Научные работа по географии на тему Ақжар ауданның кешенді сипаттамасы

Мазмұны

КІРІСПЕ...................................................................................................................3

1.АҚЖАР АУДАННЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ - ГЕОГРАФИЯСЫНА СИПАТТАМА.........................................................................................................4

1.1 Геологиясы, пайдалы қазбалары.......................................................................4

1.2 Жер бедері...........................................................................................................7

1.3 Климаты...............................................................................................................8

1.4 Ішкі сулары..........................................................................................................8

1.5 Топырағы............................................................................................................12

1.6 Өсімдіктер мен жануарлар әлемі......................................................................14

2.АҚЖАР Ауданның ЭКОНОМИКАЛЫҚ-ГЕОГРАФИЯСЫНЫҢ ДАМУЫ ЖӘНЕ ҚАЗІРГІ КЕЗДЕГІ ӘЛЕУМЕТТІК ЖАҒДАЙЫ..............................................................................................................19

2.1 Ақжар ауданның тарихи-географиялық сипаттасы........................................22

2.2 Экономикалық жағдайы облыс бойынша алатын орны.................................26

2.3 Қазіргі кездегі әлеуметтік жағдайы..................................................................27

3.АҚЖАР АУДАННЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК ДАМУ ЖАҒДАЙЫ, ҚАЗІРГІ КЕЗДЕГІ МӘСЕЛЕЛЕРДІ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ...............................................................................................................31

3.1 Ауданның қазіргі экономикалық жағдайы, келешектегі динамикалық даму

жолдары................................................................................................................31

3.2 Әлеуметтік жағдайы:қадағалау және жергілікті халықтың тұрмыстық

жақсарту жолдары...............................................................................................32

3.3 Ауданның экологиялық жағдайы......................................................................38

ҚОРЫТЫНДЫ........................................................................................................41

Қолданылған әдебиеттер ......................................................................43

Қосымша.............................................................................................................45

Кіріспе

Дипломдық жұмыстың тақырыбы: «Солтүстік Қазақстан облысының Ақжар ауданның кешенді сипаттамасы» .

Дипломдық жұмыс кіріспе, үш тарау, қорытынды және пайдаланған әдебиеттер тізімінен, қосымшалардан тұрады. Кіріспеде жұмыстың өзектілігі, жаңашылығы мен практикалық маңыздылығы, жұмыстың мақсаты мен міндеті айтылады.

Дипломдық жұмыстың өзектілігі - Солтүстік Қазақстан облысының Ақжар ауданның әлеуметтік -экономикалық жағдайы: табиғи қоры, өнеркәсібі, ауыл шаруашылығы, транспорттары мен коммуникация жүйелері. Тақырыпты таңдау себебім, өзім туып-өскен өлкемнің әлеуметтік -экономикалық жағдайының кешенді сипаттамасын беру, өйткені аудан туралы мәліметтерді оқып білу әдістемелері және ондай ізденістердің жаңа формаларының даму этаптарының тәжірибелеріне ғылыми қорытынды жасау - өлкетану мәселелерінің өзектілігінің бірі. Қазіргі таңда ауданымыздың экономикалық әлеуметтік жағдайын зерттеу тәртібіндегі мәселелердің бірі.

Аудан халқының өмір сүру деңгейін жақсартуда жалақының уақытында төленуі мен жалақы мөлшерінің көбеюі өзіндік әсер етеді.

Ғылыми жаңашылығы мен практикалық маңыздылығы - ауданның әлеуметтік -экономикалық жағдайын зерттеген кезде жаңа мәселелер туындайды. Солтүстік Қазақстан облысының ішінде Ақжар ауданын бөліп жеке оқу аз көлемді территорияның орналасуын, экономикалық жағдайы облыс бойынша алатын орнын, табиғи жағдайлары мен қорларын,халқын, қазіргі кездегі әлеуметтік жағдайын және келешекте даму бағытын айқындауға мүмкіндік береді.

Қазіргі ғылыми шешу жолдары - Солтүстік Қазақстан облысы алып территорияны алып жатыр. Дипломдық жұмыста осы өңірдің Ақжар ауданы бойынша шағын территорияның әлеуметтік -экономикалық жағдайын зерттеу келешекте ауданның жан - жақты меңгерілуі үшін өте қажет. Ғылыми тұрғындан зерттеу оның қазіргі ахуалын бағалап ұсыныс беру. Дипломдық жұмыстың мақсаты - Ақжар ауданының экономикалық, әлеуметтік және экологиялық қазіргі жағдайын қарастыру болып табылады. Осы мақсатқа жету үшін мынадай жұмыстар істелінді, жалпы физикалық - географиялық сипаттамасы олардың өзара әрекеттесуі нәтижесінде табиғатта өтетін табиғи процестерді оқу мен бірге антропогендік әрікеттерге көңіл бөлінді. Өйткені, табиғат пен шаруашылық арасындағы байланысты бақылау шаруашылықтың жекеленген тұстарының өзара әрекеттесуі қаралды.

Диплом жұмысының мақсаты: Солтүстік Қазақстан облысының Ақжар ауданаының әлеуметтік және экономикалық кешенді сипаттамасы дамыту.

.

Зерттеу міндеттері:

- Ақжар ауданының табиғи, экономикалық - әлеуметтік, қазіргі экологиялық жағдайын зерттеу;

- Ақжар ауданның қазіргі экономикалық-әлеуметтік мәселелерін талдау жасау;

- Ақжар ауданның келешектегі динамикалық даму жолдарының ерекшеліктерін айқындау;

- Ақжар ауданның болашақа дәлелдеу жолдарын көрсету.

Зерттеу нысаны: Ақжар ауданның келесі географиялық зертеу обектісін көрсету.

Зерттеу пәні: Экономикалық және әлеуметтік география пәні.

Практикалық маңыздылығы: Зерттеу нәтижелерін география пәнін мектеп курысында оқыту барысында қолдануға болады.

Зерттеу әдістері: Тарихи, мәдени, этникалық, географиялық әдістермен қатар талдау, жүйелік және құрылымдық талдау әдістері қолданылды.

Табиғи жағдайын және оның элементтерін сипаттау - геологиясын, жер бедері, жер қойнауының байлығын, климатын, ішкі суларын, топырағын, өсімдіктер мен жануарлар әлемін, олардың өзара әрекеттесуі және бір-бірімен байланыстылығын ашып көрсету. Оларға адамның іс-әрекеттері қосымша әсер етеді. Сондықтан табиғат пен шаруашылық арасындағы байланыс, яғни шаруашылықтың жеке тұстарының әсері көзден тыс болмау керектігін көрсету;

Ауданның әлеуметтік жағдайын қадағалау және жергілікті халықтың тұрмыстық жақсарту жолдары айқындау.

Міндеттеріне жетудегі зерттеу объектілері - Ақжар ауданының қазіргі таңдағы экономикалық - әлеуметтік, экологиялық жағдайлары жан-жақты сипаттау, мәліметтерді жүйелеу барысында келешекте даму бағытына болжам жасау, ұсыныстар енгізу.

Дипломдық жұмысты орындауда арнаулы әдебиеттер, мерзімдік баспасөздер материалдары, кәсіпорындардың есептері және арнаулы әдістемелік құрал диплом жұмысының жазылудың практикалық базасын құрады.

Диплом жұмысын келешекте Қазақстанның географиясын оқытуда, мектептерде өлкетану үйірмелерінің жетекшілеріне қосымша мәлімет беретін деректі материал ретінде пайдалануға болады.

1.АҚЖАР АУДАННЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ- ГЕОГРАФИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ

Қазақстан Республикасының Солтүстік бөлігінде орналасқан Солтүстік Қазақстан облысы Ақжар ауданы кіреді. Батыс Сібір жағалауында орналасқан.

Ақжар ауданы -облыстың шығыс бөлігінде орналасқан әкімшілік бөлініс. Көкшетау облысының Ленинград және Ленин ауданының негізінде, 1997 жылдың мамыр айында Солтүстік Қазақстан облысы Ақжар ауданы болып құрылды. Солтүстік Қазақстан облысы Қазақстан солтүстігінде орналасқан негізінен Сарыарқа жерінің солтүстік шетті. Аумағы 8,04 мың.шаршы км. Аудан орталығы- Талшық селосы, халқы-23,5 мың адам. (2007ж) Аудан 12 ауылдық округке, біріккен 25 елді мекеннен тұрады. Талшық селосы жазық келген аудан аумағының жер бедерінде ойпаттар мен шағын көл шұңқырлары көп. Климаты тым континентті. Ауданының оңтүстігіне қарай биіктігі 10-12м ұсақ шоқылары бар. Жер қойнауында құрылыстық материалдар қоры барланған. Халық қоғамның экономикалық және әлеуметтік дамуының басты субъектісі мен негізгі, «табиғат-халық-шаруашылық» геожүйесінде негізгі компонент болып есептеледі.

1. Геологиясы . Пайдалы қазбалары

Қазақстанның территориясының Батыс - Сібір эпигреценді тақтасы мен көне палеозойлық жыныстардың түйіскен жерінде жатқан облыс аумағы геологиялық тұрғыдан ерекше құрылымымен және ұзақ тарихи дамуымен ерекшеленеді. Облыстың жазық өңірінің негізін түйісетін Батыс-Сібір тақтамасының кристалды ірге тасы баспалдақ тәрізді келеді. Ол бірнеше салыстырма түрінде терең жарылыстармен жеке бөліктерге бөлініп шытынаған. Облыстың оңтүстік гранитті кварциті форфоритті кристалды тақтастармен құм - тастарымен гнистер тағы басқа .кристалды -магмалық және метаморфтық тау жыныстарымен ерекшеленеді. Олардың барлық жер бетіне немесе жер шамал шөгінді тау жыныстарымен жабылған. Бірақ солтүстік әсіресе солтүстік шығыс бетіндегі іргетас беті тұнба шөгінді қабаттарының астында қалған тжәне оның Петропавл қаласы тқсындағы қалдықтары 700м, ал Булаев қаласында 800м жетеді.

Кристалдық жыныстармен Октябрь, Заградов, Көкшетау, Шат, Қатаркөл, блоктары түзілген. Бұлар палеозойдың бастапқы кезіндегі басқа көне массивтермен бірге меридиан бағытындағы қатпарлар - жақпарлы ірі құралымдарды түзейді. Олар шамамен солтүстікте Петропавл қаласынан, оңтүстікте Қарсақпай тауларына дейінгі аралықта алып жатыр.

Бүкіл Солтүстік Қазақстан ірі Сарысу -Көкшетау көтерілімінің солтүстік құрылымдық элементі саналатын Солтүстік Қазақстан күмбезімен көрініс тапқан. Осы уақыттан юра кезеңінің ортасына дейін аймақ эпиплатфориалық орогенез жағдайында дамыды. Бұл орогенезде тектоник, қозғалысының жетекші формасы болып аумағы баяу кеңіген күмбезді көтерілім жатады. Онымен бірге күмбездің пайда болуы қайтадан көтерілген тау белдеуінің ерекше құрылымын түзеді. Олар :кең ойыстар, топырақтар және көтерінкі қраттар түрінде болады. Солтүстік Қазақстан күмбезіндегі қарқынды көтерілім девон мен карбонда болды және оның қалыптасқан кезі -триас-юраға келеді. Осы кезеңде күмбез ішінде және оның шет жақтарында ескі жарылымдар жаңарды және жарылымдар пайда болды. Олар пайда юболғап жерлерде гравиндер мен көтерілімдер қалыптасты. Ескі жарылым белдеміндегі Купрянов, Төменгі бұрлық т.б гравиндер жатады.

Полезой жасындағы Батыс Сібір плотформасының оңтүстік шетінде сәйкес келетін Петропавлдық Есіл маңының қазіргі аумағындағы мезокайнозой кезеңдерінде тербеліске ұшырады. Аудандық батысын бірнеше рет эпиконтинентті теңіз сулары басып отырады немесе төменгі деңгейдегі құрлыққа айналады.

