиғи ресурстарды тиімді пайдалану нормаларын және осы жөніндегі жоспардың орындалмағаны үшін санкция (айып) тағайындау болып табылады. Табиғатты қорғау қызметіндегі экономикалық ынталандырудың маңызы - табиғатты қорғау және оны пайдалануды іс жүзіне асыруда табиғатты пайдаланушылардың тікелей ынталығын арттыру.

Табиѓи ортаны ќорѓау, табиѓат байлыѓын тиімді пайдалану, оѓан барлыќ халыќ, жеке кєсіпорындар мен кєсіпкерлер, мемлекеттік органдар м‰дделі болѓанда ѓана ауќымда жєне нєтижелі болады. М‰дделікті экономикалыќ ынталандыру єдістері арќылы басќаруѓа болады. Экономикалыќ басќару єдістерін ќолданып табиѓатты ќорѓауѓа, тиімді пайдалануѓа жаѓдай жасайды. Экономикалыќ жолмен басќарудыњ ерекшелігі, м±нда ешкімді к‰шпен зорлап емес, єркімніњ µз еркімен табиѓатты ќорѓауѓа, оныњ байлыѓын молайтып, тиімді пайдалануѓа ж±мылдырылады. Табиѓи ортаѓа зиян келтіру, табиѓат ресурстарын ысырапќа ±шырату ењ бірінші кезекте оѓан жол бергендердіњ µзіне тиімсіз болады.

Экономикалыќ м‰дде тудырудыњ басты єдістері: жоспарлау, шаруашылыќ есеп жєне экономикалыќ ынталандыру. Б±л єдістер баѓа ќаржыландыру, несие, материалдыќ сыйлыќ жєне жауапкершілік, табиѓат пайдалану тµлемдері, экологиялыќ нормативтер, т.б. экономикалыќ тетіктер арќылы ж‰ргізіледі.

Жоспарлау басќарудыњ єкімшілік єдісіне тєн деп есептелгенімен, экономикалыќ басќару механизмінде де мањызы зор. Тек м±нда жоспарлаудыњ сипаты т‰бірімен µзгереді. Ол жоѓарыдан н±сќау, б±лжытпай орындалатын зањ сипатын µзгертіп, іс-єрекеттерді ерікті, сапалы басќару сипатына ие болады. Жоспарлау арќылы кµптеген жаѓымсыз ќ±былыстарды, шыѓындарды алдын ала болжап, оларды болдырмау шараларын ±йымдастыруѓа болады. Жоспарлау ењбекті белгіленген маќсатта ж±мылдыруѓа м‰мкіндік береді.

Табиѓатты пайдалану саласында жоспарлаудыњ басты маќсаты - табиѓи ортаны ќорѓауды, табиѓатты тиімді пайдалануды, оныњ ресурстарын ‰немдеп, м‰мкін болѓанда молайтуды ќамтамасыз етеді. Жоспарлауды м±ндай ќызметі нарыќ экономикасы жаѓдацында к‰шейе т‰седі.

Нарыќ ќатынасы бойынша табиѓатты арнайы пайдалану тµлемді, табиѓат пайдаланушылар табиѓат ресурстарын аќылы пайдаланады, табиѓи ортаѓа келтірілген зияндарын жоюѓа, зиянѓа ±шыраѓандардыњ шыѓынын ќайтаруѓа міндетті жєне табиѓи ортаны ќорѓауѓа, табиѓат ќорѓау зањдарын саќтауѓа міндетті.

Табиғат қорғау саласында басқарудың негізгі принциптерінің бірі қабылданатын шешімдердің іс-әрекеттердің алдын алу сипатында болуы. Өйткені табиғи ортаға келтірілген зиянды жоюдан гөрі оны болдырмау әлдеқайда тиімді. Сондықтан басқарудың ең негізгі әдісі болжамдар, бағдарламалар, жоспарлау және жобалау. Алғаш ұзақ мерзімдік болжамдар, тұжырымдар, бағдарламалар жасалады, содан кейін олардың негізінде ұзақ қысқа мерзімдік жоспарлар бекітіледі. Солармен қоса, ғылыми-техникалық болжамдар, тұжырымдамалар, жоспарлар әзірленеді.

Ұлттық аймақтың, жергілікті табиғат қорғау бағдарламаларында басты стратегиялық бағыттар айқындалады. Олардың қатарында:

денсаулыққа, экологияға зардапсыз ортаны сақтау, халықтың әлеуметтік, психологиялық амандығын қорғау;

бірқалыпты әлеуметтік-экономикалық даму үшін табиғатты ұтымды, сарқылтпай пайдалану;

табиғаттың қалпына келу және оны пайдалану теңдестігін сақтау;

жеке аймақтардың және әлемдік деңгейде биосфералық теңдестіктерді сақтау;

табиғатта кездесетін барлық тұқым түрлерін сақтау;

Осы мақсаттарға жету үшін басты міндеттер белгіленеді. Олар:

табиғат қорғау шараларын ұдайы жүзеге асыру, табиғат ресурстарын үнемдеу, экологиялық талаптарды қатаң сақтау, өнеркәсіпті кешенді, қалдықсыз және аз қалдықты технологияға көшіру, қалдықтарды ұтымды пайдалану, қалпына келетін табиғат ресурстарын ұлғаймалы ұдайы қалпына келтіру;

бірыңғай табиғат қорғау жүйесін құрып, нормалар мен стандарттар жүйесін жетілдіру;

өндірісті орналастыруды, табиғат пайдалануды, оның қорын молайтуды экологиялық негізде жүзеге асыру;

табиғат пайдалануды басқарудың экономикалық әдістерін және механизмдерін жетілдіру;

табиғи ортаның жай-күйін бақылаудың автоматты жүйесін құру;

экологиялық білімдерді жетілдіріп, халықтың, қоғамдық ұйымдардың табиғат қорғау белсенділігін арттыру;

халықаралық келісімдер негізінде барлық мемлекеттермен, ұйымдармен бірлесіп табиғат қорғау жұмыстарын дәйекті жүргізу.

Табиғат қорғау және тиімді пайдалануды жоспарлаудың басты мақсаты - табиғи ортаның теңдестігін сақтау, табиғат ресурстарының үнемделуін, молаюын, тиімді пайдаланылуын қамтамасыз ету.

Табиғатты пайдалануды басқаруда әсіресе әкімшілік жолмен реттеуде нормативтер мен стандарттар ерекше орын алады.

Табиғи ортаның сапалық стандарттары ауа, су бассейндерінің, топырақтың және басқа табиғаттың құрамды бөліктерінің жай-күйін реттейді.

Әдетте табиғи ортаны ластаушылардың әрқайсысында жол берілетін ластаушы заттардың шығарылу шегі белгіленеді. Ластаушы заттардың шоғырлану шамасы осы шектен аспағанда олар адам денсаулығына, экологиялық жүйелерге зиян келтірмейді деп есептейді. Нормативтердің орташа тәуліктік және ең жоғарғы шамасы белгіленеді.

1.3 Табиѓат пайдалану тµлемдер ж‰йесі.


Нарыќ ќатынастарына негізделген экономиканыњ негізін тауар айналымы ќ±райды. Б±л жаѓдайда ќоѓамдыќ ќарым-ќатынасќа ќатысатын табиѓат ресурстары, оныњ ішінде табиѓи ортаныњ сыйымдылыѓы, µндіріске, тіршілікке ќолайлыѓы тауарѓа айналады.

Табиѓат ресурстарын тиімді пайдаланудыњ ењ басты шарты оларды аќылы пайдалану болып табылады. ¤йткені, табиѓат ресурстарын пайдалану тегін болса, оларды ‰немдеп, ±тымды пайдалануѓа, табиѓатты ќорѓауѓа, ќорын молайтуѓа ж±мылдыратын механизм тудырмайды, м‰дде арќылы ынталандырымайды. Ол табиѓат ресурстарыныњ ысырабана єкеп соѓады.

Тµлемдерді табиѓат ресурстарын ‰немдеп пайдалануѓа, табиѓат ќорѓауѓа оныњ байлыќтарын саќтауѓа, молайтуѓа ж±мылдырылатын ењ басты экономикалыќ тетік деп ќарастырамыз.

Табиѓат пайдалану тµлемдері негізінен табиѓатты ќорѓау, тиімді пайдалану маќсатында экономикалыќ ынталандыру ‰шін ќолданылатын басќару тетігі болып табылады. Олар табиѓат ќорѓау зањдарыныњ іске асырылуын ќамтамасыз етеді жєне халыќтыњ єлеуметтік жаѓдайын жаќсартуѓа кµмегін тигізеді. Ал негізгі ќызметі табиѓат ќорѓау, тиімді пайдалану шараларын ынталандыру, жауапкершілікті арттыру болып табылады.

Табиѓат ресурстарыныњ т‰ріне байланысты ємбебап пайдаланатын, арнайы пайдаланатын ресурстарѓа тµлемдер ерекшеленеді. Ємбебап пайдаланылатын ресурстарѓа жер, су, ауа, т.б ресурстар жатады, арнайы пайдаланылатындар - орман, биоресурстар, минералдыќ шикізаттар.

Экономикалыќ маѓынасына, атќаратын ќызметіне ќарай тµлемдерді:

табиѓат ресурстарын пайдалану ќ±ќыѓы;

табиѓат ресурстарын пайдалану;

табиѓат ресурстарын ќорѓау, ќалпына келтіру, жањѓырту, µсіру;

табиѓат ресурстарын пайдалануды шектегені ‰шін;

табиѓи ортаны ќорѓау;

табиѓат ќорѓау зањдарын б±зѓаны ‰шін тµлемдер деп с±рыптауѓа болады.

Табиѓат ресурстарын пайдалану ќ±ќыѓы ‰шін тµлемніњ негізгі табиѓат ресурстарына меншік, иелік ќ±ќыѓы болып табылады. Меншік ќ±ќыѓы осы тµлем арќылы кµрініс табады. Меншік иесі µзініњ ќ±ќыѓын басќа табиѓат пайдаланушыларѓа жалѓа немесе иелікке беру арќылы олардан тµлем аќы алады. Табиѓат ресурстары жалпы халыќтыќ иелікте болѓанда, иелік ќ±ќыѓын,

Қазақстан Республикасында табиғат пайдаланғаны және қоршаған ортаны ластағнына байланысты төлемдер жүйесі бар. Бірақ ол ынталандыру ролін орындамайды, тек қаржыландыру қызметін атқарады. Ресейде экологиялық салық салу белгілі. Ол басқа мемлекеттермен салыстырғанда аз уақыттың ішінде едәуір жылдам дамыды. Салық салу базасының теориясы өте жақсы өңделген. Сонымен бірге Ресейде Қазақстанға қарағанда табиғатты пайдаланудың экономикалық механизмдері жылдам дамуда.

Экологиялық салықты «жасыл» деп атайды. Салық мына қызметті орындайды: экологиялық зияндылық және табиғи ресурстар шығынын эквивалентті өнім бағасын белгілейді, «ластаушы төлейді» принципін іске асырады.

Экологиялық салық ішінен ластаушы және қаржыландырушы салықты бөліп көрсетуге болады.

Реттеуші салық тоқтату ісіне тікелей байланысты, қоршаған ортаға келтірілген зиянның көлеміне байланысты салық белгіленеді. Салық мөлшерін анықтауда алдымен техникалық мүмкіндіктер және шаруашылық қызметінің экономикалық рентабельділік көрсеткіштері есептеледі.

Қаржыландыру салығы әртүрлі табиғатты қорғау іс-шараларын қаржыландыратын арнайы экологиялық қорларға ақшаның төленуіне бағытталған. Экологиялық салықтың б±л түрінің ерекшелігі шаруашылық қызметінің негативті әсерлерімен тығыз байланыста емес. Қаржылық салықты белгілегенде пайда және қаржылық түсімнің үздіксіздігі басшылыққа алынады.