Олигоценнің соңында Сарысу-Көкшетау күмбезді диаметрінің көлемі ұлғайып, гидрограф желілерімен шектеліп айқындала басталады. Солтүстік Қазақстан күмбездері негізінен, батысында және оңтүстікте Есілмен шектеседі, ал оңтүстікте Үлкен Тораңғыл, Шағалалытеңіз, Кіші Қараой, Үлкен Қараой,Теке,т.б.көлдер тізбегімен шектеледі.Ортаға тартқыш өзен аңғрлары жүйесі пайда бола бастады. Жоғарғы өрлеу қозғалысы нәтижесінде палеогеннің соңында (35-40млн.жыл бұрын) Торғай иіндісі көтеріліп, теңіз Батыс Сібірден тыста қалады, континентті жағдай қалыптасы Борки, Ольшанка селолары тағы басқа жерлерде кездеседі. Олигоцен ормандарында алып индриотерий мүйіз тұмсығы өмір сүрген. Бұл жануардың ұзындығы 7м және салмақты колонна тәрізді ұзын тұмсығы мен ұзын мойны болған. Тұңғыш рет бұл жануарды Торғай даласында В.Борисяк сипаттап жазған.

Карбондық жыныстар ашық сұр түсті құмтастардан, кейде сирек ақтастардан құрылған. Төрттік карбонды шөгінділер қаланың солтүстік және солтүстік-шығыс бөлігінде кездеседі. Неогендік қызыл батпақтар қалдық түрінде кездеседі. Көлдің аңғарлы бөлігінің төмендеген жерлерінде палеогендік және неогеновыми шөгінділер алып жатыр /құм араласқан батпақтар, әртүрлі батпақтар. Қаланың кеңістіктері мен жазық жерлері төменгі төрттік, төрттік және қазіргі кездің аллювиальды, көлдік-аллювиальды және делювиальды шөгіділерімен жабылған. Аллювиальды шөгінділер шектеулі ені 0,5-2 км болып Қылшакты өзенінің екі жағын алып жатыр, құрамы құмды, құмдауытты, 10-15 метрлік болып неоген-төрттік батпақтарды жабады.

2. Жер бедері

Жер бедері негізінен жазық болып келеді. Жазық келген аудан аудағының жер бедерінде ойпаттар мен шағын көл шұңқырлары көп. Аудан аймағы Батыс-Сібір жазығының оңтүстік ұиырында және жарым-жарымдай Қазақтың ұсақ шоқысы деп аталатын Сарыарқа аясында орналасқан.Батыс-Сібір жазығының Солтүстік Қазақстан бөлігі ылдилы жазықтықтың ішкі белдеміне ұштасады.Оның жер бедеріне, толқынды бетінің солтүстік және солтүстік-шығысқа қарай жалпы еңгіштелген жазық тән. Жазық келген жер беті теңіз деңгейінен 125-200м биіктікте.

Ең аз шамадағы белгілер оңтүстік-шығыс жағындағы көлдердің: Үлкен Қараой, Кіші Қараой, Жантасор тағы.басқа. Көлдердің өзі тайыз болғанымен, қазаншұңқырлардың тереңдігі 40-60м.

Жазық келген жер беті теңіз деңгейінен 125-200м биіктікте. Ең аз шамадағы белгілер оңтүстік-шығыс жағындағы көлдердің: Үлкен Қараой, Кіші Қараой, Жантасор тағы.басқа. Көлдердің өзі тайыз болғанымен, қазаншұңқырлардың тереңдігі 40-60м.

Батыс-Сібір жазығының шекаралық оңтүстік шетіндегі жартасты жыныстар тым тереңде жатпайтын, көбіне бірден топырақ қабатының астында болатын көне абразиялы-шоғырлы толқынды -жонды жазық болып табылады. Бірқалыпты үстіртті жазық бетінде жеке төбелер немесе аласа ( 20м-ден 30м-ге дейін) шоқылар көтеріледі. Одан да биік шоқылар сирек кездеседі. Жер бедерінің теріс формаларының арасында уақытша су жүретін саяз көлдер кездеседі.

Жер бедерінің үшінші қатпары-Көкшетау үстіртінің беті. Онда аралдық аласа таулы сілемдерде 360-400м биіктіктегі тегістелген үстірт басым, олардың кейбіреулерінің тік жартасты шыңдары 600-700м биік. Денудациямен және желге мүжіліп бет жағы ашылып қалған Көкшетаудың аласа тауларын түзетін гранитті құрам жыныстары көптеген таң қаларлықтай мүсіндерді кескіндейді. Құлаған қалдықтар мұнара тәрізді бөлек-бөлек қатпарлы жер бедерін түзеді. Өзендер аралығындағы жазықтықтарға 30-50м сұғына енген. Облыстың Есіл-Тобыл өзендері аралығының бөлігі болып табылатын жағалау бойы ескі ордың жыра-жылғаларымен күрделенген, бірақ шын мәнде көмілген көнет Суери, Кизақ, Емца өзендерінің аңғарлары байқалады. Сол жағалауға қазаншұңқырлы -жон-бұйратты жер бедері, көл шұңқырлары мен ойпаңдардың молдығы тән. Облыстың оң жағалауының жартысында Есіл-Ертіс өзендері аралығында бірқалыпты жазық бар, ол шығыс-солтүстік-шығыс бағытында жайпақ кең ойпат - Қамыстысай басып өтеді. Оң жағалауды тұйықталған қазаншұңқырлары жайпақ түпті жер бедерінде анық білінебейді, ойпаңдар сияқты. Жалпы жер бедері. Есілдің сол жағасын алып жатқан облыстың солтүстік ендігінде жалпы кеген жер бедері дамыған. Облыс аумағында оынң жалпы ұзындығы 15км-ге жетеді. Жалпы биіктігі 3-4м ден 15-18м-ге ал ені 500-1500м-ге жетеді. Олардың өстері батыс, оңтүстік -батыс шығыс солтүстік - шығыс бағытта бойлай жатыр. Қырқалардың төбесі әдетте ұзына бойы доғалдана созылған, кейде бойлық бағыта ассеметриялы келген. Жалдар көбіне көл қазаншұңқырлармен ұштасқан. Көлдердің шығыс беткейлерінен басталғандай болып және аша болып айырыла келген жалпақ ұштарымен қазаншұңқырларды қамтыған. Ұзындығы 40м-ден 2км-ге дейін биіктігі 10-5м ені 800-600м орташа қырқалар 53 пайызды құрайды.

Баяндап отырған кешенді жер бедері пішіндерін қамтитын жалдар мен көл қазаншұңқырларынан басқа оған әдетте көл қазаншұңқырының шығыс бөлігінің ортақ тәрізді жартылай шеңбер жасап жатқан көл маңындағы төбешіктер де кіреді.

Төбешіктер суайырықтары мен су жиынтықтарымен ерекшеленеді. Бірінші кезектегі (жазықтық) үстірт немесе төбелер жазықтықтан көтеріледі және палеозойлық жыныстардың түзілген. Көл аралық төбешіктер қазіргі кездегі жер беті денудатциясына жатады. Мысал ретінде, Сілеті каньонін айтуға болады. Облыс территориясында Ерейментау таулары көзге түседі. өз кезеңінде палеозойлық жыныстармен шоғырланған. Орташа биіктігі 400 - 500 м. аласа таулы өлкелердің жер бедерін алдымен беткей экспозициясын сосын жыныстық құрамына байланысты ажыратасыз. Жер бедерінің жыныстық ерекшеліктері, әсіресе кварц, альбитефирами, гранит т.б. өзгеше ерекшеленеді. Жұмсақ жыныстарға рельефке құмтасты конглометарі қиыршықтасты т.б. жатады. Оңтүстік және оңтүстік-шығыс бөлігінде Сарыарқа тау тізбегі басталады. Оларға жататын орташа таулар - Мұзбел және Ерейментау. Сарыарқа Қазақтың ұсақ-шоқылы даласы Қазақстанның таулы өлкелерінің бірі. Физикалық, географиялық және табиғаттық-климаттық жағдайынан ең үлкен аймақ. Батысында Торғай үстіртімен, солтүстік батысында Солтүстік үстірті, ал Шығысында Шығыс-Тарбағатай таулары және Оңтүстігінде Бетпақдала және Балқаш көлі, ұзындығы 1200, ені 900 км. Жер бедері - шекті жазықтықтар.Солтүстігінен жіктік аумақтарға Көкшетау облысы, Қарағанды облысы, Жезқазған облыстары, ал оңтүстік батысынан Павлодар бөлігі және Семей бөлігі алып жатыр. Солтүстік бөлігінен Ақмола облысы, жер бедері негізінен, аласа таулы өлке, оларға: Ұлытау (1133м), Ерейментау (899м), Жел адыр (601м), Арғынат (575м), Шығысында Теңіз - Қорғалжын құламасы. Теңіз жазықтығымен Көкшетау үстірттің арасында Есіл және Атбасар жазықтығы алып жатыр. Аумақтың геологиялық жағдайына қарасақ, солтүстігінен Орал - Монгол геосинклин алды белдеулерінде голеозолық метоморты қатты жыныстар. Кварцит, құмтас, әктас т.б. солтүстік Ақмолалық аумақта табиғи байлықтардың мынадай түрлері кездеседі: алтын, боксит, мыс, сурьма, каолин батпағы, квасты құмдар т.б. Қырқалар мен төбелер механикалық жағынан да, жасы жағынан да әр түрлі материалдардан құралған. Көптеген қырқалар төрттік кезеңнің дерлік сарғыш-сұр құмдарымен, сазды-құмдықты корбонатты топырақтарымен бірге жабылған. Кейбір жағдайларда тығыздалған саздың түпқабаттары, кейде төрттік кезеңнен жалды шөгінділері астында жер бедерінің жалға дейінгі беткі қабаты.

3. Климаты

Климаты шұғыл континентті. Континенттілік жазғы және қысқы температураларында үлкен айырмашылық бар және ылғалдануы жеткіліксіз. Ауаның ең төменгі температурасы -48С, ең жоғарысы +41С. Қысы ұзақ және суық, жазы жылы бірақ қысқа. Қаңтардағы орташа температура -17С -19С, шілдеде 19-20С. Жылдық жауын-шашын мөлшері 300-350мм. Қар жамылғысы тұрақты және оның қалыңдығы 16-56см, қысқы кезең ұзақтығы орташа алғанда 150-155 күн. Қыс айларында боран бірнеше сағаттан бірнешен тәулікке дейін созылады. Күн ұзақтығы жыл бойында 7-ден 17 сағатқа дейін өзгереді, тал түстегі күннің жағдайы- желтоқсанда 11,5- тан шілдеде 58,5-қа дейін. Ұзақты күннің күн сәулесінің жоғары құлау бұрышымен үйлесуі аудан аумағына жазғы уақытта жер бедерін жақсы қыздырады, бұған сонымен қатар аздаған бұлттылық та әсер етеді. Жазда мұндай күндердің саны айына 18 күнге дейін жетеді. Солтүстік аудандарда бұлттылық 78 оңтүстікте 41 күнге жетеді. Күн сәулесінің ұзақтылығы жылына 1900-2000 сағатты құрайды. Аумақтың жылу режиміне, сонымен қатар ауа массасының циркуляциясы да әсер етеді. Жалпы алғанда ауа қозғалысы қоңыржай белдеуінің батыс желдер ағымына тәуелді оңтүстік-батыс, батыс, солтүстік-батыс. Осы бағытта атмосфералық құйындар -циклондар мен антициклондар қозғалыста болады. Аудан климатының ерекше қасиеттерінің бірі - құрғақтығында. Ең құрғақ жылдар: 1955 - 1984 жылдары аралығында болған. Жалпы мерзімді кезеңде сәуір, қыркүйек айларында болатын күндер саны 14 - 20. кейбір жылдары Ақмола өңірінде қыс аяздығы қатты болады, ұзақтығы 5 - 5,5 ай, жер бетіне қардың түсуі қараша айында басталады. 120 - 150 күн жатады, қаңтар айында аяз қысып, қатты қыс басталады. Аязды күндер - 25 ºС- тан және кей аудандарда 10 - 14 ºС- дан, 38 - 45º - тан болып тұрады. Кейбір жылдары айына 18 - 20 күн қатты аязда болады. Жер бетіндегі қардың биіктігі қалыпты жағдайда 20 - 22см болады. Қар қалың жылдары қар жамылғысының жер бетінде жатуы 130 - 140 күн оңтүстікте, ал солтүстік аудандарында 150 - 155 күндей жатады. Көктемі наурыз айының 2-ші жартысына қарай болады. Ұзақтығы 1,5 - 2 ай, температураның 0 ºС - ден көтерілуі сәуір айының басынан басталады. Қар жамылғысының ең ерте еруі он сегізінші наурыздан бірінші сәуірге дейін, ең кіші 25 - 26 мамырға дейін созылады. Түңгі қатқақ суықтар 10 - 19 сәуірден 13 - 15 мамырға дейін созылады, солтүстік аудандарда. Көктемгі ылғалдық жылдық мөлшердің 30 % құрайды. Жазы ыстық және құрғақ ауамен 3 айға созылады маусым - шілде - тамыз. Ең жоғарғы температура (30º С- ден жоғары) шілде айында 11 - 12 күн аптаған ыстық болады. Жаздық кезеңде атмосфералық ылғал 140 мм немесе 34% жылдық мөлшерді құрайды. Жазғы жауын - шашын нөсерлі болып келеді. Күзгі уақыт қыркүйек айының басынан басталып, қазан айының соңына дейін созылады, жазғы мерзімге қарағанда біршама құрғақ тау болып келеді. Орташа температура батыстан шығысқа қарай 13 - 10 ºС өзгереді. Қыркүйек айының бірінші жартысында ауа райы күрт суытып, алғашқы қар жамылғысында түсуі мүмкін. Қыркүйек айында 31мм, ал қазан айында 41мм ылғал түседі. Аудан территориясы 4 климаттық аймаққа бөлінеді: шамалы құрғақ өлі жылы, құрғақ жылы, өте құрғақ, құрғақ жылы аймақ. Шамалы аймақ, өлі жылы аймақ ( гидро термиялық коэффицент, ГТК 1,0) Белсенді температураның мөлшері 10 ºС - 2100 ºС жоғары болмауы керек. бұл аймаққа Балкан мен Макин аудандарының солтүстік бөліктері мен Ақкөл ауданының солтүстік бағыты кіреді. Жылы мерзімде бұл өңірде 10мм. ылғал түседі. Орташа жылдық ылғалмен қатылудың арқасында бидай өнім 60% құрайды, бұл өте жақсы көрсеткіш. 135 күннің ішінде 10 ºС жоғары температура өсімдікке өте жақсы әсер етеді. Ашық участоктарда аязсыз кезең 105 күнге созылады. Аудан территориясында қолайлы температураның арқасында, бидай, картоп, капуста т.б. мәдени өсімдіктерді өсіруге болады. Нақты қар жамылғысының жер бетінде жатуы 140 күн, биіктігі 30 - 35см, бұл дегеніміз, қосымша су қорының 90 - 95 мм. Соңғы, әрі қысқа төрттік кезеңде (1 млн жылға жуық) Батыс Сібірде біршама өзгерістер болды, яғни тау жүйелері қалыптасты, климат бірнеше рет суыды және солтүстік аудандарды мұз басаты,теңіздер батты тағы басқа. Суық климаттың жылы климатпен алмасып отыруы (мұз басу аралықтары) кезектесіп отырды. Климаттың біріңғай тербелесі нәтижесінде өсімдік жамылғысы мен жануарлар әлемі біршама өзгерістерге түсті. Төрттік кезеңнің басында ежелгі сүтқоректі жануарлардың кейбіреулері жойыла бастады. Олардың орнын жаңа фауналық кешендер баса бастады. Алғашқы плейстоцен уақытында ең ірі жануарлардың ішінде эласмотерий болды. Оның ұзындығы 2,5м биіктігі 2,0м, бас сүйегінің дөңбек және күмбез пішінді маңдай сүйегінде қысқа мүйіз болды. Эмласмотерийдің қалдық сүйектері Новоникольский, Новопавлов селолары тұсында табылған.

Мұз басу белдемінен тыс болса да Петропавлдық Есіл маңы мұз басу мен су басуды бастан кешірді. Оның көрінісі ретінде аллювийлі жиындылар көп шөгінділері, террасалардың қалыптасуын, қазаншұңқырлы -төбелі-жалды жер бедерін айтуға болады. Жылы мерзімде 125-170 мм. ылғал түседі, ал қар жамылғысының жер бетінде жату уақыты 125-135 күн, биіктігі 16 - 23см. бұл дегеніміз, қосымша су қорының 45 - 90мм. құрайды. Құрғақ жылы аудан ГТК 0,5, 10 ºС жоғары температура 2550º - 2700 ºС, жылы мерзімдегі орташа жылдық ылғал 125 - 140мм аудан аймағының Қорғалжын ауданының оңтүстік бөлігін алып жатыр. Жылы кезең әдетте сәуір айынан басталады: ауаның 0 ºС - тан өтетін орташа тәуліктік температурасының орта датасы сәуірдің 10 - 15 - тері аралығында. + 5 ºC - тық температура 22 - 25, ал + 10 ºC-тан өтетін температура мамыр айының 8 - 10 - дары аралығына келеді.

Сурет 1. Жыдық орташа температурасы

1.4. Ішкі сулары

Ертеде халқымыз "сулы жер -нулы жер" десе, қазір "Сусыз жер -шулы жер" дегенге келіп тұр. Жалпы жұрт қабылдаған ғылыми теория бойынша, біздің ғаламшарымыздағы өмір мұхитта, яғни су ішінде жаралған. Бұл процесс аса ұзаққа, талай миллиардтаған жылдарға созылған. Мұхит суында еріген қолайлы химиялық қосылыстардан органикалық заттардың пайда болуы үшін осыншама көп уақыт кеткен - алғашқы қарапайым тірі жәндіктер осыдан бастаған. Одан кейін де талай миллиардтаған жылдар өтіп, өмір бүкіл жер бетіне тараған. Ал қазіргі заманда тіршіліктің алуан түрлері мен әр қилы құбылыстар барлық жерлерде-суда құрлықта да, ауада да кездеседі. Бірақ оның сумен арадағы органикалық байланысы сол күйінде сақталып келеді. Организмде болып жататын көптеген процестердің сусыз атқарылуы мүмкін емес. Ол үшін тірі табиғаттың қоректенуіне мысалға алсақ болады - белгілі бір жолдармен организмге енетін қоректік заттардың бәрі алдымен міндетті түрде ерітіндіге айналады, бұған ең алдымен су керек. Егер біздің ғаламшарымызға ғарыштан қарайтын болсаңыз, онда оны Жер емес, Су деп атаған жөн деп ойлаймын. Өйткені жер бетіндегі құрлықтардың көлемі мұхиттар мен теңіздерден әлде қайда кем. Тіршілік көзі сусыз өмір сүре алмайды.Жер шарының су қорын мұхиттар, теңіздер, өзендер, көлдер, мұздықтар жер асты және атмосфералық суды құрайды. Жердегі тіршіліктің қалыптасуына табиғат байлықтарының ішінде судың алатын орны ерекше. Сусыз жер бетінде тіршіліктің болуы мүмкін емес. Адамның денсаулығы, өмірі, тіршілігі, еңбегімен демалысы табиғаттағы судың қорымен құрамына тікелей байланысты сондықтан «Су өмір нәрі» бекерге айтылмаған. Бір сөзбен айтқанда тұщы су дегеніміз - өмірдің таңғажайып, әр баға жеткісіз көзі. Оның қажет болмайтын жері жоқ. Ғылыми-техникалық прогресс мейілінше өрге басып қалалар мен индустрия орталықтары шапшаң дамып жатқан біздің заманымызда су бұрынғыдан да бағалы қазба кеніне айналуда.

Жер қабатының 71% су жайлағанына қарамастан, тұщы су не бары 2.5% (кейбір деректер бойынша 3%) ғана құрайды, әрі судың 70% мұз айдындары мен жоғарғы су қабаттарында (0.3%). Судың қалған бөлігі топырақ ылғалы ретінде көрініп табады. Су өндірістік күштің бірі элементі ретінде кез келген ауданның әлеуметтік және экономикалық дамуына әсіресе құрғақ климсатық үлкен әсерін тигізеді.

Жер бетіндегі су қорына азды-көпті бұлақ сулары, ауқытша ағын сулары, көлдер, ойыс жерлерге жиналатын қар су мен жаңбыр сулары жатады. Көлдер - тұщы су қоры. Көл суы адамзат тұрмысына, мал суаруға, егін егуге, өндіріс орындарына жұмсалады. Су жолы қызметін атқарады. Кеше жүруге қолайлы. Жер қыртысының жоғарғы бөлігіндегі сулар жер асты сулары болып табылады. Жер асты суы-жер қыртысының жоғарғы бөлігіндегі тау жыныстарында болатын су. Жер асты суына негіз болатын,жаңбыр, яғни біраз бөлігін атмосфералық жауын-шашыннан құралады. Екінші бөлігі атмосферадағы су булары жерге сіңіп салқындағанда ,су тамшыларына айналады. Мұндай жағдай шөл мен шөлейттер де кездеседі. Үшінші жолы судың өте аз бөлігі жер астындағы балқыған магмадан су буының бөлінуі арқылы пайда болады. Жер қыртысында суда әр түрлі өткізетін тау жыныстарының қабаттары бар. а) Су құмының ,қиыршақ тастардың,малта тастардың қалың қабаттарынан тез өтеді. Сондықтан, осындай жыныстардан тұратын қабаттар су өткізгіш қабаттар деп аталады.б) Су өткізбейтін қабат саз,гранит, құмтас, сазды тақтатас жыныстарынан тұрады. Осы жыныстар қабатына су жинақталады,сулы қабат түзіледі. Бірінші су өткізбейтін қабаттың үстінде жатқан сулы қабаттағы жер асты суы еспе (грунт) суы деп аталады. Су өткізбейтін екі қабаттың аралығында жатқан жер асты суы қабат аралық суы деп аталады. Балық шаруашылығы дамыған.Тұнба көлдерден тұз өндіріледі. Көлдердің тұщылығын, тұздылығын анықтау үшін келесіден көруге болады. Жер қыртысының жоғарғы бөлігіндегі сулар жер асты сулары болып табылады. Жер асты суы-жер қыртысының жоғарғы бөлігіндегі тау жыныстарында болатын су. Жер асты суына негіз болатын, жаңбыр, яғни біраз бөлігін атмосфералық жауын-шашыннан құралады. Екінші бөлігі атмосферадағы су булары жерге сіңіп салқындағанда, су тамшыларына айналады. Мұндай жағдай шөл мен шөлейттер де кездеседі. Үшінші жолы судың өте аз бөлігі жер астындағы балқыған магмадан су буының бөлінуі арқылы пайда болады. Жер қыртысында суда әр түрлі өткізетін тау жыныстарының қабаттары бар.

а) Су құмының, қиыршақ тастардың, малта тастардың қалың қабаттарынан тез өтеді.Сондықтан, осындай жыныстардан тұратын қабаттар су өткізгіш қабаттар деп аталады.