Экологиялық салық салу екі бөлімнен тұрады - салықтың өзі және салық жеңілдіктері. Мемлекеттегі барлық салық жүйесі табиғатты қорғау қызметін жанама ынталандырады. Салықтар реттеуші және ынталандырушы қызметін атқарады, ол табиғи-өнімділік вертикалдары: салалық, технологиялық, аймақтық және өнімділік аспектілерін байланыссыз дифференциалданған болу керек. Қазіргі таңда экономика және өндірістің дамуы оны ескермейді. Барлық шаруашылық процесс апатты болады: әр кәсіпорын, сала, аймақ мүмкіндігінше өмір сүруде. Мемлекеттің салық немесе несие саясаты, не кәсіпорынның не оның табиғатты қорғау қызметінің жағдайын жақсарта алмауда. Қазақстанның ұлттық ақшасын және экономикасын көтеру үшін экономикалық өндіру сапасына тіреу жасауда.

Экологиялық салық салудың салалық факторын есепке ала отырып қоршаған ортаны ластағаны үшін төлем жүйесін коэффициентін толықтырды, ол кәсіпорын төлемі экологиялық өндіріске байланысты көбейтіледі. Бірлік коэффициентке экологиялық салалық қатынастың таза тамақ саласын аламыз. Мысалға, Оңтүстік Қазақстан облысының салаларын келтіреміз.

Қоршаған ортаны ластағанын есептеу

үшін салалық коэффициенті

Кесте 1

Өндіріс салалары

Коэффициент


Мұнай қайта өңдеу

2


Түсті металлургия

2


Құрылыс материалдар өндірісі

2


Фосфор өндірісі

2


Жылу энергетика:



Газ жанармай

1


Мұнай өнімдері

2


Көмір

4


Бұл коэффициенттер кәсіпорынның қоршаған ортаға келтірілген зияндығына байланысты алынған. Мұндай коэффициенті енгізу ластанудың төмендеуін ынталандырады. Әрине қиындық та туады, бұрынғы табиғатты пайдалану төлемдер жүйесіне қосымша қызметті кірістіру кәсіпорынның экономикалық жағдайын қиындатады. Бұл елімізде экологиялық салық салуды енгізуді бірінші қадамы. Төлемдер жүйесін ары қарай дамытуымыз керек. Оған қосымша экологиялық түрлі акциздерді қосуға болады. Қазіргі таңда көмірді пайдалану жылдам қарқынмен жүріп жатыр, көмір өте арзан отын, бірақ оны пайдалану мен өртеу көлемі ешқандай реттелмей отыр. Сонымен бірге оның ластану қарқыны әсіресе қысқа мезгілде жылдам болып отыр. Сондықтан басқа да жанармай түрлері газ, солярка т.б акциз берілуі керек.

Өнімділік аспектісін есепке ала отырып, экологиялық зиянды өндіріс және өнімге арнайы салық салу түрлері:

экологиялық зиянды технологияны қолдану арқылы өндірілген өнімге салық;

тұтынуға, сақтауға зиянды өнімдерге салық.

Арнайы экологиялық салықтар нақты технологияға, шекті өндіріске, сонымен қатар, өндірістік қалдықтарды пайдалануға шығындар керек еткен жағдайда тағайындалады.

Арнайы салық көлемі шығындар негізінде анықталады:

экологиялық зиянды технология және прогрессивті өнім түрлеріне шығын;

өндірістік обьектінің экологиялық қауіпсіздігін жоғарлатуға шығындар;

экологиялық қауіпті технолагияны пайдалану нәтижесінен кәсіпорынның қоршаған ортаға зияндығын тоқтатуға шығындар.

Осылайша, экологиялық салық салуды ынталандыру арқылы қоршаған ортаға тасталған зиянды заттардың төмендетуді іске асыруға мүмкіндік болады.

Қазіргі таңда біздің мемлекетіміздің экономикасында салық жеңілдіктерін қолданылуы аз және әйгілі емес. Қолданылып жүрген төлем жүйелері салық жеңілдіктерімен толықтырылуы мүмкін.

Кейбір жағдайда салық мүлде алынбайды, экологиялық қор салықтан босатылады. Сонымен бірге, екінші ресурстарды өндірумен айналысатын кәсіпорындар, табиғатты қорғауды қаржыландыру ортаны қорғауға және қоршаған ортаны ұдайы өндірісне шетел инвестицияларды салықтан босатылуы мүмкін.

Тұтас алғанда қазіргі таңда салық өз реттеушілік қызметін атқармайды. Сонымен бірге салық жүйесі экологиялық қауіпті жағдайдан шығу мақсатында экологиялық салық салу негізін іске асырмайды.

Экологиялық салық салудың перспективті дамуы келесі бағыттарды анықтайды:

салық кодексінде экологиялық салық мағынасын бекіту;

кәсіпорын төлемінің өндірістік шаруашылық қызметінің экологиялық есебі бойынша салық дифференциациясы;

экологиялық акциздерді тағайындау;

салықтың ауыртпалық орталығын өңдеу саласына өткізу.

Қаржылық-несиелік механизм табиғатты қорғау қызметін ынталандырудың маңызды тетігі болып табылады.

Әлемдік тәжірибеде салыққа қарағанда бұл сипаттағы құралдар өте әйгілі. Ал біздің елімізде бұл керісінше, қаржылық-несиелік механизм әлі дамымаған және оның жеткілікті құқықтық негізі жоқ.

Басқа елдердің тәжірибесін еске ала отырып қаржылық-несиелік механизм мына құралдарды көрсетедңі:

табиғатты қорғау бағытындағы іс-шараларға жеңілдетілген несиелер;

проценттік мөлшері төмендетілген заемдар;

ластануды төмендеткен кәсіпорынға арнайы төлемдер және субсидиялар;

табиғатты қорғау мақсатында ақысыз негізднгі аймақтарға инвестициялық субвенциялар;

табиғатты қорғау жабдықтарының жеделдетілген амортизация саясаты.

Несие жеңілдігі саясаты барысында несиелік жеңілдіктер табиғатты қорғау мақсатында бюджеттен бөлінеді. Сонымен бірге банк несиемен жұмылдырады. Банктік несиелердің бюджеттік несиелермен салыстырғандағы айырмашылығы, төлем және берілген құралдардың қайтарымдылығын сақтау, несиелердің мақсатты қолданылуын және табиғатты қорғау іс-шараларының аз уақыт ішінде орындалуын ынталандыру. Сонымен бірге мелекет несие-банктеріне салық жеңілдіктерін ұсынады, және табиғатты қорғау іс-шараларын несилендіруді ынталандырады. Мемлекет банктерге төмендетілген пайызда несие, дотация береді, ол несиенің төлемдігі және қайтарымдылығын көрсетеді. Кәсіпорынның өзі өз экологиялық қорынан несиенің қайтарылуына кепілдік береді.

Субвенциялау бюджеттік қаржыландырудың бір бөлігін көрсетеді. Субвенция әрқашан мақсатты анықтайды. Бұл құралдарды пайдалану бақылаудыіске асырады. Субвенция ролі аймақтарда экологиялық инфрақұрылымның дамуы арқылы көрінеді.

Мемлекеттің баға саясаты қоршаған орта және табиғатты тиімді пайдалануды бағдарлауды орындайды:

пайдаланылатын табиғи-ресурстардың нақты құнына байланысты өндірілген өнім бағасының есебі;

баға белгілеудің жеңілдетілген түрі арқылы экологиялық өнімді тұтыну және өндіруді ынталандыру.

Баға белгілеу арнайы салық салумен толықтырылуы керек. Табиғат ресурстарының өркениетті нарығын қалыптастыру үшін әртүрлі принциптер қажет. Экономистер Қазақстан Республикасының табиғи ресурстарға бай екендігін жиі айтады, бірақ оған сәйкес нарықты қалыптастырмайынша ресурстарды тиімді пайдалану мүмкін емес. Табиғи ресурстар нарығын құру арқылы табиғи ресурс биржаларын аукциондар өткізуді яғни отандық және шетелдік кәсіпкерлердің табиғи ресурстарды конкурс негізінде сатып алу, өндіруге құқық, экологиялық бақылау және экологиялық сараптамаларды орындайды. Бұл табиғатты пайдалану арқылы мемлекеттік және аймақтық кірістің көбеюін іске асырар еді.

Жыл сайын қоршаған орта әр түрлі апаттардың салдарынан ластануы жоғарылап отыр. Мұнай құбырларында және мұнайды танкерлермен тасу уақтысында көп жағдайда апаттар болып тұрады. Бұл апат әсерлерін тоқтату және жеңілдету құралдарының бірі бұл экологиялық сақтандыру.

Құрылған экологиялық сақтандыру компаниялары мына экономикалық мәселелерді шешеді: зиянды компенсациялау, ақша құралдарын пайдалану тиімділігін жоғарлату, қоршаған орта ластану нәтижесіндегі үшінші жақ және кәсіпорындарды сақтандыру.

Бұл бағыттағы ынталандыру келесі әдістерді іске асырады:

міндетті түрдегі сақтандыру;

апатты жағдайларды болдырмаудағы міндеттерді орындағаны үшін кәсіпорындарға сыйақы беру;

апат тәуекелін төмендетуді субвенциялау;

бөлек аймақтардағы түрлі зиянды экологиялық қызметтерге арнайы салық салу.

Стратегиялық мәні бар экологиялық маңызды мақсаттарды іске асыруда маңызды ролді экологиялық бағдарламаларды қалыптастыру болып табылады.

Экологиялық бағдарламалардың негізгі қызметтері:

әлемдік міндеттерді орындау (озон қабатын, биотүрлілікті қоршаған ортаны қорғау);

қоршаған ортаны қорғау және табиғатты тиімді пайдалану;

табиғаттың бағалы объектілерін қорғау;

экологиялық апатты аймақтарды сақтау;

ғылыми-техникалық жобаларды қорғау.

Табиғатты қорғау қызметінің іске асуы үшін, табиғатты пайдалануды ынталандырудың экономикалық құралдары жұмыс жасауы үшін, табиғатты қорғау қызметінің қаржыландыру жүйесін құру керек. Бұл жүйе өзінің белгілі дәрежеде қаржыландыру қызметін атқарады және ол әр түрлі қайнар көздерден тұрады (мемлекеттік, жеке, қоғамдық).


ІІ Бөлім. Оңтүстік Қазақстан облысының экологиялық жағдайын талдау

2.1 Оњт‰стік Ќазаќстанн облысында негігі кєсіпорындардыњ ќоршаѓан ортаѓа єсерін талдау.


Соњѓы жылдары облысымызда экономиканыњ µсуі µкінішке орай, кµптеген экологиялыќ проблемалардыњ шиеленісуіне алып келді. Туындап отырѓан жаѓдайдыњ мањыздылыѓы б±л µндірістіњ µсуі мен экологиялыќ проблемалар арасында балансты саќтау.

Ќоршаѓан орта жєне адамдардыњ денсаулыѓына кері єсерін тигізіп отырѓан фактор б±л ауаныњ ластануы. Облыс атмосферасын ластап отырѓан µнеркєсіптер м±най-химиялыќ µндіріс, жылу энергетика, т‰сті металлургия («Южполиметалл»ЖАЌ, «Петро Казакстан Ойл Прдактс»ААЌ, ТЭЦ-1, ТЭЦ-2, ТЭЦ-3, «Шымкентцемент» ААЌ) жєне автотранспорт. Шымкент ќаласында ауаныњ ластану дењгейі жоѓары, ол Ќазаќстанда ластанѓан ќалалар ќ±рамына кіреді.

Оњт‰стік Ќазаќстан облысы Аумаќтыќ ќоршаѓан ортаны ќорѓау басќармасыныњ атмосфералыќ ауаны тексеруге байланысты ж‰ргізген баќылауына ќараѓанда Т‰ркістан, Кентау, Ленгер, Арыс, Сарыаѓаш, Шардара, Жетісай, Мырзакент жєне Атакент ќалаларында 2004 жылы шекті р±ќсат етілген концентрация шањ-тозањ, формальдегид, кµмірќышќыл оксидініњ артыќ екені аныќталѓан. Осы кезењде ластаушы заттардыњ тасталуы 120мыњ тоннаны ќ±раѓан, сонымен бірге кµшпелі кµздері 98мыњ тонна.