б) Су өткізбейтін қабат саз, гранит, құмтас, сазды тақтатас жыныстарынан тұрады. Осы жыныстар қабатына су жинақталады, сулы қабат түзіледі. Көлдердің көбісі өзен бойындағы өзен суының деңгейінің көтерілген уақытында пайда болған жайылма көлдер, атыраулық көлдер, кейбір көлдер жаздың апатты ыстық көлдерінде құрғап кеуіп кетеді де орнында аппақ тұз қалады. Аудан жерінен Ащысу, Шат, Қарашат, Қарасу өзендері ағады. Көлдері көп ірілері: Кіші Қараой, Үлкен Қараой, Жантайсор, Құлкөл, Шолақсор. Қазіргі кезде ауданда су жүйесінде 18 гидрант, 48су тартқыш қондырғылар мен сыйымдылығы 500 кубометр таза су сақтауға арналған су қоймасы бар. Алдағы жылға бұл көрсеткіш 5098,78 кубометр немесе 66,5мың кубометр сатып алатнатын су көлемінің 7,67пайыз мөлшерінде белгіленген. Ақжар ауданында Шат өзені, Жантайсор көлі бар. Жантайсор көлінің ұзындығы 80-85км. Шат өзені, Жантайсор көлі жер асты суларына жатады. Ағыстары солтүстік шығысқа басы оңтүстік батыстан басталады. Өзен режимі айқын білінетін көктемгі су тасқыны мен ұзаққа созылатын сабамен ерекшеленеді. Су тасқынының ұзақтығы 1,5-2,0 айға созылады. Су тасқыны кезінде ағымның жылдық мөлшерінің 80-90 пайызы өтеді. Қар суы осылайша өзен толығуының негізгі көзі болып табылады. Көктемгі су тасқыны 10-12 сәуірде басталып, сәуірдің үшінші онкүндігінде шегіне жетеді. Су тасқыны шілденің ортасына дейін жетеді. Жазғы-күзгі саба шілденің ортасынан қазанның ортасына дейін жалғасады. Жазғы-күзгіден қыстың сабаға көшкенде мұз пайда болған соң деңгей төмендемейді, керісінше, мұз пайда болу барысында өзен қайрандалып, таралады және жоғарыдағы қайраңдарға тежеме болады, сондықтан деңгейі біраз жоғарлайды. Бұл өзендегі мұз пайда болу ағынға қарсы, яғни солтүстіктен оңтүстікке қарай жылжуымен түсіндіріледі. Мұз қату ұзақтығы - 5 ай. Мұздың қалыңдығы қыстың соңында 1,0-1,5м -ге жетеді. Әдетте мұздың еріп, жылуы, сонан соң бұзылуы деңгейді көтеріп жібереді. Сәуірдің ортасында мұз ашылады, сең 3-5 күн жүреді. Көл айдындарының жиындық санының ауданының жалпы аумағына қатынасы сияқты орташа көлділік 3,6пайызды құрайды, бұл Қазақстанның бұрынғы солтүстік облыстарынан әлде қайда жоғары. Петропавл қаласы маңындағы аймақтағы көлділік 6,50 пайыз. Орташа көл аумағы 1км жуық. Айдынның аумағы 1км -ден аз көлдер көп емес, олардың үлесіне жалпы санынның 10 пайызы ғана келеді. Көл алаңы көрсеткіштері ауытқып тұрады-жүзден шаршы метрден бірнеше гектарға дейін. Үлкен Қараой 305,5 шаршы км, Кіші Қараой- 100,8 шаршы км тағы басқа. Аудан халқы ешқашан судан тапшылық көреген емес, халық өз су көздерін таза және үнемдеп қолдануда. Қазіргі кезде ауданның көп ауылдық жерлерінде су құбырлары орнатылған, халық өз суын өз үй алдынан ішеуіне мүмкіндіктер бар. 2009-2010 жылы аудан басшылары ауылдарды көркейтіп халықтың жағдайын жасап, көп шаралармен мәселелерін қарастырып халықтың әлеуметтік және экономикалық жағдайына көп мән беруде. Өзендері мен көлдері халық иігілінде. Мысалы: жаз айларында балық аулау, мал өсіру, егін шаруашылығында су көздерінің маңызы зор. Тағы айтып кететін болсақ, аудан тұрғындары үшін ең маңызды болып саналатын бірнеше әлеуметтік маңызы бар фактордың -бірі таза ауыз су. «Таза ауыз су» бағдарламасы бүгінгі күні де ауданда табысты жалғасын табуда. Қазіргі уақытта 24 елді мекеннің 90 пайызға жуығы таза ауыз сумен қамтамасыз етілді.

Көлдердің су айналымының белгілі тәртібі бар. Ғасырлық (негізгі) су айналымының ұзақтығы 29 - 47 жыл, ал екілік су айналымы 6 - 8 жылды құрайды. Көлдердің суы тартылуы және кеуіп қалуы 1937 - 40 жылдары жиі байқалған. Ал 1950 жылдары көлдердің суы керісінше, молайды да, 1951 жылдан 1978 - 1979-ға дейін бұл процес созылады. 1986 - 87 жылдары көл қойнауындағы судың тасу процесі жүреді. Кей-кезде максималдық жағдайға жетеді. Аудан территориясының топырақ жамылғысы 2 түрден құралған қара топырақ, қоңыр және белдеулерге байланысты. Ауданның қалған оңтүстік бөлігінің жер бедері қуаң далалы бөлікке кіретіндіктен, топырақ жамылғысы болып келеді, ауданы 2508,9 мың га. Қара шіріктің көлемі:30 - 40см-де, 2,5 - 3,5% құрайды.

Реттік саны

Суды пайдалану түрлері

1995

2000

2005

1

Суды жер бетіндегі табиғи көзінен алу

403,1

505,4

550,5

2

Суды егін суаруға жерді суландыруға және ауыл шаруашылығын сумен жабдықтау

3002

4011

4550

3

Таза суды пайдалану

3004

3055

4511

Кесте 1 . Аудан бойынша судың табиғи көздерін пайдалу.

4. Топырағы

Ауданда шалғынды-шалғынды қара топырақты, батпақты, шақатты сортанды жерлер де кездеседі. Аудандағы жыртылған жер негізінен қара топырақты, аздап карбонатты және орташа қара топырақты болып келеді. Негізінен табиғи ресурстары болып қара топырақ саналады. Қара топырақтың 80пайызы жыртылған. Жалпы жазықтығына қарамастан топырақтың қабатына себепкер болды. Солтүстік шегі бойымен орманды-дала қатарының (қошқыл-сұр, сұр және бозылт-сұр орманды) топырақ қабаты жатыр. Шоқ тоғайлы орманды-дала аймағында жай қаратопырақ басым.Интразональды қабат өте көп.Бұлар сортаңдар мен әр қил гидроморфтық түрлер. Таулы-шоқылы ланшдафтта шым қыртысы күлгін қабат дамуда.

Орманды сұр топырақ қабаты ең шым-қыртысы су айрықтар учаскілеріне: құмдауытты жалды және аңғар бойындағы бауырайларға жақын. Олар шөптесінге бай қайыңды орман өңірегінде қалыптасады. Оларды қошқыл - сұр, сұр және бозғылт-сұр деп ажыратады. Қаратопырақ: Петропавлдық Есіл маңынан басты аймақты топырағы қаратопырақ-үш түрге: сілтісіздендірілген, жай және оңтайлы тағы басқа болып ажыратылады.

Сілтісіздендірітін қаратопырақ шөптісінді өсімдіктер өскен құмдауытты саздақтардан түзілген, өзен аралықтарындағы шымды учаскілер мен жер бедерінің дұрыс пішіндері біраз (егістік құрылымының 1 пайызға жуығы) алаңды алып жатыр. Қара шірінді шетінің қалыңдығы 40-50см, біркелкі қоңыр түсті және құрамында қара шіріндісі 5-7 пайызға дейін. Карбонаттардың жату тереңдігі 60-90см.

Жай қаратопырақ ауданның топырақ жамылғысының негізін құрайды, олар бірнеше топтарға бөлінеді.Олар біртекті массивтерде де, басқа топырақ кешендері де кездеседі. Жер асты сулары тереңде жататын өзен аралықтарындағы көтеріңкі учаскілерге жапсырылысып жатыр. Олардың аймақтан ерекшеліктері: қара шеріңді горизонттың тілімдене кездесетіндегі, қалыңдығы бар сораңдылықтың, реликтілі гидроморфтылық белгілерінің болуы. Жай қаратопырақтың физикалық-химия жағынан жақсы қасиеттері, органикалық заттың салыстырмалы түрдегі жоғары сапасы қорлары, минералды қорек элементтерінің жалпы және жылжымалы түрлері оларды ауданның ең жақсы топырағына жатқызуға мүмкіндік береді.

Сортаңды қаратопырақ әдетте әр түрлі сортаңды кешендерде болады. 5м жуық кілкіме судың тереңдігінде жатуы, шамалы шымдалған жазыққа тән. Әсіресе құрғақшылық жылдары ауыл шаруашылығы дақылдарынығ өсуіне жағымсыз әсер ететін едәуірнашар сулы-химиялық қасиеттерге ие.

Құрамында қара шіріндісі бар карбонатты қаратопырақ минералды қорек элементтернің жалпы қорлары жөнінен сіңірген негізі ұрамы бойынша жай қаратопырақтан аз ғана ерекшеленеді. Алайда олардан тұз құрамы бойынша бөлектенеді: жоғары қабат тұз қышқылынан көтеріледі, қырынан қарағандығы пішінінің төменгі жағынан тез еритін тұз бар. Батпақты құрам нашар су сіңірткіштің, су ұстағыштық қасиеттің жоғары болуына ылғалды жағдайда өте ісінуге. Құрғақ уақытта жарылу мен тозаңдануға себепкер болады. Оңтүстік қаратопырақ құрғақ дала жағдайында дамиды. Әр түрлі шөптесінде бетегелі, бозды далада қалыптасқан. Топырақ түзетін жыныстар арасында орман тәрізді саздартар басым палеозей жыныстарының жартастарындағы аллюювий-делювийлі қиыршық тастарды мен құмды аллювийлі қабаттары кездеседі. Оңтүстік қаратопырақ түріндегілер төрт тектес топқа бөлінеді: жай оңтүстік қаратопырақ, карбонатты, сортаңды және аз дамыған. Жай қаратопыраққа қарағанда, оңтүстік қара шіріндінің процестік мөлшері аз, кесіндісінің және қырыннан қарағандығынан пішіндінің төменгі жағы сортаңдалған.

Қышқыл -қызғыл қоғыр топырағында ылғалдың тапшылығы айқынбілінеді. Кенезесі құрғақ дала жағдайыдағы қалыптасады.Көбіне Уалиханов ауданында кездеседі. Топырақтың қара шіріндігі шамалы 20-30см тереңдіктері карбонаттар шайылған. Жоғарғы қабаттағы қара шірінді мөлшері 3,5-4,5пайыз. Тереңдеген сайын оның мөлшері күрт азаяды. Тез еритін тұздар 130-150см тереңдеңте жатады,топырақтың қоспалы реакциясы сілтілі. Қошқыл қызғылт қоңыр топырақтың құнарлылығы жоғары.

Жартылай гидроморфты және гидроморфты қатардағы топыраққа шалғынды қара топырақты (жай, сортаңды, карбонатты, шақатты) шалғынды, шалғынды батпақты және батпақты топырақ жатады. Сордың айырықша қасиеті-кесіндісінен қарағандағы генетикалық горизонттығы анық дифференцияланған, олардың арасында тығыз діңгек құрылымды иллювиййлі горизонт ерекшеленеді. Су режимімен сортаңның генизисіне қарай мыңадай түрге бөлінеді: далалық сортаңар шалындық -далалық және шалғынды. Олардың әр қайсысы сортаңды горизонтты қалыңдығы жөнінен қабықты (5см дейін) ұзақ (6-10см ) орташа (11-18см ) және терең (18см астам) болып бөлінеді. Тұзды горизонттағы тұздардың жиынтығы 0,3-тең 1,5 пайызға дейін ауытқиды.

Сорлар әдетте көптен тұзды көлдер немесе көне аңғарларда болады. Олардың қалыптасуы өте минералданған жер асты суларының жақын орналасуымен байланысты. Сорларға тұз жиынтығы 1-2 пайыздан асатын топырақтың кескінінен қарағандағы жоғарғы жағынан интенсивті сортаңдану тән. Жер бетіндегі тұздардың еңжоғарғы концентрациясы сорларда болады, одан қалыңдығы 0,5-2,0см қабық бөлінген.