Соњѓы жылдары актуалды проблемалар ауыл жєне ауылшаруашылыќ, сонымен бірге жерді тиімді пайдалану жєне ќорѓау, ауылшаруашылыќ жерлерініњ ќ±нарлыѓын саќтап ќалу. Біздіњ облысымызда бірден-бір приоритетті проблема егістік жерлердіњ ќ±нарлыѓыныњ тµмендеуі, мамандардыњ мєлімдеуі бойынша соњѓы 30 жылда облыста топыраќтыњ гумус ќабатыныњ ќ±рамы 20%-ке тµмендеген.

Ќазіргі тањда облыста 3108,7 мыњ гектер жер жел эрозиясына жєне 950,2 мыњ гектар жер су эрозиясына ±шыраѓан. Нашар жерлердіњ кµбісі Созаќ, Отырар, Шардара аудандарында орналасќан.

Экологтардыњ ерекше дабылдары б±л облыста µндірістік жєне т±рмыстыќ ќалдыќтардыњ кµптеп жиналуы. Олар негізінен мына µнеркєсіптерде пайда болады, олар «Химфарм»ААЌ, «Оњт‰стікќ±с»ААЌ, «Кентау кен байыту µндірісі» «Кентаутрансформатор заводы»ААЌ, «Петро Казакстан Ойл Продактс» ААЌ, «Южполиметалл»ЖАЌ, «Интеркомшина» ЖШС, «Эксковатор»ААЌ.

Соњѓы жылдары біздіњ облыста жєне республика бойынша жєне єлем бойынша мањызды проблемалардыњ бірі ќатты- т±рмыстыќ ќалдыќтардыњ жиналуы. Мєлім болѓандай єрбір ќалалыќ т±рѓын жылына 200 ден 500 килогрммѓа дейін тќрмыстыќ ќалдыќтар шыѓарады. Т±рмыстыќ ќалдыќтарды пайдалану технологиясы біздіњ облыста енгізілмеген. Б±л проблема ќалаларда ѓана емес аудан орталыќтары жєне ауылда да сипат алып отыр. Б±л проблеманы елемеу экологиялыќ жаѓдайдыњ тµмендеуіне жєне адамдардыњ денсаулыѓына ќатты єсер етуі м‰мкін. Жедел т‰рде ќалдыќтарды тасу жєне жинау, коммуналдыќ ќызметтерін ±йымдастыру мєселелерін шешу керек. Содан соњ ќатты т±рмыстыќ ќалдыќтар туралы сµз етуге болады.

Суды т±зданудан саќтау жєне азоттыњ бейорганикалыќ формасымен, сульфат, м±най µнімдерімен, т‰сті металлургия µндірісініњ, м±най химиялыќ, химиялыќ, жењіл жєне тамаќ µнімдерімен ластануы проблемалардыњ µткірі болып отыр. Облыс территориясында барлыѓы 118 суќоймасы , 25 кµл бар. Барлыќ су обьектілері сапа жаѓынан ќанаѓаттанарлыќсыз жаѓдайда ќалып отыр. Есепте 49 тазалау орындары бар. ¤ндірістіњ тоќтап ќалуына байланысты ќазіргі тањда кµп бµлігі ж±мыс істемей т±р.

Экологиялыќ проблемаларды шешудіњ бір тетігі б±л баќылау - инспекциялыќ ќызмет. Ќоршаѓан ортаны ќорѓау инспекторы ерекше назарды табиѓатты пайдалану жєне ќоршаѓан ортаны ластауѓа р±ќсаты, мемлекеттік экологиялыќ сараптаманыњ ќорытындысын, табиѓатты ќорѓау іс-шараларыныњ орындалуына кµњіл бµліп баќылайды. Кµптеген тєртіп б±зулар атмосфералыќ ауаны ќорѓау, радияциялыќ ќауіп, жер жєне су ресурстарын ќорѓау бµлігінде орын алѓан. ¤ткен жылы 101 µндірістік кєсіпрпында баќылау ж‰ргізілді, 111 акт ќ±рылды, су жєне топыраќ ќ±нарлыѓыныњ 19 компоненті бойынша ішкі лабораториялыќ баќылау ж‰ргізілді.

«ПетроКазаќстан Ойл Продактс» ААЌ-ныњ 2004 жылѓы атмосфера ауасын ќорѓау туралы есебі.

Зиянды ќалдыќтардыњ атмосфераѓа тасталынуы, оларды тазалау жєне пайдалану.


Зиянды заттар

Тазалаусыз тасталынуы

Барлыќ атмосфераѓа тасталынѓан зиянды заттар



Барлыѓы

Соныњ ішінде ±йымдасќан кµздерініњ ластануы

кезењге сєйкес есепті жыл

кезењге сєйкес µткен жыл


Барлыѓы:

12478,6

2032,5

12479,7

10483,8


оныњ ішінде:

ќатты


9,4


6,2


10,4


9,2


газ тєрізді жєне с±йыќ

12469,2

2026,3

12469,2

10474,5


оныњ ішінде :

к‰кіртті ангидрид


351,0


351,0


351,0


404,9


К‰кіртті сутек

14,6

0,8

14,6

15,1


кµміртек тотыѓы

872,5

872,5

872,5

749,5


азот тотыѓы NO2 есебінде

531,7

531,7

531,7

572,9


Аммиак

0,0

0,0

0,0

0,1


кµмірсутектер (±шќыш органикалыќ ќосылыстарсыз)






±шќыш органикалыќ ќосылыстар

10699,0

269,9

10699,0

8732,0


Оныњ ішінде:

Ќорѓасынмен галогенгенніњ ќосылысы






Басќалары:

0,4

0,4

0,4

0,0






«Шымкентцемент» АЌ-ныњ 2004 жылѓы атмосфера ауасын ќорѓау туралы есебі.

Зиянды ќалдыќтардыњ атмосфераѓа тасталынуы, оларды тазалау жєне пайдалану.



Зиянды заттар

Тазалаусыз тасталынуы

Барлыќ атмосфераѓа тасталынѓан зиянды заттар



Барлыѓы

Соныњ ішінде ±йымдасќан кµздерініњ ластануы

кезењге сєйкес есепті жыл

кезењге сєйкес µткен жыл


Барлыѓы:

571,80637

517,80637

1650,99047

2576,94779


оныњ ішінде:

ќатты


32,2483


32,2438


1165,4279


860,6135


газ тєрізді жєне с±йыќ

485,56257

485,56257

485,56257

1716,33429


оныњ ішінде :

к‰кіртті ангидрид


105,775


105,775


105,775


697,9447


К‰кіртті сутек






кµміртек тотыѓы

297,6226

297,6226

297,6226

770,1407


азот тотыѓы NO2 есебінде

81,2943

81,2943

81,2943

246,9719


Аммиак






кµмірсутектер (±шќыш органикалыќ ќосылыстарсыз)






±шќыш органикалыќ ќосылыстар






Оныњ ішінде:

Ќорѓасынмен галогенгенніњ ќосылысы






Басќалары:

0,87067

0,87067

0,87067






«Южполиметалл» АЌ-ныњ 2004 жылѓы атмосфера ауасын ќорѓау туралы есебі.

Зиянды ќалдыќтардыњ атмосфераѓа тасталынуы, оларды тазалау жєне пайдалану (Шымкент аумаѓы)



Зиянды заттар

Тазалаусыз тасталынуы

Барлыќ атмосфераѓа тасталынѓан зиянды заттар



Барлыѓы

Соныњ ішінде ±йымдасќан кµздерініњ ластануы

кезењге сєйкес есепті жыл

кезењге сєйкес µткен жыл


Барлыѓы:

5002,9

4804,1

5761,7

4380,0


оныњ ішінде:

ќатты


204,1


5,3


383,2


1277,6


газ тєрізді жєне с±йыќ

4798,8

4798,8

5378,5

3102,4


оныњ ішінде :

к‰кіртті ангидрид


2932,2


2932,2


3511,9


1635,5


К‰кіртті сутек






кµміртек тотыѓы

1596,3

1596,3

1596,3

1326,8


азот тотыѓы NO2 есебінде

270,3

270,3

270,3

140,1


Аммиак





кµмірсутектер (±шќыш органикалыќ ќосылыстарсыз)






±шќыш органикалыќ ќосылыстар






Оныњ ішінде:

Ќорѓасынмен галогенгенніњ ќосылысы






Басќалары:









«Южполиметалл» АЌ-ныњ 2004 жылѓы атмосфера ауасын ќорѓау туралы есебі.

Зиянды ќалдыќтардыњ атмосфераѓа тасталынуы, оларды тазалау жєне пайдалану (Кентау аумаѓы)



Зиянды заттар

Тазалаусыз тасталынуы

Барлыќ атмосфераѓа тасталынѓан зиянды заттар



Барлыѓы

соныњ ішінде ±йымдасќан кµздерініњ ластануы

кезењге сєйкес есепті жыл

кезењге сєйкес µткен жыл


Барлыѓы:

37,3

37,3

162,0

32,5


оныњ ішінде:

ќатты




124,7


31,1


газ тєрізді жєне с±йыќ

37,3

37,3

37,3

1,4


оныњ ішінде :

к‰кіртті ангидрид


11,5


11,5


11,5


0,2


К‰кіртті сутек






кµміртек тотыѓы

19,4

19,4

19,4

1,0


азот тотыѓы NO2 есебінде

5,3

5,3

5,3

0,2


Аммиак





кµмірсутектер (±шќыш органикалыќ ќосылыстарсыз)



1,1



1,1



1,1



±шќыш органикалыќ ќосылыстар






Оныњ ішінде:

Ќорѓасынмен галогенгенніњ ќосылысы






Басќалары:






Мемлекеттік экологиялыќ сараптама.

Жалпы мєлімет.

Атмосфераѓа тасталынѓан зиянды заттардыњ тасталынуныњ шекті м‰мкін болатын нормативті жобасына байланысты «Южполиметалл» АЌ-ныњ мемлекеттік экологиялыќ сараптаманыњ N05/2000-нан 05.05.2004 жылѓы ескерту ќорытындысы.

Ќайта ќарауѓа кµрсетілген:

МЭС ескертпе ќорытындысына жауабы;

«Южполиметалл» АЌ-ныњ атмосфераѓа тастаѓан зиянды заттарын тізімге алу;

«Южполиметалл» АЌ-ныњ тастауларыныњ шекті м‰мкін нормативті жобасы;

Атмосфераѓа зияны заттардыњ шыѓу туралы есебі.

Сипаттама бµлімі.

Металлургиялыќ комплекс жєне жылуэлектр µндірісі «Южполиметалл» АЌ-ныњ Шымкент ќаласында орналасќан. Тау кен байыту комплексі жєне реновациялыќ біріктіруді ауыстыруды дайындау заводы Т‰ркістан аумаѓындаѓы Ащысай поселкасы жєне Кентау ќаласында орналасќан. Электрод заводы Сайрам ауданыныњ Аќсу ауылында орналасќан.

Металлургиялыќ комплекс ќ±рамына цинк, ќ±рамынды ќорѓасыны контрациясынан жєне ќ±рамында ќорѓасыны бар ќалдыќтарды µндіру арќылы алатын µндірісі кіреді. ¤неркєсіп Шымкенттіњ оњт‰стік батысында Бадам µзені оњ жаќ бµлігінде орналасќан. Шымкентте жылу µндірісі ќ±рамына ќаланыњ оњт‰стігінде бµлек µндіріс аумаѓында орналасќан ТЭЦ-1; металлургиялыќ комплекс аумаѓында орналасќан ТЭЦ-2 кіреді. Тау кен байыту комплексініњ ќ±рамына барит кенін µндіру, Кентау байыту фабрикасы, тепловоз депосы, щебочный комплекс, Мырѓалымсай жєне Аќсай кендарі, Ащысайдаѓы металлургиялыќ цех кіреді. Завод реновациялыќ біріктіруді ауыстыруды дайындау бойынша «Ќазаќстан Темір Жолы» ЖАЌ-на µнімдер шыѓарады. Электрод заводы электрод пісіретін µндіріске арналѓан. ¤ндњрњс кµлемі жєне µнеркєсіптіњ даму перспективасы кестеде кµрсетілген.

Кесте 2.