Шақаттар-ауданның орманды-далалы ланштафтның типтік қабаты. Тұйық орта және шағын ойлауытты (әдетте, қайыңды және көктеркті шоқ тоғайларда) қалыптасады, мұнда көктемде қар суы жиналады да төменнен көтерілген судың астыңғы ағыны шайып әкетеді. Шоқ тоғалы ойлауыттар орман өсімдіктеріне қолайлы су режимін жасайды, соңғысы, өз кезегінде қар жиналып шектен тыс ылғалдануға мүмкіндік береді. Жер қабаты орман шаруашылығы үшін мәнді.

Жайылымалық жер Есіл өзен аңғарында дамыған. Олардың қалыптасуына тасқан су режимі едәуір рөл атқарады, топырақ түзілудің далалық типіндегі аймақтық жер қыртысынан сонымен ерекшенеледі. Жайылманның тегістедген үстіңгі жағында қат-қабат жайылмалық-шағынды қарашірінді горизонт жапқан қабат түзіледі. Механикалық құрам құмдуыттындан саздауытқа дейін құбылып тұрады. Қарашіріндінің құрамы-1,0пайыздан жаңа жайылмалық жерде 5-6 пайызға дейін. Террасалық аласа жайылмада сорлы сортаңды және гидроморфтық топырақ бар. Шұрайлы шөп өсетін жер ретінде пайдаланады.

Шымды-күлгін топырақ ауданның таулы-шоқылы кеңінен таралған, Граниттердің элювийіндегі қарағайлы-қайыңды орманың жамылғысында дамығаны анық генетикалық кесенімен айрықшаланады. Мұнда күлгін түрдегі топыраққа тән барлық горизонттар айқын бөлінеді, бірақ горизонтасы қалың емес: топырақтың кескіні 60-90см-ден аспайды. Құрамында қабыршақты сынықтар мен құмтастар көп. Қарашірінді тек шымды болып бөлінеді. Топырақ орман шаруашылығында ана маңыздың. Шығысында ұсақ шоқылы жазықтың болғандықтан топырақ жамылғысы құнарлығы біршама аз кейбір бөліктердегі азот, фосфор т.б. құнарлы элементтер жетпей жатады, сондықтан көктемде арнайы дәрілеу жүргізіледі. Ауданның қалған оңтүстік бөлігінің жер бедері қуаң далалы бөлікке кіретіндіктен, топырақ жамылғысы болып келеді, ауданы 2508,9 мың га. Қара шіріктің көлемі:30 - 40см-де, 2,5 - 3,5% құрайды. Белдемнің ең оңтүстігінің топырағы ауданы 472,2 мың га. Топырақ жамылғысына климаттың әсері мол. Сондықтан, топырақ құрамы табиғи минералдарға қанықпаған, өнімдердегі нашар болғандықтан, зерттей келе академик А.И. Баева, осы салада көптеген еңбек сіңірген. Облыста солтүстіктен оңтүстікке қарай қара қоңыр, қоңыр, ашық қоңыр белдемелері бірін - бірі алмастырады. Олардың көпшілігі жыртылған. Топырақ жамылғысына климаттың әсері мол.

5. Өсімдіктер мен жануарлар әлемі

Жануарлар дүнесіне күшті әсер ететін адамдар шаруашылық қызметі. Соның нәтежесінде хайуанаттар кейбір саны өседі енді бір түрлері азаяды, ал кейбір түрлері жойылып кетеді. Адамның жануарларға әсері тікелей және жанама болады. Оларды еті, терісі, майы, тағы басқа шикізаттар алу үшінаулайды. Бүгінгі таңдағы басты міндет хайуанатардың түрін көбейту санын молайту. Оның ең тиімді жолы жаңа өкілдерін әкеліп жер сіндіру. Егіс далаларында арам шөптермен егінің зияндыларымен бірге пайдасы көп жануарларда құрбан болады. Өндірістің қалдықтарын улы заттарды ағын суға жіберу арқылы бағалы балықтарды су жануарларын уландырып өлтіру аз болмайды. Бұлда болса адамның жанурға тікелей әсері зорлық зомбылығы.

Соңғы 35-40 жылдардың техникалық дамуына байланысты адамдардың жануарларға тигізіп тұрған әсері де аз болып тұрған жоқ. Атап айтқанда, өзендерді тоғандау қалалармен жолдар салу, ауаны , топырақты, суды ластау орман тоғайды кесу, тың жерлерді игеру сияқты шаруашылық қызметі.

Жануарларды көптеген түрі өзгерген ортаға төзе алмай басқа жерлерге алып кетуге мәжбүр болады немесе көндіге алмай құрып кетеді.

Қазіргі таңда хайуанаттарға маңызды мәселе оларды қорғау. Егіншілік аймақтарда ауыл шаруашылығы өндірісімен қатар қорықтарды ұйымдастыру жабайы жануарлардың көпшілігін сақтауға мүмкіндік береді. Бір жылдық дақылды көп жылдық егінмен кезектестіріп отырғызу егіншілік алқаптарға жақын орналасқан орман тоғайларды егіншіліке жарамсыз жерлерді фотосинтездерін сақтау жабайы жануарлардың өздерінің үйренген ортасында тіршілік етуін жағдай жасайды. Ауданда табиғи өмісдік қабаты ендік географиялық аймақтыққа сәйкес өзгереді, бұған климаттық жағдайлардың орнығуына себепші болатын аумақтың жазық болуы да мүмкіндік береді. Климаттықтан басқа өсімдік қабаты түрлерінің орнығуына табиғаттың жергілікті ерекшеліктері үлкен ықпал жасайды: мезо және микрорельеф, бастапқы жыныстың құрамы, топырақтың гидрологиялық режимі тағы басқа. Ауданның өсімдік қабаты адам баласының шаруашының іс-әрекеті арқылы қатты бұзылған. Оның аумағы орманды-дала және далалы болып екі табиғи аймақ аясында орналасқан. Олар үш ландшафтық өңірге бөлінеді:

1. Ауданың солтүстік жғындағы жер кәдімгі қара топырақты, сортаңды және оңтүстік бөлігінде карбонатты сортан қара топырақты болып келеді.

2. Негізінде шақаттарда дамитын, сиретілген және батырыңқы ұзақ қайыңды, көктеректі шоқ тоғайлары бар типтік емес орман дала өңірі.

Қазақтың ұсақ шоқысының тасты топырағында өскен қайыңды-

тоғайлы орман мен қарағайлы бар орманды-далалы өңірі.

3. Оңтүстік немесе типтік орманды дала өңіріндегі қайыңды және көктеректі-қайыңды орман аумағының 25-30 пайызын алып жатыр. Шақатта, кейде орманның сұр топырағында қайыңды тоғай өседі, қайың мен көктерек, талдың жас өскіндері бұталары өседі. Аудандық қарағайлы орманды- 34 мыңга.соның ішінде 21мың га. МҰТП (Мемлекеттің ұлттық табиғи парк) құрамына кіреді.

Аудандағы жыртылған жер негізінен қара топырақты,азданкарбонатты және орташа қара топырақты болып келеді. Ақ селеу, бетеге, жусан, сұлыбас, бидайық тұқымдастар, итмұрын, шайқурай, қалақай, өгейшөп, бақбақ, түймеше, жолжелкен, түймедағы, шегіргүл, қара меңдуана, алқа, саңырауқұлақ тағы басқа өсімдіктер өседі. Ағаштары: Қайың, көктерек, тал, тағы басқа ағаш түрлері кездеседі. Ақжар және Ақсуат зоологиялық қорықтар 377 га алаңын алып жатыр. Ең көп таралған өсімдіктер: Күрделігүлдердің 104 түрі, дәнді дақылдар -59, ерінді гүлдер-36, қалампыр -34, шаршы гүл -31, шатыр тәрізді- 30 түрі бар. Су құстарынан: қоқиқаз,қаз,үйрек, т.б., бауырымен жорғалаушылардан: сарыбас, өрнекті қарашұар жылан, сұр жылан, секіргіш кесіртке,т.б, мекендейді. Суларда мөңке, оңғақ, лақа, алабұға, торта, шортан, аққайран өседі. Қорғалжын, Ерейментау, Атбасар мемлекеттік қорықтар бар. Қорғалжын қорығы 1968 жылы құрылған Ақмола болысында орналасқан Қорғалжын, Теңіз көлдері кіреді. Сүт қоректілердің - 41, құстардың - 315, балық - 14, өсімдіктің - 343 түрлері кездеседі.

Қалқанды тұқымдастарда 10-20 түрі бар. Өсімдіктердің 100жуық түрін олардың көбі кеңінен таралса да, саны азайған және құрып бара жатқан топқа жатқызған жөн.

Ауданда жануарлардан: түлкі, қарсақ, қоян, қасқыр, суыр, елік, бұлан, бұғы, қабан, борсық, күзен, атжалман, қосаяқ мекендейді. Олардың ішінде бұғы «Қазақстанның Қызыл кітабына » енгізілген. Аудан аумағында үйрек, қаз, аққу, қызылжемсаулы қарашақаз, қасқалдақ, құр, кептер, сарышымшық, құмтышқан, қара қарға, сауысқан, тоқылдақ, жапалақ, қарылғаш, көкек, бүркіт, тырна тағы басқа құстар мекендейді. Олардың ішінде балшықшы, тырна «Қазақстаннның Қызыл ітабына» енгізілген. Суларында алабұға, табан, тұқы өседі.

Ауымыздың Шат өзені басып өтеді. Сор мен сортаң топырақта қалың қамыс кездеседі. Мысалы: Ащы ермен, алабота, бидай, бидайық, бақбақ, бәйшешек, саңырауқұлақ, жусан, жолжелкен, жылан қияқ, итмұрын, кәрі қыз, қамыс, меңдуана, тал, түймедақ, терек, дермене, жолжелкен және тағы басқа Солардың бірі-екеуіне қысқаша тоқталайық:

Итмұрын - бұталы өсімдік. Кей түрі әсемдік үшін қолдан өсіріледі. Гүлі қосжынысты жеке-жеке орналасқан.

Түймедақ-шөп текті күрделі гүлді өсімдік. Дәрілік мақсатта пайдаланады. Гүлінде тостағанша болмайды. Талшық өңірін мекендейтін жан -жануарлар. Жануарлар дүниесі де орман мен дала зонасын мекендейтін жануарлар түріне ұқсас. Қоян, қарсақ, дала күзені, түлкі мекендейді. Кемірушілерден сұртышқан, саршұнақ, суыр, аламан тағы басқа түрлері тараған. Ұсақ өзен көлдерде үйрек, қаз, шағала ұшып- қонады. Далада сарыторғай, қараторғай, құр, қарға, тоқылдақ, сауысқан, көк кептер, көкек тағы басқа құстар ұя салады. Ұсақ өзен-көлдерде сазан, табан, мөңке тіршілік етеді. Қосмекенділерден құрбақа, кесіртке тағы басқа мекен етеді.

Құрбақа

Құрбақа- қосмекенді жануар. Денесі бас, тұлға аяқ, бөліктеріне бөлінген. Суда жүзіп, құрлықта секіріп қозғалады. Мөңке-су өсімдіктерімен, шаян тәрізділермен қоректенеді.

Сурет 2. Құрбақа

Өгейшөп

Өгейшөп-күрделігүлділер тұқымдасына жататын көп жылдық шөптектес өсімдік. Қазақстанның барлық жерінде кездеседі. Өзен жағалауында, жыра ішінде, тау баурайында, саз топырақты жерде өсетін 1 түрі-кәдімгі Өгейшөп. Оның биіктігі 20-100 см. Сабағы

Сурет 3. Өгейшөп өрлеп өседі. Жапырақтары ірі, қабыршақ

тәрізді, қоңыр-күрен түсті, сабаққа кезектесіп орналасады. Сарғылт түсті гүлі қос жынысты, жеке-жеке сабақтың ұшында жетіледі, жапырағынан бұрын пайда болады.