¤ндірістіњ

аталуы

Бірлік

µлшем

¤ндіріс кµлемі


2004 ж

2005-2008 жж


Ќорѓасын µндірісі

Мыњ.т/жыл

40,08

70,0


Цинк µндірісі

Мыњ.т/жыл

-

30,0


Жылу жєне электрэнергия µндірісі

ТЭЦ-1

ТЭЦ-2




мВт/Гкал.саѓат

мВт/Гкал.саѓат




7,5/70

8,2/40




18,0/270

12,0/128


УПН -10

Мыњ.т/жыл

7,0

10,0


Электрод заводы

Мыњ.дана

1028,0

4000,0


Барит µндірісі

Мыњ.т/жыл

35,604

50,0


Стрелочные переводы

Комплект жылына

212,0

950,0


Возгонка µндірісі

Мыњ.т/жыл

-

5,0


±саќ тас µндірісі

Мыњ.т/жыл

77,3

350,0


Атмосфераѓа зиянды єсер ететін мањызды негізгі µндірістік учаскелер: µртеу жолы, материалдар жєне концентраттар µњдеу уатќыш, огломашиналар, балќытатын пештер, электропештер, шлаковозгонка пештері, шлакты ±саќтау ќондырѓысы, бу аппараттары, темір соѓатын ошаќ, транспортерлар бункерлерді тиеу, ±стахана котлоагрегаттар, вельц пештер барлыќ µнеркєсіп ішінде 89 ќйымдасќан жєне ±йымдаспаѓан атмосфераны ластаушы заттар кµзі тіркелген.

«Южполиметалл» АЌ-да ластаушы заттардыњ ќатты бµлігін пайдалану ‰шін сатылы тазалау «циклон-жењдік фильтр» ќолданылады: тиімді тазалау циклондары 80-95%, жењдік с‰згіштер УРФМ-2 тиімді пайдалылыѓы 98-99%. К‰кірт ангидридін алу ‰шін к‰кірт ангидридін пайдалану ќондырѓысында с‰тті ізбест газын тазалау єдісі ќолданылады, тиімділігі 60-65%. Газ тазалау ќондырѓысыныњ тиімділігін жаќсарту маќсатында 2006 жылы «Балтекс фирмасы µндірген тиімді фильтрлік материалдар мен УРФМ ауыстырылды.

Тізімге алѓан мєліметтерге сєйкес 2004 жылы жалпы зиянды заттардыњ тасталынуы 5923,7т/жылына ќ±рап отыр. Кєсіпорынныњ перспективалыќ дамыуна сєйкес атмосфераѓа шыѓарылѓан зиянды заттар массасы ќазіргі есепті єдіспен аныќталды жєне ол кестеде кµрсетілген.

Кесте 3.

Ластаушы заттардыњ аталуы

Ќазіргі жаѓдай 2004 жыл

2005-2008жыл


Т/жыл

Т/жыл


Шымкент ќаласы аумаѓында


Бейорганикалыќ шањ-тозањ

143,1

283,83


¤лшенген заттар

219,8

5378,562


Хлор

11,119

11,119


Арсин

0,644

0,644


Кµміртек оксиді

1596,3

3031,212


6 валентті хром

0,0047

0,0047


Т‰рпілі шањ-тозањ

0,214

0,214


Кµмірсутектер

3,555

3,555


Кальций оксиді

0,483

0,483


Темір оксиді

0,0491

0,049


Аѓаш шањ-тозањ

0,073

0,073


Гексан

0,00001

0,00001


Бензин

0,1881

0,1881


Этанол

0,0231

0,0231


Толуол

0,074

0,074


Ацетин

0,0114

0,0114


Фторидтер

0,024

0,024


Бутанол

0,0231

0,0231


Бутилацетат

0,0163

0,0163


Никель оксиді

0,0003

0,0003


Уайт-спирт

0,0728

0,0728


Кремний диоксиді

0,0037

0,0037


Натрий гидроксиді

0,0021

0,0021


Ќорѓасын

33,3

64,32


Азот диоксиді

219,8

865,266


К‰кірт диоксиді

8511,9

9658,19


Мырыш диоксиді

34,422

34,422


К‰кірт сутек

1,777

1,777


К‰кірт ќышќылы

18,853

10,853


Марганец жєне оныњ ќосылыстары

0,0981

0,0981


Газ тєрізді фтористер

0,02

0,02


Аммиак

0,0013

0,00013


Диванадий пентаксиді

0,171

0,171


Барлыѓы Шымкент к. Бойынша

5761,7

19352,442


Кентау ќаласы аумаѓы


Барий сульфаты

237,86

237,86


Диванадий пентоксиді

0,3341

0,3341


Марганец жєне оныњ ќосылыстар

0,0275

0,0275


Ќорѓасын жєне оныњ бейорганикалыќ ќосылыстары

0,018

0,018


Темір оксиді

0,306

0,306


Мырыш оксиді

0,4587

0,4587


Динатрий сульфиді

0,792

0,792


Азот диоксиді

91,29

91,29


К‰кірт ќышќылы

0,0001

0,0001


Ќара кµміртек (сажа)

1,426

1,426


К‰кірт диоксиді

214,144

214,144


К‰кірт сутек

0,993

0,993


Сутек оксиді

266,355

266,355


Газ тєрізді фтористер

0,0376

0,0376


Гексан

0,0083

0,0083


Кµмірсутектер

0,1*10-8

0,1*10-8


¤лшенген заттар

36,879

36,879


Бейорганикалыќ шањ-тозањ

143,425

143,425


Т‰рпілі шањ-тозањ

0,0099

0,0099


Аѓаш шањ-тозањы

0,489

0,489


Барлыѓы Кентау ќаласы аумаѓы бойынша.

162,0

940,972


Барлыѓы «ЮПМ»АЌ -ы бойынша

5923,7

20346,969



2.2 Қоршаған ортаның ластанғанын және зияндығын экономикалық бағалау.

Табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану, жер қойнауын және қоршаған ортаны қорғау үшін тек табиғи ресурстардың натуралдық, сандық және сапалық көрсеткіштерін ғана емес, сонымен қатар, олардың бағалығын анықтауымыз керек. Бұл табиғи ресурстарды өндіріске қатыстырудағы бағалығын қоғамдық өндірістің тиімділігі мен тығыз байланыстығын қамтамасыз етеді.

Өз кезегінде қоғамдық өндіріс қоршаған табиғи ортаның жағдайына үлкен ықпал жасйды. Сондықтан өндіріс шаруашылық іс-әрекеті нәтижесінде оларға келтіретін зиян құндық есебімен ақшалай бағаланады. Осылардың өзара ықпалын бағдарлама түрде экономикалық реттеу тек табиғи ресурстардың құндық ақшалай бағалары негізінде, қоғам үшін маңыздылығы және қоғам өндірісінің пайдалығы, олардың рөлін әділетті анықтауға мүмкіндік береді.

Ақшалай бағалау бағалардың натуралдық көрсеткіштеріне қарағандағы айырмашылығы, оның үлкен икемділігі мен жан-жақтылығы. Ол жалпы түрде табиғи ресурстардың көлемін бағалауға, қашан ресурстардың жалпы мөлшерін салыстыруды қажет еткен жағдайда осылардың айырмашылығын байқауға мүмкіндік береді.

Табиғи ресурстарды экономикалық бағалау дегеніміз - табиғи ресурстардың қорын, пайдалануын не тасымалдануы мен өндірілуін экономикалық жағынан бағалау.

Белгілі бір табиғи ресурстардың құндылығы мен оны өндіруге жұмсалған қоғамдық шығынның ең төменгі шегінің арасындағы айырмашылықты анықтап, сол ресурсты пайдаланудан түсетін тиімділіктің ең төменгі нормасын белгілейді.

Табиғи ресурстардың құндық бағалығы мына төмендегілер үшін қажет:

табиғи ресурстардан түскен ұлттық байлықтың сандық және сапалық мөлшерін анықтауға;

есептеу көрсеткіштерін (болжамдау, жобалау, жоспарлау) оларды пайдалану және салыстыру түрлерін қабылдайтн шешімдер тұтынуды ұтымды пайдалану және табиғи ресурстарды қалпына келтіруді дәлелдеуге;

табиғи ресурстарды игеру кезінде оның зардаптары және табиғатты қорғау шараларының тиімділігін бағалауға.

Шексіз мөлшердегі, мысалы, атмосфералық ауаны, әлемдік теңіздердегі суларды қоспағанда, табиғи ресурстардың барлық түрлері экономикалық бағалауға жатады. Табиғи ресурстардың экономикалық бағалығы тұтынушылық бағасының сандық және сапалық өлшемін көрсетеді және мұндай ресурстардың халық шаруашылығындағы құндылығын анықтайды. Осындай бағалаудың мақсаты - кәсіпорындар мен ұйымдардың ресурстарды тиімді пайдалану және оларды қорғауда экономикалық ынталандыру жұмыстарын жүзеге асыру болып табылады. Табиғи ресурстарын экономикалық бағалау түрлерін мына кестеден көруге болады.




Табиғи ресурстарды экономикалық бағалау түрлері.


Сурет 3.

Табиғатты жақсатру және табиғи ресурстарды пайдалануда барабар бағасын және табиғи ресурстардың, табиғи іс-әрекетінің экономикалық бағалығын анықтау болып табылады. Қоршаған табиғи орта 3 қызмет атқарады:

табиғи ресурстармен қамтамасыз етуілуі;

зиянды қалдықтар мен ластарды ассимиляциалау;

адамдарды табиғи іс-әрекеттермен қамтамасыз ету.

Аталған үш қызметпен қатар, қоршаған табиғи қызметтердің экономикалық бағалығын анықтауда мыналарға негізделеді:

нарықтық бағалық;

ренталық;

шығындық тәсіл;

баламалық негізде;

жалпы экономикалық бағалығы (құндылығы).

Бұл тәсілдердің барлығын жақсы жетілген деп айтуға болмайды, оларда қарама-қайшылық жағдайлар кездесіп отырады. Дегенмен осылардың негізінде табиғаттың экономикалық құндылығын бағалауды жуықтатуға мүмкіндік береді. Нарықтың негізгі сапасы - түрлі ресурстардың тапшылық бағалығын ескерту арқасында оларды өте жақсы пайдалануды қамтамасыз ету тиімділігін реттеуге мүмкіндік береді. Бірақ қоршаған ортаның нашарлауы, табиғи ресурстардың таусылуы, өте көп ластануы нарықтық механизмнің әлі де болса іске аспай жатқандығын көрсетеді.

Әдетте экологиялық ұғым экология-экономикалық зиян түрінде - жобаның тиімділігін төмендетуге кері жағдай.

Қоршаған ортаның нашарлауы экономикалық зияндылық ластанудың есебінен болған қоршаған ортаның негативті яғни кері өзгерісі, ол табиғи ресурстардың көлемі және сапасы, сонымен қатар осы әсерлерден болған өзгерістерді құндық бағалаумен түсіндіріледі. Экологиялық зиян және оның зардаптары аймақтарда түрліше кездеседі: ластанған су және ауаны пайдаланған адамның денсаулығына зиян, ауыл шаруашылығында өнеркәсіптен шыққан лас заттардың әсерінен егін деңгейінің төмендігі, метелдардың коррозияға ұшырауына байланысты техника технологияның қызмет көрсету мерзімінің аздығы т.б. Әдетте бұл зияндылықтарды бағалаған кезде алдымен табиғи көрсеткіштердің төмендеу өзгерісі анықталады, содан кейін экономикалық баға беріледі.

Теориялық жоспарда экономикалық заңдылықтың мына түрі жақсы зерттелген, ол экономикалық зияндылық қоршаған ортаны ластануы ластануды болдырмау шығындары мен бірге өндірістік экологиялық шығындарды қолданылады. Сонымен қатар, зияндылықты есептеудің практикалық жолы қолданылады. Мемлекетімізде 80 жылдары зияндылықты бағалаудың қарапайым әдісі қолданылған, ол зиянды заттардың тасталу көлемі аймақтық экономикалық көрсеткіш ерекшелігіне байланысты. Дегенмен бұл әдіс практикалық және теориялық сипаты жағынан критикалық ескертулерді тудырды, сондықтан оны абсйлықпен пайдалану қажет.

Экономикалық әсердің деңгейіне байланысты ұйымдастырылған іс-шаралардың маңызды міндеті экологиялық зияндылықты төмендету. Экологиялық әсерді бағалаудың экономикалық жолдары қолданылады:

Тауарлар мен қызметтерге әсер ету бағасы, нарықтық бағаны пайдалану. Бұл жалпы жүйеде келесі әдістер қолданылады:

өндірістің, тұтынудың өзгеруі (ауыл шаруашылығында астықтың төмендеуі, балық аулаудың тоқтатылуы);

өмір сүру деңгейінің төмендігі немесе «кірісті жоғалту әдісі» (аурудың, өлімнің өсуі, жағдайдың төмендеуі);

алтернативті баға;

мүліктің қызмет ету уақтысының бітуі (ғимарат, техника және т.б)

Кірістер мен шығындардың көлеміне байланысты пайдалануға негізделген бағалау. Екінші бағыт шығындарға байланысты екені айқын.

Барлық атап өтілген шеңберде бұл әдісті пайдалану экологиялық жағдайдың нашарлауын және экологиялық зияндылықтарды көрсететін табиғи көрсеткішті бағалау формасын алуға болады. Атап көрсетілген жолдардың маңызды құндылығы - тауарлар мен қызметтерге әсер ететін нарықтық бағаны пайдалануға мүмкіндік туады.

Бұл жерде әдетте шығындарды талдаудың тікелей әдісі және экологиялық жобасы әсер ету пайдасы қолданылады. Табиғи ресурстар

Сүрет 4 ҚР-сының табиғатты пайдалануды басқарудың шаруашылық механизмі

Экономикалық ынталандыру несилік жеңілдік саясаты, салық саясаты (кәсіпорынның пайда бөлігіндегі салық жеңілдіктері, зиянды заттарды тастаудың қысқаруы) экологиялық факторларға баға белгілеу есебі арқылы іске асырады. Ынталандыру өндіріс бағасы және экологиялық таза өнімді пайдалануды, энергияға, жанармайларға баға жеңілдіктері, өнімнің экология сипаттамасына тәуелді, экологиялық заңдылықты бағалауы өндіріс және тұтынуды болжамдайды. Сонымен бірге тиімді ынталандыру құралы болып ластауға нарықтық құқықты дамыту және оның бір бөлігін құрайтын экологиялық жұмыстар мен қызметтер нарығы болып табылады.

Экономикалық мехнизмінің элементі табиғатты қорғау және табиғатты пайдалану қызметі бағдарламаларын тарату және өңдеу болып табылады.

Табиғат пайдалануды басқару келесі экономикалық тетігі бұл табиғатты қорғауды қаржыландыру жүйесі. Қаржыландырудың негізгі көздері бұл әртүрлі деңгейдегі экономикалық қорлар: мемлекеттік, салалық, аймақтық, ауылдық, кәсіпорын. Сонымен қатар басқа елдерден қаржыландырудың басқа да көздерін тартуымыз керек (экологиялық банктер, экологиялық сақтандыру, шетелдік инвестиция, кәсіпорынның жеке қоры).

Экономикалық ынталандыру және талап ету әдістерін барабар қолдану қоршаған орта сипатын бақылауда және ағымдық есепте қажет. Бұл өзгерістерді, табиғи-антропагенді экожүйеде болып жатқанды бақылау, яғни экологиялық мониторинг жүйесі құрамына кіреді. Мониторинг - бұл қоршаған ортаға жасалған зияндарды, ақпарат және статистикалық мәліметтерді болжайды және анықтайды. Экологиялық мониторинг әртүрлі деңгейді болады (әлемдік, ұлттық, аймақтық) және обьективті әдістердің кең түріне сүйенді. Мониторинг жүйесі экологиялық зиянды бағалаумен тығыз байланыста, себебі экологиялық зиян масштабын дәл сипатын көрсетеді.

Табиғатты пайдаланудың экономикалық механизмін қалыптастыру құрылымы:

Табиғатты қорғау қызметінің экономикалық құралдар жүйесі.

салық саясаты және табиғатты пайдалануға төлемдер жүйесі (соның ішінде апатты лас заттардың тасталуына және табиғат тиімсіз пайдалануға санкциялы штрафтар);

табиғатты қорғау қызметінің қаржылық-несиелік механизмі (жеңілдік несиелер, субсидия, сувенция, жеделдетілген амортизация);

баға саясаты (ынталандырушы баға және экологиялық таза өнімге үстемені пайдалану, бірінші ресурстар және соңғы өнімге бағаны реттеу);

экологиялық бизнесті мемлекеттік қолдау (табиғатты қорғау технологияларын өндіруші кәсіпорындар және бақылау-өлшеу құралдыры, сонымен бірге экологилық қызметтер мен жұмыстарды орындайтын фирмалар)

ластаудың нарықтық құқығын дамыту (қоршаған ортаны ластауға байланысты құқықты яғни мемлекеттік лицензияны сатып алу механизмін пайдалану).

Табиғатты қорғау іс-шараларын қаржыландыру жүйесі

бюджеттік қаржыландыру;

экологиялық қорлар;

экологиялық банктер;

экологиялық сақтандыру;

шетелдік инвестиция;

кәсіпорынның жеке қоры;

экологиялық инвестициялық жеңілдік қоры.

Табиғи ресурстар нарығын құру

табиғи ресурстарды бағалау механизмі;

табиғи ресурстарды тиімді пайдалануды бағалау механизмі;

табиғи ресурстарды пайдалану лицензиясы;

табиғи ресурстарды пайдалануға төлемдер жүйесін құру;

Экологиялық сақтандыру

техногенді апаттан сақтандыру қоры;

стихиялы апаттан сақтандыру қоры;

қайта сақтандыру қоры;

Мемлекеттік және аймақтық эклогиялық бағдарламалар механизмін құру

аймақ деңгейінде;

мемлекет деңгейінде;

халықаралық деңгейінде.

Экологиялық жұмыстар мен қызмет нарығын құру

консалтингтік, инжинерингтік, венчурлық фирмаларды құру;

табиғатты қорғау қызметін лицензиялау;

табиғатты қорғау қызметтінің ақылы жүйесін дамыту (экологиялық аудит);

ластауға нарықтық құқықты дамыту (тастауларға құқықты сату)

Ішкі өндірістік экономикалық механизм (материалдық ынталандыру қоры, штраф және төлету жүйелері)

Экономикалық ынталандыру - қоршаған ортаны қорғау және табиғатты пайдалануды басқарудағы экономикалық механизмнің бір бөлігі. Басқа экономикалық әдістері (жоспарлау, қоршаған ортаны қорғау іс-шараларын қаржыландыру, лицензиялау, экологилық сақтандыру, экологиялық аудит және басқа) қоршаған орта саласын жанама реттеу жүйесін көрсетеді. Табиғатты пайдалануды басқарудағы экономикалық ынталандыру - экологиялық тұрақты даму табиғатты пайдаланушының экономикалық қызығушылығымен байланысты.

Экология-экономикалық ынталандырудың екі әдісі бар:

позитивті ынталандыру;

негативті ынталандыру.

Экономикалық ынталандырудың екі бағыт қызығушылық және жауапкершілік шарасы ретінде анықтауға болады. Бірінші немесе екінші әдісті қолдану өз кезегінде қоғамдық экономикалық қажеттілігін қалыптастырады, табиғат пайдалануға байланысты туған сұрақтарды құқықтық-нормативті деңгейін анықтауды қамтасыз етеді, кәсіпорындардағы жүргізілген табиғаты қорғау іс-шараларын экономикалық бағалау.

Экономикалық ынталандырудың нақты шарасы ынталандыру жүргізу деңгейіне байланысты. Жеке жұмысшылар формасында еңбек ақыны, премия, материалдық жауапкершілік, штрафты, ал кәсіпорын немесе фирма деңгейінде - бұл өнімнің соңғы бағасы, пайда экономикалық ынталандыру қоры, мемлекет деңгейінде - салық , қаржы және баға саясаты.

Салық салу - кәсіпорынның ең ірі нақты ынталандыруы болып табылады. Оған табиғи ресурстарды пайдаланғаны, қоршаған ортаны ластағаны үшін төлемдер кіреді. Салық салу жүйесінің енгізілуінің негізгі идеясы.

Экологиялық салық салу қоршаған ортаны қорғауда нақты стимулдардың бірі, бірақ әлемдік тәжірбие де ол жақында қолданысқа ие болады.

АҚШ-та мәжбүрлік сипаттағы тетік (салық және ластауға төлемдер) тәжірбиелік қолданысы өте шекті болады. Бұл салық зиянды қалдықтарды зиянсыздандыруы қаржыландыруға арналған. Экологиялық реттеудің төлем құралы ретінде Батыс Европа елдерінде салық салу тәжірбиесі Францияда, Норвегия, Швеция т.б елдерде қолданылады.

Экологиялық реттеу жүйесінде үлкен рольді экономикалық ынталандыру әкімшілік-құқықтық толықтырушы тетік болып табылатын өтемақы жүйесі алады.


3.1 Табиғатты пайдалану және қоршаған ортаны қорғау механизмін қалыптастыру

Табиғатты пайдалануды жүйесін тиімді жүргізу экономикалық механизмге байланысты. Ол үшін халық шаруашылығы өндіріс тиімділігінің белгілі жүйесін табиғи ресурстарды ұтымды бағалау негізінде жақсарту қажет. Табиғатты пайдалану және оны қорғаудағы экономикалық механизмнің үш түрі (белгісі) болады:

Бірінші түрі - жұмсақ немесе «қуып жету» механизмі. Бұл экономикалық жағдайда либералды механизм. Ол салалар мен сектарлардың экономикалық дамуы үшін іс жүзінде кедергі жасамай, нағыз жалпы экономикалық щеңберіне шек қояды. Экономикалық механизмнің бұл түрі ең алдымен дамудың ауқымы мен шапшаңдығына нашар ықпал ете отырып, экологияның негативтік зардаптарын жоюға бағытталған.

Екінші түрі - табиғатты пайдалану, өндірістерді және олардың іс-әрекеттерін дамытуға жағдай жасау. Табиғатты пайдаланудағы осындай механизмнің жұмыс істеуінде ең басты орын алатын - нарықтық құрал болып табылады. Теориялық тұрғыдан алғанда бұның тұрақтылығы нашар.

Табиғатты пайдаланудағы экономикалық механизмнің үшінші түрін - қатаң және «басым» ретінде сипаттауға болады. Бұл механизм әкімшілік, нарықтық құралдарға пайдаланылады және қатаң құқықтық салық, несие, айып саясаттары арқылы басылады.

Қазіргі жағдайда табиғатты пайдалану және оны қорғаудағы экономикалық механизмді қалыптастыруды мына төмендегі элементтерге бөлуге болады:

табиғат пайдалану және қорғау қызметтері, экономикалық құралдарының жүйесі;

табиғат пайдаланудың ақылығы;

экологиялық факторларды есепке ала отырып, алғашқы және екіеші қайтарымды ресурстарға бағаның құрылуы;

экологиялық сақтандыру;

мемлекеттік және аймақтық бағдарламаларды іске асыру механизмін жасау.

Қазіргі жағдайда табиғатты пайдалану және оны қорғаудағы экономикалық механизмді қалыптастыруды мына төмендегі элементтерге бөлуге болады:

табиғат пайдалану және қорғау қызметтері, экономикалық құралдарының жүйесі;

табиғат пайдаланудың ақылығы;

экологиялық факторларды есепке ала отырып, алғашқы және екіеші қайтарымды ресурстарға бағаның құрылуы;

экологиялық сақтандыру;

мемлекеттік және аймақтық бағдарламаларды іске асыру механизмін жасау.

Барлық осы бағыттар бір-бірімен өзара байланысты әрі бір-біріне себепші болады және іс жүзінде кесіп өтеді. Атап өткен жөн, табиғатты пайдалану механизмінің өзі нарықтық сипатта болу керек. Бірақ, оның негізгі параметрін (ставкалар, нормативтер, монополистік өнімнің бағасы т.б) мемлекет белгілейді.

Табиғат пайдалану және қорғау қызметіндегі экономикалық құралдар жүйесін мыналар қамтиды:

салық саясаты;

субсидия және жеңілдік несиесі;

табиғатты қорғау міндетіндегі тездетілетін амортизациялық қорлар;

ластаушы құқықты сату;

«қайтару кепілі» көзқарасын пайдалану;

айыптар;

ластау және қалдықтарды орналастыру үшін төлемдер.