Жолжелкен

Басқа аты-тартар жапырақ, бақа жапырақ.Ерекшелігі: Көп жылдық шөп тектес өсімдік.Биіктігі 10-50см. Ұзын сағақты жапырығы сабақ түбіне орналасқан.Жапырақ алқаны сопақтау, бүтін жиекті, өң беті жасыл, артқы беті күлгін жасыл түсті келеді. Жапырақ бетінде 5доға тәрізді жүйкелер болады.Тұқымы сопақтау қара

қоңыр түсі келеді. Өсетін орындары: Жол бойында, Сурет 4. Жолжелкен

арық жағаларында өседі. Барлық жерде табылады.

Бақ-бақ

Басқа аты-тозғанақ

Ерекшелігі: Көп жылдық шөп тектес өсімдік. Сабағын сындырса, ақ түсті сұйық ағып шығады. Түп жағында өсетін жапырақтары топтасып, орналасады. Қан дауыр тәрізді, жиегінде ретсіз, кері бағытталған қауырсын айрықтары болады. Шоқбас гүл шұғыры жалғыз болып сабақ ұшында өседі. Гүлі сары түсті келеді. Ұзын дөңгелек формалы. Қоңыр түсті тұқымша жемісінің ақ түсті айдарша түкшелері бар. Сурет 5. Бақ-бақ

Өсетін орындары: Егіншілік аралығында, жол сайда, өзен жағасында, бастау басында өседі. Ленинград өлкесінде көп таралған балық. Қолайсыз жағдайда да өмір сүруге бейімделген. Көлдегі популяциялық жағдайы көп емес:

1-3 кг\ га Өзендер мен көлдерде қыстап шығады.

Торғай

Торғайлар-ұрпақтарына өте қамқор.1 жылдың ішінде аналығы 2 рет 3-8 дейін жұмыртқа басып шығарады. 12-15 күннен кейін жұмыртқадан балапан шығады.

Жем таңдамайды, өсімдік тұқымымен, бунақ денелілермен тағы басқа қоректене береді.

Сурет 6. Торғай

Қасқыр

Қасқыр - өте ақылды жыртқыш. Қасқыр ашық алаңқайларды ұнатады, себебі, онда жемтігін ұстау жеңілдеу болады. Әдемі әрі тез жүгіреді. Ол өзіне өмірлік серік таңдайды. Қасқырлар жемтігін екеулеп аулайды: бірі тығылып отырады да, екіншісі жемтігін соған қарай қуады.

Есту қабілеті ерекше жетілген.

Сурет 7. Қасқыр

Жылына бір рет 5-6дан, кейде 10ға дейін күшіктейді. Қасқыр-аты барлық адамға бала кезінен таныс. Негізінде қасқыр-күшті, батыр, ержүрек жыртқыш, ақылы. (денесінің ұзындығы 100-130см, салмағы 20-35кг), терісі ашық сұр түстен қара түске дейін болады. Қасқырлар 15-16жыл өмір сүреді. Сирек және жойылып бара жатқан Қазақстан Қызыл кітабына енгізілген 19 түрі. Саны аз кездесетін доңыз, байбақ, суыр, ақ тиін, сілеусін, қараала үйрек, сары үйрек, қарақаршыға тағы басқа. Олардың таралуына қазіргі кезде қауіп төніп тұрған жоқ, бірақ бұр түрлерді сақтап қалу үшін табиғат қорғау шараларын жүргізу өте қажет.

2. ҚАРАЛҒАН АЙМАҚТЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ-ГЕОГРАФИЯСЫНЫҢ ДАМУЫ ЖӘНЕ ҚАЗІРГІ КЕДЕГІ ӘЛЕУМЕТТІК ЖАҒДАЙЫ

Аумақта 2000 жылға дейін мамандандырылған 2 шаруашылық бірлестігі, 19 астық, ет-сүт, қой, жылқы шаруашылығы бағытындағы кең шаралар бар. Сонымен қатар нан-май зауыты, элеватор, тұрмыстық қызмет қөрсету бөлімдері, 6құрылыс ұйымы,құрылыс-монтаж және құрастыру бөлімдері, автокөлік кәсіпорындары жұмыс істейді. 1995-2000 жылдары кәсіпорындар мен ауыл шарушылығы құрылымдары жекешелендіріп, әр түрлі ауыл шаруашылық құрылымдарына біріктірілді. Қазіргі уақытта аумақта 306 агроқұрылым соның ішінде 25 жеке шруашылық саласы, 578 шару қожалығы білім беру жүйесінде 30 мектеп бар. Олардың ішінде 24 орта мектеп, 5 негізгі, 1 басмтауыш, 1кәсіптік-техникалық, 1 балалар және жасөспірімдер спорт мектебі ресми тіркелген. Жалпы кітап қоры 362,1мың дана болатын 27 кітапхана жұмыс істейді. Ауданда 47 мәдение ошағы,оның ішінде 8 мәдение үйі, 10 ауылдық клуб, 2 киноқондырғы қызмет етеді. Аудандық денсаулық сақтау саласында: орталық,ауылдық және туберкулезге қарсы аурухана, 3 отбасылық-дәрігерлік амбулатория, 14 фильдшер-акушерлік және 10 фельдшер пункт, аудандық санэпидстанса, 2 дәріхана қызмет көрсетеді. Ауданда 2 стадюн 30 спорт залы, 18 ату тері, 72 спорт ғимараты, 18 мешіт жұмыс істейді. 1990 жылдан аудандық «Дала дидары» газеті шыға бастады. Жалпы аудан бойынша 12 селолық округ бар, соның ішіндегі екі ірі аумақ Талшық және Ленинград ауылдары. Талшық селосы ауданның орталығы болып есептелінеді. Талшық ауылында қазіргі кезде 3 мектеп, 1 балабақша, 15 шақты дүкен, 2 үлкен сауда орталығы, мәдениет үйі, үлкен стадион, парк, 2009 жылы салынған жаңа аурухана және көліктерге арналған тұрақ орындары, мешіт бар. 2006 жылы тоғыз айында тұрғындардың қаржысы есебінен жалпы аумағы 1907 шаршы метр жеке меншік тұрғын үй пайдалануға берілді. Жергілікті бюжеттен коммуналдық тұрғын үй құрылысна 2,5миллион теңге қаржы бөлінді. Талшық селосында 140 орындық балалар бақшасына күрделі жөндеу жүргізілді. Жасөспірімдер үйі ашылды. Талшық селосында 2007 жылы 200 келушіні қабылдайтын емханасы бар. Аудандық орталық ауруханасының құрылысы сондай-ақ демеушілік көмек қаржысы есебінен Талшық селосында жаңа мешіттің құрылысы жүргізілді. Ленинград ауылында кәсібі білім беру лицей онда 200-ге жуық студент білім алуда онда жатахана 4 мезгіл тамақпен спорт залдар студенттердің оқуына жақсы мүмкіндіктер бар, 2 мектеп біреуі қазақша,біреуі орысша, Ерекетай атты балбақшасында 150 балаға арналған орын бар. Емхана 140 келушілерге қызмет етуде. Мәдение үйі онда жасөспірімдер әртүрлі үйірмелер, Әскері коммитет орталығы, 10 шақты дүкен 1 сауда үйі тағы басқа халыққа қызметін көрсетуде. Ауданда өнеркәсібінің негізін қиыршық тас өндіру және қиыршық тасты фракациялар бойынша өңдеу құрайды. Өнімділігі тәулігіне 200 тонна асфальты битон зауыты жұмыс істейді. Ауданда жалпы қуаты жылына 4,3мың тонна үн үгетін 10 диірмен бар.

2.1 Ақжар ауданына тарихи -географиясына сипаттама

Әр уақыттың өз естелігі мен тарихы бар. Біздің Талшық ауылының өткенімен қазіргісі тарих болып қалыптасады. Біздің Талшық ауылының өзіндік тарихы бар. Зерттеу жұмысы 3 - кезеңнен тұрады.

Бірінші кезең - алғашқы аудан болып қалыптасқан 1954-1960 жылдар аралығы.

Екінші кезең-ауданың тұрмыс тіршілігі ол 1960-1996 жылдар аралығын қамтиды.

Үшінші кезең - қазіргі аудан тынысы.

2.1.1 Алдымен бірінші кезеңге тоқталайық

1954 жылдың қазан айында Шат өзенінің батыс жағалауына Талшық ауданының орталығы Талшық селосының ірге тасы қаланды. 1953 жылы еліміздің ауыл - шаруашылығы қиын жағдайда болды. Осыған байланысты 1954 жылы КПСС Орталық комитетінің ақпан - наурыз пленумда: халық шаруашылығын көтерудегі басты бір мәселесі егін шаруашылығын көтеру үшін тың даланы игеруді кеңес халқына міндеттеді. (Агротехникалық іс - шаралар 1954 - 1955 жылы). Сол кезде совет халқы ауыл - шаруашылық өнімдерін қажет етті, көптеген далалы аймақтар игерілмей жатты. Мысалы, Көкшетау облысында егіндік жерлердің 23 пайызы қолданылды. 1954 жылдың сәуір айында бірінші болып Көкшетау облысына Мәскеу, Белград және Одесса облыстарынан 170 адам келген. Біздің ауылға Ленин комсомолының жалынды ұлдары мен қыздары келіп қоныстанды. Ал 1955 жылы олардың санына тағы да 375 жастар қосылды. 1954 жылдың көктемінде келгендердің «географиясы» мынадай

Сурет 8. 1954 жылдың көктемінде келгендердің «географиясы» көрсеткіші.

Үш жылдың ішінде облысымызға 18 мыңнан астам адам келді. Тың және тыңайған жерлерді игеру сол көзделген аймағына сан мыңдаған адамдарды топтастырып, халықтың саны арта түсті. Мамыр айының ортасында біздің ауылға 2 мыңға жуық комсомол жастары келді. Олардың негізгі мамандықтары тракторист, шоферлер және комбайнерлер еді. Бос жатқан Құлынды даласының жерін техника гүрілі мен адам дауыстары басты. Ең алғашқы Құлынды даласында, темір жолдан бірнеше километр қашықтықта жатқан жерге Ленинград қаласынан келген комсомолдар келді.

2.1.2 Ұмытылмас күндер... Бірінші палатка... Мидай жазық дала...