Табиғатты пайдаланудың экономикалық механизмінің негізгі элементтері табиғи ресурстардың экономикалық бағалығы, сол сияқты оның негізінде кәсіпорындар мен мекемелердің табиғи ресурстарды пайдалануды жақсартудағы ынталандырудың нориативтерін белгілеу, табиғи ресурстарды тиімді пайдалану нормаларын және осы жөніндегі жоспардың орындалмағаны үшін санкция (айып) тағайындау болып табылады. Табиғатты қорғау қызметіндегі экономикалық ынталандырудың маңызы - табиғатты қорғау және оны пайдалануды іс жүзіне асыруда табиғатты пайдаланушылардың тікелей ынталығын арттыру.

Қазақстанда табиғатты пайдаланудың экономикалық механизмдер бірінші қалыптасу кезеңінде. Қазіргі нарықтық жағдайда Қазақстан көптеген экологиялық мәселелерге тап болып отыр. Өз кезегінде, бұл жағдай табиғатты пайдаланудың жаңа механизмдерін жетілдіріп оны жаңа құралдармен толықтыруға алып келеді. Қазақстан Республикасы Үкіметі жетістікке жету үшін дұрыс экологиялық мақсат және құралдарды таңдау керек. Бұл мақсаттар көптеген нақты толық мақсаттармен толықтырылған болуы керек. Сонымен бірге, олар даму кезеңі бойынша - кішкентайдан үлкен мағынаға дейін іске асырылуы керек. Мысалы, егер зиянды заттардың тасталынуының көлемін 10 жылда 50%-ға төмендететін болсақ, онда мақсат бойынша 3 жылда 10%-ға, 5 жылда 25%-ға т.б деңгейін төмендетуге болады.

Табиғатты пайдаланудың экономикалық механизмдер құралдарын экология-экономикалық тиімділік беретіндей етіп таңдау және қолданылуы керек, себебі біздің мемлекет экономикасы табиғатты қорғау іс-шараларына көп қаржыны жұмсайтындай жағдайда емес.

«Қоршаған ортаны қорғау туралы заңында» қоршаған ортаны қорағудың экономикалық механизмдері қарастырылаған:

қоршаған ортаны қорғау іс-шараларын жоспарлау және қаржыландыру;

табиғи ресурстарды пайдалануға төлем;

қоршаған ортаны ластағаны үшін төлем;

қоршаған ортаны қорғауды экономикалық ынталандыру;

табиғи ресурстарды қорағуға және ұдайы өндіріске төлем;

экологиялық сақтандыру;

қоршаған ортаны қорғау қорын құру.

Қазақстан Республикасында табиғатты пайдаланудың экономикалық механизмдерін жетілдіру шешімінің қиындығына байланысты екі кезеңде іске асырылады. Қазіргі таңда ластаушы заттардың тасталынуына төлемдерді енгізу және өндірістік қалдықтарды орналастыру, тұтыну, табиғи ресурстарды пайдаланғаны үшін төлем, кәсіпорындардың табиғатты қорғау қызметін ынталандыру және іс-шаралармен қамтамасыз ету, салық салудың пайда бөлігін белгілеу, табиғатты қорғау мақсаттарын бағыттау, табиғатты қорғау қорларының қаржылық және қаржылық емес әртүрлі деңгейдегі жүйелерін құру кезеңінің бірінші кезеңі таратылуда.

Табиғатты пайдаланудағы арнайы бекітілген төлемдер жүйесі ешқандай бұзақылықсыз, табиғатты қорғау заңдылығынсыз өндірістік процесті реттейді.

Ұлттық заңдылықтар ластануларды тікелей және жанама стратегиялық зерттеулер арқылы бақылайды. Әдістердің дұрыс қиылысуы өте маңызды, табиғатты қорғау іс-шараларының және қоршаған орта сапасы осыған байланысты анықталады.

Нарықтық қатынасқа өтудің перспективалық дамуында Қазақстан өндірістің техника және технология деңгейін айтарлықтай дамыту және ресурстар, энергия қорларын эконмикалық қайта құру құрылымдарын ынталандыру, соңгы нәтижесінде қоршаған ортаның ластануының төмендеуіне мүмкіндік береді.

Атмосфералық ауаны қорғаудың ойдағыдай жүргізілуі үшін табиғатты пайдалану процесіне сәйкес басқару қажет. Экономикалық басқару табиғатты пайдаланудағы актуальды проблемаларды шешуде қайта құру қажеттігін түсіндіреді. Басқа сөзбен айтқанда мемлекеттің экономикалық өсімін табиғатты пайдалану тиімділігімен сабақтастыру қажет. Табиғатты пайдаланудағы басқарушылық қатынас тікелей өндірістің табиғи ортаның ұдайы өндірісі мақсатымен байланысты.

Табиғатты пайдалануды басқарудың шаруашылық механизмі кешенді дерективті-құқықтық нормалар жүйесін, еңбекті реттеу, мүліктік және басқа да қатынас, ұйымдық шара және экономикалық ынталандыру, жауапкершілік деңгейінің жоғарлауын қамтамасыз етумен, қызығушылық және табиғатты қорғау қызметінде нақты мүмкіндіктермен және табиғи ресурстарды тиімді пайдалануды қамтамасыз етеді. Мұндай механизмдердің басты мақсаты табиғатты пайдалану процесіндегі шиеленіс негізінде экологиялық проблемалардың кешенді таратылу бағытында тиімділікті жоғарлату болып табылады. Табиғатты пайдалануды басқарудың шаруашылық механизмдері келесі талаптарға жауап береді:

табиғатты пайдаланудағы себебті зияндылықтарға экономикалық жауапкершілікті орнатады;

зияндылыққа байланысты төлемдер және компенсациялық шаралармен қамтамасыз ету;

табиғатты пайдаланудағы ескертулерді ынталандырады және қызықтырады немесе зияндылықты төмендетеді;

табиғатты қорғау мәселесі бойынша ресурс концентрациялары (қаржылық, материалдық, еңбектік, өндірістік, ғылыми) қарастырылады.

қоршаған орта жағдайы туралы нақты ақпаратпен қамтамасыз етеді.

Қоршаған ортаны қорғау айтарлықтай іске асуы үшін табиғатты пайдалануды басқарудың шаруашылық механизмі жалпы мемлекеттік, салалық, аймақтық және жеке деңгейлі біртұтас жүйені қамту керек. Бұл қиын механизмнің маңызды функциясы болжамдау, жоспарлау және табиғатты пайдалану қызметін нормалау, тікелей экономикалық ынталандыру және қаржылық-несиелік тетік және баға белгілеу, басқарудың ұйымдық жүйесіне сәйкес заңдылықтармен қамтамасыз ету арқылы іске асырылады. Берілген механизм басқарудың түрлі иерархиялық деңгейі қызметінің бет алысын қамту керек:

Республика экономикасы және ірі өндірістік кешен деңгейінде - бұл инвестиция, ғылыми-техникалық, салық және несиелік саясат, бағдарламалар, жобалар және жоспарлар;

кәсіпорын деңгейінде - табиғатты қорғаудағы техника және технология түрлерін өндіру, жетілдіру және меңгеру.

Қазіргі кезеңде табиғатты пайдалануды басқаруда экономикалық, әкімшілік әдістер және табиғатты пайдалану механизмдері аралас түрде біріге қолдануы керек.

Табиғатты пайдаланудың шаруашылық механизмі:

табиғатты пайдалану процестерін дерективті-құқықтық қамтамасыз ету және ұйымдастыру;

табиғатты пайдаланудың экономикалық механизмі;

табиғатты пайдалануды басқару жүйесі.

Бұл механизм функционалды және қызметтердің бірлескен қарым-қатынас қозғалысын және қоғамдық өндіріс қатысушыларының қызметтерінің ауысуы экономикалық басқарудың шаруашылық механизмінің әлемдік құрамды бөлігінің тікелей формасын көрсетеді және ұқсастық құрамды элементтері бар.

Табиғатты пайдалануды басқарудың экономикалық механизмдері өзара байланысты өзара толықтырушы жүйені, сонымен бірге, экономикалық тетік және ынталандырудың бірігуі, қызығушылық деңгейін жоғарлату бағыты, экологиялық проблемаларды шешудің нақты мүмкіндіктерін қамтамасыз ету қатарлары құрамына қосады. Табиғатты пайдаланудың экономикалық механизмдерін қалыптастыру сол елдегі экономикалық процестер негізінде іске асуы керек. Сонымен бірге экономикалық механизм және оның маңызы саланың, аймақтың, кәсіпорынның дамуына байланысты болады. Сондықтан мемлекетте экономикалық механизмнің экологиялық бағдарлауын қалыптастыру үшін алдымен экономикалық дамуын және экономикадағы приоритетін қарастыру қажет.

Нарықтық экономика жағдайында табиғатты пайдаланудың экономикалық механизмдеріне табиғи ресурстарға төлемдер жүйесі және табиғи ресурстар нарығын дамыту кіреді. Бұл табиғатты пайдаланушылардың тікелей экономикалық қызығушылығының тиімді ынталандыру әсерлерін және олардың қоршаған ортаны қорғау процесіне қатысуына алып келеді.

Әлемдік тәжірбиеде табиғатты қорғау қызметін ынталандыруда көптеген құралдарды қолданылады, ал біздің мемлекетте экономикалық механизм маңызды болып табылады.

3.2 Табиѓатты пайдаланудыњ экономикалыќ тиімділігін жетілдіру.


Нарыќтыќ ќатынастар жаѓдайында ќоѓамныњ материалыдќ жіне рухани м±ќтажын ќамтамасыз ету мєселелері µзініњ мєні жаѓынан алдыњѓы ќатардаѓы мєселелердіњ біріне айналып отыр. Табиѓи ресурстарды тиімді пайдалану жєне адамдарды µне бойы ресурстармен ќамтамасыз ету µте к‰рделі мєселелердіњ бірі болып отыр. Табиѓи ресурстарды тиімсіз пайдалануды бболдырмаудыњ, оларды ‰немдеп єрі д±рыстап пайдаланудыњ мањызы зор. Б±л іс шараларды іске асырудыњ мањызды жолдары - басќа (арзан) шикізатты кењінен ќолдану жєне табиѓи ресурстарды жан-жаќты толыќ пайдалану.

Ќоѓам мен табиѓаттыњ µзара ќарым-ќатынасы, экономикалыќ дамудыњ барлыќ факторлары - ењбек ресурстары, µндіріс ќ±ралдары ќоршаѓан табиѓи ортаны ќоѓам µндірісініњ дамуы ‰шін пайдаланылады. Ќажеттіліктіњ бірте-бірте артуы табиѓи ресурстарды кењ т‰рде пайдалануѓа єкеліп соќтырады. М±ныњ µзі олардыњ бір мезгілде тозып ж‰деуіне, µндірістік ќалдыќтардыњ кµбейе т‰суіне, сµйтіп ќоршаѓан ортаны ластандыруѓа себепкер болады. Осыѓан орай екі мєселе пайда болды.

Біріншісі, табиѓи ресурстардыњ ќажеттілігі ќаншалыќты кµп болмасада оларды пайдаланудыњ ењ тиімді жолдарын аныќтау, тапшы ресурстардыњ бір т‰рін тапшылыѓы азыраќ басќа т‰рлерімен µзгерту, ќалдыќсыз µндірісті дамытып, шикізаттарды екінші ќайтара пайдалану ќажет.

Екіншісі, ќоршаѓан табиѓи ортаныњ жаѓдайын ‰немі ќадаѓалап, ластандыратын заттардыњ т‰рлерін аныќтау ‰шін не істеу керектігін белгілеу, сµйтіп оларды м‰лдем болдырмау жолдарын ќарастырѓан жµн. Табиѓатты пайдалану - µндіріс шыѓындарын азайтып, олардыњ табыстарын арттыруѓа м‰мкіндік туѓызады.