Тұрғын үйлер салына бастады. Жылжымалы электростанциялар мен кино тұрғылар, тракторлар мен комбайндардың қажетті бөлшектері, радиостанция, слесар - монтаж құрылғылары, әдеби кітаптар, механизаторларға арналған кітаптар және мектеп оқулықтары, музыкалық аспаптар, радиоприемниктер, велосипедтер, киімдер және үйге қажетті заттар әкелінді. 1955 жылдың қаңтар айынан мемлекет бойынша қайтадан тыңға шақыру басталды:

«Жас патриоттар, тыңға»! Аудандық комсомол комитетінде тағы да жаңғыру басталды. Жастардың тыңға барғылары келген өтініштері қабылданды. Тыңгерлер жаңа мамандық алып, отбасын құрып, өздеріне үй тұрғызып, бір - екі жылдан соң өздерін жергілікті тұрғындарымыз деп санады.Тыңның бірінші жылы артта. Бірақ бір жыл өтсе де далалықты тың құшағына алған еді. Бұл өлке тірілді. Толқынмен тербелген кеме сияқты жаңа совхоздар мен ауылдар бой көтере бастады. Міне Талшық ауылы. Алғашқы 1-ші мектеп, Мәдениет үйі, әкімшілік үйі, типография. Тыңға келушілер комбайнерлер мен трактористтер, шоферлер мен телеграфисттер, типографистер болып істей бастады. «Нан болса, әнде болады» дегендей ауылымызда 1959 жылы мәдениет үйі салынды. 1956-1957 жылдары көркем өнерпаздар ұйымы облыс бойынша өз таланттарымен облыс жұртшылығын таң қалдырып, бірінші орынды жеңіп алған. 1957 жылы Талщық ауылының әртістері VI-шы бүкіл дүние жүзілік жастар фистивальына қатысты. 60 адамнан құралған хор Алматыдағы Абай атындағы үлкен театрда өнер көрсетіп, сыйлыққа пианино және приемник алды.Бұл да бізге үлкен бір мақтаныш. 1956 жылдан бастап студенттер тың ауылдарына егістік жинауға келе бастады. Сол уақыттан бастап әр жаз айларында студенттер ауыл - шаруашылығының дамуына өз үлестерін қосты. Тыңның замандастары, ал кейінірек тарихшылар тың және тыңайған жерлерді игеруді - «эпопея», «теңдессіз ерлік акциясы» деп атады. Жылдар өткен соң жас Талшықтықтар және Украина адамдары тың жерлерді иемдене бастады. Тыңгерлер келгенге дейін әр жерде қазақ ауылдарының малдары бағылатын еді. Нан жетіспеді. Екі жыл өткен соң, тың игерген аудан мемлекетке 2,3 миллион тонна астық берді. 1973 жылы Қазақстан миллиард тоннаға қол жеткізді, соның ішінде біздің ауданның да үлесі бар. Мемлекетке сол жылы салмағы 2 жарым миллион тонна астық тапсырды. 1974 жылы тың өзінің жиырма жылдығын атап өтті. Оған айғақ мына бір шақыру қағазы. Бұл ауылымыздың тұрғыны Симон Вера Семеновнаға берілген еді. Үлкен егін орағы! Үлкен жеңіс! Алдымызда қанша жеңіс болады екен? Бұл жеңістің батырлары, тың ұрпақтары. Қанша қиыншылықпен көтерілген «тың» иегерлері, самайларына ақ түссе де, тың батырлары болып қалмақ.

II. Ауылдың тұрмыс - тіршілігі

2 - кезең.1960 - 1996 жылдар аралығы болмақ.

Ол кезде ауылымыз Көкшетау облысына қарайтын еді. Егін аумағы, ірі қара мал, қой мен ешкі сандары көбейді. 1968 жылы ауданының ішіндегі мал шаруашылық совхоз орталығы бой көтерді. Ауылда құрылыстық материалдар конструкциялар комбинаты, жылжымалы механикаланған колонна, автобаза, автоколонна, аудандық тұрмыс қажетін өтейтін комбинат, орта мектептер, К.Т.У. мәдениет үйі, кітапхана, кинотеатр, аудандық емхана, аурухана болған еді. Бұл мәдени ошақтары тұрғылықты халықтарға адал қызмет көрсеткен. Ауылымыздағы №2 мектептің 1977 жылы ірге тасы қаланып, осы күнге дейін білімді ұрпақтарды тәрбиелеуде. 30 жыл бойы іргетасы құламаған білім ордасы өткен тарихтың белгісі болып қала бермек. Ауылымыздың тұрмыс - тіршілігі осылай жалғаса берді.

III. Қазіргі ауыл тынысы.

2 - кезең. 1996 - 2008жылдарды қамтиды. Еліміз 1994 - 1997 жылдары экономикалық дағдарысқа ұшырай бастады. Соған байланысты облыстар мен аудандарды біріктіріп тастап еді. Осындай жағдайды біздің ел де басынан өткізді. Жұмыссыздықтан қалаға көшу көбейді. Себебі: ауылдағы көптеген зауыттармен мекемелер жабылды. Мысалы, май зауыты, ет комбинаты, нан зауыты, сауда орталығының мекемесі, пионерлер үйі тағы басқа мекемелер.

Сурет 9. Сол кездегі ауылымыздың демографиялық толқыны бірден көзге

көрінгені.

Сурет 10. Ауылымның қазіргі кездегі демографиялық жағдайын төмендегі

диаграмма арқылы көрсеткім келеді.

Көкшетау облысының Ленинград және Ленин ауданының негізінде, 1997жылы мамырда айында Солтүстік Қазақстан облысы Ақжар ауданы Жаңа құрылған зауыттар, көп қабатты үйлер құлай бастады. Сол кезде кейбір өнеркәсіптер мен мекемелер сол дағдарыстан өз күштерімен аман қалып, жұмыстарын жалғастырды. Мысалы, РЭС, ТОО «Ленинград жолдары», Шебзавод, Мәдениет үйі, кітапхана, аурухана, емхана. Сынып жатқан көп қабатты үйлер мен жер үйлерді жеке кәсіпкерлер ауыл халқы үшін дүкендерге, мекемелерге айналдырып жатыр. Осы күнгі Ленинград ауылының тынысы аудан әкімшілігі мен облыс әкімшілігінің де назарынан тыс қалған жоқ. Қазіргі уақытта, болашақта ауылды көркейту жағдайында бірнеше жоспарлар жасалынып отыр. Былтыр балабақша құрылысына 44 миллион 445 мың теңге қаржы бөлінген.Балабақша биылғы қараша айының 25 күні пайдалануға берілді. Қазіргі уақытта онда 120 бүлдіршін тәрбиеленуде. Кварц құмынан шыны өндіру үшін, салынып жатқан өнеркәсіп үшін Казкомерц банкісінен 5 миллион АҚШ долларымен қаржы бөлінді. Өткен тарихты ой елегімнен өткізе отырып, туған ауылымның даңқын көкке өрлетуге өз үлесімді қосарыма нық сенімдемін.«Өткенімізді ұмытсақ, болашақ бізді кешірмейді» - деген ұлы даналықты жадымнан шығармай, жаңа мыңжылдықта қадам басқан тәуелсіз елдегі, тәуелсіз ауылымның тарихының жалғаса беруі мен үшін үлкен бақыт.

2.2 Ауданның экономикалық жағдайы облыс бойынша алатын орны

Экономикалық әлеуметтік географияның кең мағынада алғанда , нақтылы зерейтін объектісі - Жер планетасы.

Экономикалық жағдай адамдардың тірішілігі мен қоғамдық өндірісті ұйымдастырудың кеңістік формалары мен процестерін және олардың экономикалық тиімділігін, еңбек өнімділігін арттырудың жолдары.

Әлеуметтік жағжайда әрене халықтың өмір сүруі тіршілігін, өндірісті ұйымдастырудың формалары мен үдеістерінің адамның тұрмысына әсері және территориялық ерекшелігін анықтайды. Адамдардың тұрымыстық тіршілік ету жағдайындағы территориялық айырмашылықтарды және олардың аудандар, елді мекендер бойынша даму жолдары еңбек ресурстарының ұдайы өсіп-өнуінің терииториясынерекшеленеді, халықтың көшіп қонуы тағы сол сияқы жағдайлар. Егеменді тәуелсіз Қазақстандағы саяси және әлеуметтік экономикалық өзгерісиер экономикалық және әлеуметтік география ғылымының методологиялық негіздері мен мақсаттарының өзгеруіне әкеп соғады. Мемлекеттердің тарихи - географиялық пайда болуында табиғаттан гөрі әлеуметтік экономикалық үрдістер басым болды.

Қазіргі кезде еліміз жақсарды деп айта аламыз. Солтүстік Қазақстан облыс Ақжар ауданы әлеуметтік экономика жағынан облыста алатын орны өте зор. Көбінесе осы халықты немесе аудандағы 25 елді мекенді әлеуметтік экономика жағынан қамтамасыз етіп отыр. Облыс бойынша Тайынша ауданынан кейінгі 2 орынды Ақжар ауданы алады. Ауданымызда қазір халық жағдайына қолайлы жағдайлар жасалынып жатыр. Көбінесе мына біздің кішкентай ғана бөбектерімізге деген ықылас аса түсуде.

Экономикалық және әлеуметтік география « табиғат және адам»

Жүйесін зерттеу және халыққа білім беру арқылы дүние жүзі елдерінің қауымдастығында, бейбітшілік, тәуелсіздік бірін-бірі түсінушілік негізінен қарым - қатынасжасау және өмір сүру идеяларын жүзеге асырады. Халықтың жастық және жыныстық құрылымын зерттеу елдің экономикалық, әлеуметтік, демографиялық проблемаларын шешу үшін қажетті көрсеткіштердің бірі болып есептелінеді. 1926 ж. халық санағынан бастап бұл көрсеткіштерге қарасақ, 1939 ж. санаққа дейін ересектер үлесі басым болса (52%), 1959 ж. санақтан бастап әйелдер үлесі басым бола бастады. 1959 ж. еркектер мен әйелдердің ара қатынасының өзгеруі Ұлы Отан соғысының зардаптарынан деуге болады. 1936-1959-шы жж. барлық халықтық санында еркектердің үлесі 47,5% , оның ішінде қалада-47,3, ауылда 47,7% болды. Ұлы Отан соғысының әсерінен кеміген еркектердің санын тың және тыңайған жерлерді игеруге байланысты көшіп келген жастар толтыра алмады. Қазақстан аймақтарын жыныстық құрылысы бойынша топтастырсақ, облыстарда әйелдердің үлесі артық. Жыныстық құрылымдық тепе-теңдіктің ара қатынасындағы айырмашылық негізінен жоғарғы жастағы топтарда байқалады, 55-59 жастан бастап әйелдердің үлесі ұлғайып, 70-74 жастарда-2 есеге, 75-79-да-2,6 есеге, 80-84-да - 3есеге, 85 жастан жоғары 4есеге артық болады.

2.3 Қазіргі кездегі әлеуметтік жағдайы

Халықтың тұрмыс деңгейі мен счапасын жақсарту Қазақстан Республикасының қазіргі қоғамдық дамуында басты әлеуметтік саясат болып табылады. «Қазақстан -2030» стратегиялық даму бағдарламасын жүзеге асыруға байланысты, Елбасының ойынша, халықтың тұрмыс деңгейін жақсарту негізгі прииоритеттік бағыттардың бірі болып саналады.

Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына арналған жолдауында (2005ж) халықтың өмір сүруін көрсететін негізгі әлеуметтік-экономикалық индикаторлардың: еңбек ақы төлеу, халықтың табыстары мен шығыстарын, табыстың бөлудің әркелкілігі, адам зат потенцалының дамуы мен пайдалануына баға беруге болады. Аудан халқының өмір сүру деңгейін жақсартуда жалақының уақытында төленуі мен жалақы мөлшерінің көбеюі өзіндік әсер етеді. Қолданған шаралар нәтижесінде 2008 жылы 1029 жұмыссыз жұмысқа орналастырылып, жоспар 108 пайызға орындалды. Оның ішінде тұрақты жұмысқа 496 адам орналастырылды. Бұл 2007 жылғы көрсеткіштен 74 жұмыс орнына артық.

2009 жылдың 1 қаңтары бойынша ауданда тұрмысы төмен 320 отбасы немесе 1124 адам бар, бұл 2008 жылдың сәйкес мерзімімен салыстырғанда 290 адамға азайды. Аз қамтамасыз етілген азаматтарды қолдау мақсатында 23млн.теңге мемлекеттік атаулы әлеуметтік көмек 1800 адамға берілген. Жұмыс іздеуде қиындық көретін тұлғалар үшін өткен жылы жалпы еңбекақы қоры 8 млн.16мың теңге соманы құрайтын 179 адам төленетін қоғамдық жұмыстармен қамтамасыз етілді. Жоспар 100 пайызға орындалды. 2008 жыл бойы мемлекеттік балалар жәрдемақысы 1779 балаға немесе 1042 отбасына бөлініп 17 млн. 676мың теңге төленді. Мүгедектерді оңалуы бағдарламасын жүзеге асыруға 2008 жылы 4851 мың теңге бағытталды, бұл 2007 жылға қарағанда 1237,8мың теңгеге артық.