Ќолдаѓы бар шикізаттар мен энергияны єр уаќытта ±ќыпты пайдалану ќажет. Ол ‰шін µндіріс процесін барынша кешенді т‰рде жаќсарту, жетілдіру, арзандату керек. Осы ж±мыстар іске асќан жаѓдайда шикізаттардыњ ќалдыќтары азайып, шыѓандары жойылады, сµйтіп, оларды екінші ќайтара пайдалануѓа м‰мкіндік болады.

Табиѓи ресурстарды шаруашылыќ т±рѓыснан ‰немді пайдалану міндетініњ барлыѓы бірінші кезекте ќоршаѓан табиѓи ортаны м‰мкіндігінше саќтау, жања технологияны жетілдіру жєне зиянды заттарды азайту, одан кейінгі - ластарды ‰немі тазалау ж±мыстары мен сай болуы керек. Сонымен бірге адамдардыњ µмірі мен денсаулыѓына зиян келтіретін ќалдыќтарды барынша азайту.

Ењ жоѓары дењгейдегі барынша ±ќыптылыќ барлыќ µндіріс процестерін одан єрі дамыту маќсатын д±рыс ќоюына байланысты. ¤ндірісті интенсивтендіру ќажет. Сонымен табиѓатты пайдаланудыњ басты екі міндеті - ресурстарды ‰немдеу жєне ќоршаѓан табиѓи ортаны ќорѓауды шешкен жµн. Табиѓи фактор - наќты жанды ењбек жєне µндіріс ќоры ќалыптасќан тарихи т±рѓыда µндіріс факторлары бір-бірін толыќтырады.

Алайда µндірістіњ даму кезењінде бір фактор екінші фактормен пайдалануы м‰мкін. Осындайда ќ±рылым мен шыѓару мµлшері саќталады. Есептеу кезінде µндіріс факторларыныњ µзара тєуелдігі арќылы табиѓи ресурстардыњ наќты ќажеттілігін аныќтау ќажет. Єлеуметтік жєне экономикалыќ даму ќарќынын тездетуді ‰ш т‰рлі жолмен ж‰ргізуге болады:

±дайы µндіріс процесінде ресурстар мµлшерініњ тиімділігін µзгеріссіз пайдалану;

ресурстар мµлшерін µсіру жєне оларды пайдаланудыњ тиімділігін арттыру;

олардыњ µндірісін µсірусіз ресурстардыњ барлыќ т‰рлерін пайдаланудыњ тиімділігін арттыру.

Біріншісін - экстенсивті, екіншісін - µтпелі т‰рі, ‰шіншісін - интенсивті µсу деп атауѓа болады. ¤зініњ жалпы т‰рінде µсу жолдарына талдау ж‰ргізу ‰шін мына тµмендегі формуланы пайдалануѓа болады:

НД=Ѓ(Р*И)

М±нда, НД- µндірілген ±лттыќ табыс;

Р- ресурстардыњ белгілі бір т‰рлерініњ мµлшері;

И- ресурстарды пайдалану дењгейі.

Табиѓат ж‰йелерініњ тиімді ж±мыс істеуінде мањызды кµрсеткіш табиѓат сыйымдылыѓы. Б±л кµрсеткіш экологиялыќ-экономикалыќ дамудыњ т‰рлері мен дењгейін жаќсы сипаттайды. Табиѓат сыйымдылыѓы табиѓи ресурстарды тиімді пайдалануѓа байланысты.

Табиѓат сыйымдылыѓын екі т‰рлі дењгей кµрсеткішке бµлуге болады.

Макродењгейде немесе барлыќ экономика дењгейі;

µнімділік немесе салалаыќ дењгей.

Табиѓи ортаны ќорѓау, табиѓат байлыѓын тиімді пайдалану, оѓан барлыќ халыќ, жеке кєсіпорындар мен кєсіпкерлер, мемлекеттік органдар м‰дделі болѓанда ѓана ауќымда жєне нєтижелі болады. М‰дделікті экономикалыќ ынталандыру єдістері арќылы басќаруѓа болады. Экономикалыќ басќару єдістерін ќолданып табиѓатты ќорѓауѓа, тиімді пайдалануѓа жаѓдай жасайды. Экономикалыќ жолмен басќарудыњ ерекшелігі, м±нда ешкімді к‰шпен зорлап емес, єркімніњ µз еркімен табиѓатты ќорѓауѓа, оныњ байлыѓын молайтып, тиімді пайдалануѓа ж±мылдырылады. Табиѓи ортаѓа зиян келтіру, табиѓат ресурстарын ысырапќа ±шырату ењ бірінші кезекте оѓан жол бергендердіњ µзіне тиімсіз болады.

Экономикалыќ м‰дде тудырудыњ басты єдістері: жоспарлау, шаруашылыќ есеп жєне экономикалыќ ынталандыру. Б±л єдістер баѓа ќаржыландыру, несие, материалдыќ сыйлыќ жєне жауапкершілік, табиѓат пайдалану тµлемдері, экологиялыќ нормативтер, т.б. экономикалыќ тетіктер арќылы ж‰ргізіледі.

Жоспарлау басќарудыњ єкімшілік єдісіне тєн деп есептелгенімен, экономикалыќ басќару механизмінде де мањызы зор. Тек м±нда жоспарлаудыњ сипаты т‰бірімен µзгереді. Ол жоѓарыдан н±сќау, б±лжытпай орындалатын зањ сипатын µзгертіп, іс-єрекеттерді ерікті, сапалы басќару сипатына ие болады. Жоспарлау арќылы кµптеген жаѓымсыз ќ±былыстарды, шыѓындарды алдын ала болжап, оларды болдырмау шараларын ±йымдастыруѓа болады. Жоспарлау ењбекті белгіленген маќсатта ж±мылдыруѓа м‰мкіндік береді.

Табиѓатты пайдалану саласында жоспарлаудыњ басты маќсаты - табиѓи ортаны ќорѓауды, табиѓатты тиімді пайдалануды, оныњ ресурстарын ‰немдеп, м‰мкін болѓанда молайтуды ќамтамасыз етеді. Жоспарлауды м±ндай ќызметі нарыќ экономикасы жаѓдацында к‰шейе т‰седі.

Нарыќ ќатынасы бойынша табиѓатты арнайы пайдалану тµлемді, табиѓат пайдаланушылар табиѓат ресурстарын аќылы пайдаланады, табиѓи ортаѓа келтірілген зияндарын жоюѓа, зиянѓа ±шыраѓандардыњ шыѓынын ќайтаруѓа міндетті жєне табиѓи ортаны ќорѓауѓа, табиѓат ќорѓау зањдарын саќтауѓа міндетті.

Табиѓи пайдалану жоспарларын айќындау ‰шін экологиялыќ нормативтер мањызды орын алады. Олар табиѓат ќорѓау, пайдалану ережелеріне, талаптарына, тєртіптеріне сєйкес аныќталады жєне наќты табиѓи жаѓдайына байланысты ќ±рылады. Табиѓат пайдалану нормалары орындалѓанда, жетілдірілгенде табиѓат пайдаланушыларѓа жењілдіктер, сыйлыќтар беріледі, ал орындалмаѓанда айып тµлем белгіленеді.

Табиѓат пайдалану жєне ќорѓау маќсатында баѓа тетігі кењінен ќолданылады. Жалпы баѓа дењгейі нарыќ ќатынасына сєйкес ќалыптасќанымен, оныњ негізгі ќ±рамды бµлігі - µнімніњ µзіндік ќ±ны табиѓат пайдалану дєрежесіне сєйкес ќалыптасады. Табиѓат ќорѓау шыѓындары µскенде немесе табиѓатќа єсер артќанда, тµлемдер µскенде, таьиѓат ресурстары ысырапќа ±шыраѓанда, µнімніњ µзіндік ќ±ны артады, таза пайда кемиді.

Табиѓат ќорѓауды, табиѓатты тиімді пайдалануды ынталандыру маќсатында ќаржыландыру жєне несие тетіктері кењінен ќолданылады. Табиѓат ќорѓау баѓдарламалары, жоспарлары, шаралары республикалыќ, аймаќтыќ, мемлекеттік жєне мемлекеттік емес ќорлардан бірінші кезекте ќаржыландырылуы тиіс. Халыќаралыќ, ќоѓамдыќ гранттар кµпшілігінде табиѓат ќорѓау шараларына баѓытталады.

Несиеніњ ынталандыру жєне жауапкершілікті арттыру ќызметі єсіресе жоѓары. ¤йткені несие белгілі мерзімге, белгілі маќсатќа міндетті т‰рде ќайтарылатын жаѓдайда беріледі. Несиеніњ пайдалану мерзіміне байланысты µсімі белгіленеді. Табиѓат ќорѓау жєне пайдалану шараларын ынталандыру ‰шін басќа іс-єрекеттерге ќараѓанда, жењілдетілген несие беріледі. Екінші жаѓынан несиеніњ ынталандыру ќызметі ќайтарымдылыѓы. Несие неѓ±рлым тез ќайтарылса соѓ±рлым аз µсім тµленеді. Сондыќтан несие алушылар табиѓат ќорѓау шараларын тезірек іске асыруѓа мќ‰дделі болады.

Табиѓат тиімді пайдалануды жетілдіру маќсатында пайдаланылатын мањызды тетіктердіњ бірі - табиѓат пайдалану тµлемдері. Ынталандыру табиѓат пайдалану тµлемдерініњ ењ негізгі ќызметі болып табылады. Тµлемдер табиѓат пайдаланушылардыњ оны ќорѓауѓа, ‰немдеп пайдалануѓа жауапкершілігін арттыратын бірден-бір экономикалыќ єдіс болып табылады. Ресурстарды аќысыз пайдалану ысырапшылдыќќа єкеп соќтыратынын тєжірибе µте жаќсы кµрсетті. Табиѓат пайдалануды ќанша мµлшерлеп шектегенімен, тµлемдер механизмі ќолданылмаса аса нєтижелі болмайды.

Ынталандыру маќсатында кейде тµлемдерден босату, азайту сияќты жењілдіктер ќолданылады. Мысалы, жанама, ілеспе µнімдерді, ќалдыќтарды, µнімділігі аз, ќолайсыз орналасаќан табиѓат ресурстарын пайдаланушыларѓа жењілдіктер беріледі: тµлем алынбайды немесе азайтылады.

Ынталандырудыњ ќыржы, несие, материалдыќ сыйлыќтар, жењілдіктер тетігіктерін ќолдану ‰шін табиѓат ќорѓау экологиялыќ ќорлары ќ±рылады. Олар кєсіпорындарда, µндіріс салаларында, аймаќта жєне республика бойынша ашылуы м‰мкін. Экологиялыќ ќорлардыњ ќаржылары тек табиѓат ќорѓау, табиѓат ресурстарын тиімді пайдалану баѓдарламаларына ж±мсалуы тиіс.

Табиѓат ќорѓау шараларын ынталандыру маќсатында амортизациялау тетігі ќолданылады. Табиѓат ќорѓау, табиѓат ресурстарын кешенді µњдеу, ќалдыќтарды пайдалану баѓыттарында ќолданылатын негізгі ќорларѓа жењілдетілген, тездетілген нормативтер белгіленеді. Соныњ арќасында осындай шараларѓа ж±мсалѓан к‰рделі ќаржыныњ ќайтарымы тездетіледі, ѓылыми-техникалыќ жетістіктерді кењірек ќолдануѓа м‰мкіндік туады.

Табиѓат пайдалнуды жєне ќорѓауды ынталандыру єдістері мен тетіктері кешенді, бір-бірімен ‰йлесімді ќолданылуы керек. Жеке-жеке ешќайсысы мєселені толыќ шешпейді. Сондыќтан оларды µзара тыѓыз байланысты ж‰йе де ќарастыру ќажет.

Табиѓат ќорѓауды, тиімді пайдалануды жетілдіру єдістері мен тетіктері


Негізгі экономикалыќ єдістер, тетіктер

Жетілдіру баѓыттары


1

2


Жоспарлау, баѓдарламалар, жобалар

Кєсіпорындарды, µндіріс салаларын аймаќты наќты нєтижелерге ±мтылдыру. Болжау, жоспарлау жєне баѓалау кµрсеткєштерін аныќтау. Арнайы баѓдарламалар єзірлеу.


Ќаржыландыру

Табиѓат ќорѓау шараларын бюджеттен, табиѓат ќорѓау ќорларын ќаржыландыру. Ынталандыру маќсатында ќаржыландыру есебіне тµлемдер (салыќ) жатќызылуы м‰мкін.


Несие

¦заќ жєне ќысќа мерзімдерге, арнайы табиѓат ќорѓау маќсатында несиелер, жењілдетілген несиелер беру.


Амортизация

Табиѓат ќорѓау ќ±рылымдарына, ќ±ралдарына, негізгі ќорларына тездетілген амортизациялау нормаларын белгілеу.


Тµлемдер

Табиѓатты пайдалану, ќорѓау, ќалпына келтіру тµлемдері белгіленеді. Табиѓат ќорѓау шараларын тµлемдер есебінен ж‰ргізуге м‰мкіндіктер, тµлемдерден жењілдіктер беріледі.


Табиѓат ќорѓау ќорлары

Республикалыќ, аймаќтыќ, жергілікті кєсіпорындардыњ табиѓат ќорѓау экологиялыќ ќорлары ќ±рылады, ќаржылары табиѓат ќорѓауды ынталандыру маќсатында ж±мсалады.


Баѓа

Ѓылыми негізделген тиімді баѓалар ќалыптасуы. Баѓа шамасында: халыќ шаруашылыќ ќажеттілікті; ЃТЖ, ќалдыќтарды пайдалануды; табиѓат ресурстарыныњ ‰немделуін; экспорт-импорт тиімділігініњ ескерілуі.


Салыќ жењілдіктері

Табиѓат ќорѓау, тиімді пайдалану шараларынан т‰скен пайда уаќытша салыќтан босатылады немесе жењілдіктер беріледі.


Материалдыќ сыйлыќ (дотация)

Зиянды заттардыњ ауаѓа, суѓаѓ таралуын кеміткені ‰шін суды, т.б табиѓи ресурстарды пайдалану нормасын кеміткен ‰шін, табиѓат пайдалану экономикалыќ єдістерін жетілдіргені ‰шін, экологиялыќ жања технология, техника ќолданѓаны ‰шін материалыдыќ сыйлыќтар (дотация) беріледі.


Айыптар

Табиѓат ќорѓау зањдарын б±зѓаны ‰шін, табиѓи ортаѓа шекті шамадан артыќ ластаушы заттар шыѓарѓаны ‰шін, табиѓат ресурстарын ысырап еткені ‰шін, келтірілген зиянныњ ќайтарымы ретінде айып тµлемдері алынады.


Сана-сезімге ќоѓамдыќ ќатынастарѓа єсер ету

Табиѓат ќорѓау жµнінде білім-тєрбие беру, ‰здік нєтижелерді насихаттау (жариялау,кµрсету)


Ластаушы заттар шыѓару ќ±ќын сату

Ластаушы заттар шыѓару шамасын шектен (нормадан) тµмендеткен кєсіпорындарѓа аймаќтыњ норма шегінде ластау ќ±ќын сатуѓа р±ќсат беріледі.


Жанама єдістермен басќару

Жерді ±заќ уаќытќа жалѓа беру, табиѓатќа єсер ету жариялылыѓы, ќоѓамдыќ баќылау ќ±ќыќтыќ процедураларды жењілдету, мєліметтерді алуды оњайлату.


Жалпы экономикалыќ шаралар

¤ндіріс ќ±рылымын жаќсарту, валюта курсы, шетелдік инвестиция саясаты, бюджет, аќша саясаты, µсім, дисконт, инфляция шамаларын реттеу.



Табиѓат пайдалану жєне ќорѓау баѓытында єкімшілік, экономикалыќ (нарыќтыќ) єдістермен бірге жалпы экономикалыќ саясат мањызды орын алады. Мысалы, µнеркєсіп ќ±рылымын жаќсарту, жекешелендіру жєне мемлекет меншігін алу, шаѓын кєсіпкерлікті дамыту, инвестиция саясаты, шетелден инвестиция тарту, т.б.

¤неркєсіп ќ±рылымын жаќсарту арќылы табиѓатты ластаушы, табиѓат ресурстарын пайдаланушы µндіруші µнеркєсіптіњ орнына дайын µнім шыѓаратын µњдеуші µнеркєсіптіњ ‰лесін ±лѓайту экономикаѓа да, табиѓатќа да тиімді. Сол сияќты экспорт-импорт саясаты «ластаушы» µнімдерді єкелуді шектеу баѓытында болуы керек. Шетелде инвесторлармен ж±мыста табиѓат ќорѓау шараларына баса назар аударылуы тиіс. ¤йткені дамыѓан елдер, бірінші кезекте «ластаушы» кєсіпорындарды шетелде орналастыруѓа тырысады.

¤неркєсіп ќ±рылымын жаќсарту, єдетте, экономиканы т±раќтандыру, инфляцияны ауыздыќтау, ±лттыќ валютаныњ ќ±нын арттыру саясаттарымен бірге ж‰ргізіледі. ¤ндірістіњ кейбір салаларын ќолдау саясаты да табиѓат ќорѓаумен тыѓыз байланысты.

Сонымен, жалпы алѓанда, экономиканыњ барлыќ салаларындаѓы басќару шешімдері, т±жырымдамалары, экономикалыќ саясат тікелей жєне жанама табиѓи ортаны жаќсартуѓа, табиѓат ресурстарын молайтуѓа, адамдардыњ µміріне баѓытталуы тиіс.




ҚОРЫТЫНДЫ


Табиғат қорғау саласында басқарудың негізгі принциптерінің бірі қабылданатын шешімдердің іс-әрекеттердің алдын алу сипатында болуы. Өйткені табиғи ортаға келтірілген зиянды жоюдан гөрі оны болдырмау әлдеқайда тиімді. Сондықтан басқарудың ең негізгі әдісі болжамдар, бағдарламалар, жоспарлау және жобалау. Алғаш ұзақ мерзімдік болжамдар, тұжырымдар, бағдарламалар жасалады, содан кейін олардың негізінде ұзақ қысқа мерзімдік жоспарлар бекітіледі. Солармен қоса, ғылыми-техникалық болжамдар, тұжырымдамалар, жоспарлар әзірленеді.

Табиғат қорғау және тиімді пайдалануды жоспарлаудың басты мақсаты - табиғи ортаның теңдестігін сақтау, табиғат ресурстарының үнемделуін, молаюын, тиімді пайдаланылуын қамтамасыз ету.

Табиғатты пайдалануды басқаруда әсіресе әкімшілік жолмен реттеуде нормативтер мен стандарттар ерекше орын алады.

Табиғи ортаның сапалық стандарттары ауа, су бассейндерінің, топырақтың және басқа табиғаттың құрамды бөліктерінің жай-күйін реттейді.

Әдетте табиғи ортаны ластаушылардың әрқайсысында жол берілетін ластаушы заттардың шығарылу шегі белгіленеді. Ластаушы заттардың шоғырлану шамасы осы шектен аспағанда олар адам денсаулығына, экологиялық жүйелерге зиян келтірмейді деп есептейді. Нормативтердің орташа тәуліктік және ең жоғарғы шамасы белгіленеді.

Қазіргі таңда біздің мемлекетіміздің экономикасында салық жеңілдіктерін қолданылуы аз және әйгілі емес. Қолданылып жүрген төлем жүйелері салық жеңілдіктерімен толықтырылуы мүмкін.

Кейбір жағдайда салық мүлде алынбайды, экологиялық қор салықтан босатылады. Сонымен бірге, екінші ресурстарды өндірумен айналысатын кәсіпорындар, табиғатты қорғауды қаржыландыру ортаны қорғауға және қоршаған ортаны ұдайы өндірісне шетел инвестицияларды салықтан босатылуы мүмкін.

Ќоршаѓан орта жєне адамдардыњ денсаулыѓына кері єсерін тигізіп отырѓан фактор б±л ауаныњ ластануы. Облыс атмосферасын ластап отырѓан µнеркєсіптер м±най-химиялыќ µндіріс, жылу энергетика, т‰сті металлургия («Южполиметалл»ЖАЌ, «Петро Казакстан Ойл Прдактс»ААЌ, ТЭЦ-1, ТЭЦ-2, ТЭЦ-3, «Шымкентцемент» ААЌ) жєне автотранспорт. Шымкент ќаласында ауаныњ ластану дењгейі жоѓары, ол Ќазаќстанда ластанѓан ќалалар ќ±рамына кіреді.

Қазіргі жағдайда табиғатты пайдалану және оны қорғаудағы экономикалық механизмді қалыптастыруды мына төмендегі элементтерге бөлуге болады:

табиғат пайдалану және қорғау қызметтері, экономикалық құралдарының жүйесі;

табиғат пайдаланудың ақылығы;

экологиялық факторларды есепке ала отырып, алғашқы және екіеші қайтарымды ресурстарға бағаның құрылуы;

экологиялық сақтандыру;

мемлекеттік және аймақтық бағдарламаларды іске асыру механизмін жасау.

Нарыќ ќатынасы бойынша табиѓатты арнайы пайдалану тµлемді, табиѓат пайдаланушылар табиѓат ресурстарын аќылы пайдаланады, табиѓи ортаѓа келтірілген зияндарын жоюѓа, зиянѓа ±шыраѓандардыњ шыѓынын ќайтаруѓа міндетті жєне табиѓи ортаны ќорѓауѓа, табиѓат ќорѓау зањдарын саќтауѓа міндетті.

Табиѓи пайдалану жоспарларын айќындау ‰шін экологиялыќ нормативтер мањызды орын алады. Олар табиѓат ќорѓау, пайдалану ережелеріне, талаптарына, тєртіптеріне сєйкес аныќталады жєне наќты табиѓи жаѓдайына байланысты ќ±рылады.

Пайдаланылѓан єдебиеттер

С. М±ќа±лы, Е.М. ‡пішев «Табиѓат пайдалану экономикасы»

Оќу ќ±ралы, Алматы. «Экономика» 1999ж.

Ќ.Є. Єлімбетов, Г.С. Оспанова, А.Ќ. Мейірбеков «Табиѓатты пайдалану жєне оны ќорѓау» Алматы. 2000ж.

Н.С. Мамыров, Е.М. Упушев, М.С. Тонкопий «Экономика природопользования» «Экономика» 2003г.

«Платежи за пользования природными ресурсами» Алматы, Ќазаќ Университеті. 1997ж.

Э.В. Гирусова, В.Н. Лопатина «Экология и экономика природопользования» Москва. 2002г.

С.Н Бобылов, А.Ш. Ходжаев «Экономика природопользования» Учебное пособие. Москва «Тейс» 1997г.

М.С. Тонкопий «Экономика природопользования» Алматы «Экономика» 1998г

«Методика определения платежи за загрезнение окружающей природой среды» Алматы, Минэкологий. 1997г.

П.М. Нестеров, А.П. Нестеров «Экономика природопользования и рынок» Учебник для вузов. Закон и право. «Юнити»

В.Н. Герасимова, А.А. Голуб «Методология экономической оценки природных ресурсов» Москва 1998г.

Є. Бейсенова, А. Самаќова, Т. Есполов «Экология жєне табиѓатты тиімді пайдалану» Алматы 2004ж.

Б. Єбдірайымов «Экологиялыќ зиян: сипаттамасы» «Юрист» Алматы 2001ж.

Г.К. Сагимбаев «Экология и экономика» Алматы 1997г.

С.В. Макар «Основы экономика природопользования» Учебное пособие. Москва 1998г.

Р.К. Ниязбекова «Формирование политики устойчивого экологического развития» Бишкек 2002г.

«Ќоршаѓан ортаны ќорѓау нормативтік актілер жиынтыѓы» Алматы 2004ж.

С.В. Тэн «Методы экономического стимулирования как основной рычаг управления качеством окружающей среды» Алматы 1996г.

Е.М. Засловский, Т.А. Засловская «Система управления качеством окружающей среды основные принципы» Экологические системы и приборы. 2000г.

Т.А. Хоружая «Методы оценки экологической опасности» Москва 1998г.

С.Н. Бобылов «Экологизация экономического развития» Москва 1994г.

К. Ниязбеков А.Д. Выварец, Б.Т. Утельбаев «Жаратылыс д‰ниеліктерін пайдаланудаѓы экология-экономикалыќ мєселелері» Алматы 1993ж





© 2010-2022