Елге оралған қандастарымызды қабылдау, орналастыру, еңбекпен қамту және орнықтыру жөнінде жүргізіліп жатқан мақсатты жұмыс жалғасуда. Осы жылы біз үшін «Нұрлы көш» бағдарламасына сәйкес алдымыздағы 2010-2011 жылдары қандастарымызды қабылдауға байланысты үлкен дайындық жұмыстарын жүргізу мақсаты тұр. Яғни, осы бағдарламаға сәйкес 2010 жылы Талшық селосына 100 отбасы, Ленинград селосына 100 отбасы барлығы 200 отбасын қабылдауымыз керек, сондай -ақ 2011 жылы осылайша 200 отбасы келетін болады. Қазіргі кезде мемлекеттік тарапынан халыққа жәрдем ақша бөлінуде. 2008 жылдары көшіп қонуы көбейді. 2008 жылғы 1 желтоқсандағы мәлімет бойынша орташа айлық жалақысы мөлшері аудан бойынша 29352 теңге болды немесе 2007 жылғы осы мерзіммен салыстырғанда 6 пайызға артқан. 1779 балаға немесе 1042 отбасына бөлініп 17 млн. 676мың теңге төленді. Мүгедектерді оңалуы бағдарламасын жүзеге асыруға 2008 жылы 4851 мың теңге бағытталды, бұл 2007 жылға қарағанда 1237,8мың теңгеге артық.

Сурет 11. Мемлекеттік атаулы әлеуметтік көмек.

Аудандық телекоммунациялар торабы арқылы 2008 жылы 566 адам тұрғындарына телефон орналасқан. Сөз жоқ кедейшілік пен жұмыссыздықты азайту жөніндегі жүргізілетін жұмыс алдағы уақытта да жалғасатын болады. Бұл мәселені шешу ауданның барлық мемлекеттік органдарынан аудан тұрғындарының әлауқатын жақсарту жөніндегі нысаналы жұмысын талап етеді. Облыс әкімінің тапсырмасына орай, отбасында бірде-бір адам жұмыс істемейтін жанұялар және шаруалықпен айналыспайтын отбасылар тізімі жасалды. Осы жылы бірінші кезекте оларға жұмыс ұсынылып, шаруашылық жұргізу үшін шағын несиелер берілген болады. Сауда кәсіпорындары халықты қажетті өнім түрлерімен толық қанағаттандыруға әрелді мекендегі тұтынушылардың күнделік сұраныстағы тауар жиынтығы сатып алуға мүмкіндік бар. 2008 жыл ішінде барлығы 21 кәсіпорын нысанды, оның ішінде 9 сауда орны, 7 транспорт қызметтері, 1 шаштараз, 4 басқа қызмет көрсетуге тіркелген. Талшық, Ленинград, Ащыкөл, Ұялы, Алқатерек, Дәуіт селоларында қосымша дүкен ашылып, 14 жаңа жұмыс орны ашылды.

Аудан тұрғындарының саны 2010 жылғы 1 қаңтарда 23,5 мың адамға жетті. 2009 жылдың қаңтар -желтоқсанында тұрғындардың табиғи өсімі байқалып, ол 623 адамды құрады. 2009 жылдың қаңтар-желтоқманында 1558 неке, 1044 ажырасу тіркелді. Бір еңбеккердің орташа номиналды еңбекақысы 2009жылдың қаңтар-желтоқманында 2008 жылдың сәйкескезеңімен салыстырғанда 14,1 пайызға артты, 42500 теңгені құрады. Денсаулық сақтау және әлеуметтік қызметтер көрсету, мемлекетік басқару қызметкерлерінің қаңтар-желтоқсанында 2008 жылдың қаңтар-желтоқсанына қатысты 24,2 пайызға, ал білім беруде 21,0 пайызға өсті. Жұмыспен қамту органдарында жұмыссыздар санатында есепте тұратын азаматар саны 2010 жылғы қаңтардың соңында 3220 адамды құрады. Экономикалық белсенді тұрғындардың санатындағы тіркелген жұмыссыздардың үлесі 0,5 пайыз болды.Үстіміздегі жылы қаңтарда 655 адам еңбекке орналастырылды.

Ауданның Ленинград ауылында кәсіби білім беретін лицей бар. «Жол картасы» бағдарламасы бойынша лицейдің жылыту жүйесімен жатаханасын жөндеуге, жиһаздар, көрнекі құралдар сатып алуға және су құбырлары тартылуына 28млн. 900мың теңге бөлінді.Жоспардағы жұмыстар дер кезінде атқарылды. Қазіргі кезде оқу орнының ауыл-шаруашылығының фермерлі, машина-трактор паркінің шебері, жүргізуші, бесаспап тігінші,шаштараз, ақпарат операторлары сияқты кәсіптерге даярлауға мүмкіндік беретін лицензиясы бар. Лицейдің КамАЗ, УАЗ, автокөліктері, Т-4, ДТ-75, МПЗ-80 тракторлары оқушылардың тәжірибеден өз дәрежесінде өтуіне мүмкіндіктер берілген. «Жол картасы» бағдарламасы бойынша «В», «С» саналатын автомобиль жүргізушісі,механизатор, дәнекерлеуші, шаштараз және тігінші кәсіптері бойынша мамандар әзірлеуге тапсырма түскен. Соған орай 400 адам курстан өтіп, биыл дәнекерлеуші, тігінші мамандықтарынан 75 адам қабылданды. Қазіргі де лицейде 309 жеткіншек білім алуда, шет жердерден келгендер жатаханамен және тегін тамақ жеулеріне арнайы асхана қамтамасыз етілген. Қазіргі таңда аудандағы 25 елді-мекеннің он төрті Булакев топтың су құбырына қосылған оның ішінде 11 елді-мекен суын пайдаланудаға, ал қалғандары топтық су құбырыындағы апатты жағдайларға байланысты суды ала алмай отыр. 15 елді-мекен жергілікті су көздерін пайдаланады, соның ішінде 7 елді мекен 2004-2008 жылдар құрылған. Жергілікті су асты көздерінен сумен қамтамасыз етіледі. Халық санағы-елдің немесе аумақтың әрбір тұрғынын сипаттайтын демографиялық, әлеуметтік-экономикалық деректерді жинау үдіресі. Ұлы Отан соғысының әсерінен кеміген еркектердің санын тың және тыңайған жерлерді игеруге байланысты көшіп келген жастар толтыра алмады. 2002 жылы көрсеткіш бойынша 7704200 (51,8%) әйелдер, 7158300 (48,2%) еркектерден тұрады. 2002 жылы 526 мың қыз және 554 мың ер бала туады. 42 мың әйел және 11 мың еркек 85 жасқа келеді. Өмір сүру ұзақтығы әйелдерде -71,4 жас, еркектерде 60,6 жас болады. "Жол картасы" бағдарламасына Ақжар ауданынан 10 жоба енгізіліп, оған бюджеттен барлығы 137,5 млн. теңге бөлініп, толығымен игерілді. Осы жобаларды іске асыру барысында барлығы 240 адам жұмыспен қамтылды. Халық қоғамның экономикалық және әлеуметтік дамуының басты субъектісі мен негізі, « табиғат- халық - шаруашылық » геожүйесінде негізгі компонент болып есептеледі. Оның себебі, біріншіден, халық- қоғамның басты өндіргіш күші, екіншіден, өзінің өндірген материалдық және рухани игіліктерін тұтынушы, үшіншіден, азамат қоғам әрқашан алмасып отырады, төртіншіден, халық өндірістік қатынастарды жасаушы және иеленуші, бесіншіден, халық табиғатпен тығыз байланысты « адам- табиғаттық және қоғамдық құбылыс».

Жалпы аудан бойынша 12 селолық округ бар, соның ішіндегі екі ірі аумақ Талшық және Ленинград ауылдары. Талшық селосы ауданның орталығы болып есептелінеді. Талшық ауылында қазіргі кезде 3 мектеп, 1 балабақша, 15 шақты дүкен, 2 үлкен сауда орталығы, мәдениет үйі, үлкен стадион, парк, 2009 жылы салынған жаңа аурухана және көліктерге арналған тұрақ орындары, мешіт бар. 2006 жылы тоғыз айында тұрғындардың қаржысы есебінен жалпы аумағы 1907 шаршы метр жеке меншік тұрғын үй пайдалануға берілді.

Жергілікті бюжеттен коммуналдық тұрғын үй құрылысна 2,5миллион теңге қаржы бөлінді. Талшық селосында 140 орындық балалар бақшасына күрделі жөндеу жүргізілді. Жасөспірімдер үйі ашылды. Талшық селосында 2007 жылы 200 келушіні қабылдайтын емханасы бар. Аудан тұрғындарының саны 2010 жылғы 1 қаңтарда 23,5мың адамға жетті. 2009 жылдың қаңтар-желтоқсанында тұрғындардың табиғи өсімі байқалып, ол 623 адамды құрады. 2009 жылдың қаңтар-желтоқманында 1558 неке, 1044 ажырасу тіркелді. Бір еңбеккердің орташа номиналды еңбекақысы 2009 жылдың қаңтар-желтоқманында 2008 жылдың сәйкескезеңімен салыстырғанда 14,1 пайызға артты, 42500 теңгені құрады. Ауданның әлеуметтік жағдайларына келіп тоқтайтын болсақ 2007, 2008 және 2009 жылдар аралығын қарастырамыз. Ауыл шаруашылығы, Өнеркәсіп, құрылыс, қаржы жағдайы, денсаулық, білім, азық-түлік өнімдері туралы жеке жеке тоқталып өтеміз.

Өндіріс XVII ғасырдың екінші жартысында қалыптасты. Осы кездері ол ауыл шаруашылық өнімдерін қайта өндіретін шеберханалардан тұратын.1851ж. бұнда ең алғашқы жәрмеңке ашылды, ол Воздвиженский деп аталды. Бұнда жақын қалалардан ғана емес, сонымен қоса Ресей мен Орта Азияның аймақтарынан саудагерлер келетін. Көкшетаудағы тауарлардың ең маңыздысы: мал, мал шаруашылығының өнімдері, нан мен мануфактуралы тауарлар.

XX ғ.90 жылдары жаңа мемлекет қалыптаса бастағанда қазақстанда қиын экономикалық жағдай туды. Экономикалық дағдарыстың нәтижесінде 1977 ж. Көкшетау облысын жапты, ал Көкшетау қаласы облыстық басқарудың қаласы болды. Әкімшілік ғимараттар, әлеуметтік - тұрмыс және мәдени арналған объектілер босап қалды. Жалпы ауданның әлеуметтік аймағы формалар мен сапасының жетілдірілуі жолымен дамып келе жатыр. Тұрғындардың сұраныстарына сай қызмет көрсету мекемелерінің жүйесі дамып келе жатыр - кішігірім химиялық тазарту, кішігірім кір жуу, кішігірім кафелер, фотосалондар, сұлулық салондары. Жоғарыда аталған факторлар бәсекеге қабілетті өнімді өндіретін кәсіпорындарды шетелдік компаниялармен бірге іске қызмет ету мен инвестицияны тартуға жағдай жасайды.

Оның себебі, біріншіден, халық- қоғамның басты өндіргіш күші, екіншіден, өзінің өндірген материалдық және рухани игіліктерін тұтынушы, үшіншіден, азамат қоғам әрқашан алмасып отырады, төртіншіден, халық өндірістік қатынастарды жасаушы және иеленуші, бесіншіден, халық табиғатпен тығыз байланысты « адам- табиғаттық және қоғамдық құбылыс». 2011 жылы бюджет қаражатына 79 шаршы метр бір коммуналдық пәтер, «Жұмыспен қамту 2020» бағдарламасы аясында жалпы алаңы 560 шаршы метр болатын бір пәтерлі.

Жол картасы 2009ж

Жол картасы 2010 ж.

3 ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК ЖАҒДАЙЛАРДЫҢ ДАМУЫ ЖӘНЕ МӘСЕЛЕЛЕРДІ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ

3.1 Ауданның экономикалық дамуы және сапа динамикасының жолдары

Өңір басшысы өз сапарын Ленинград селолық окургіндегі қиыршық тас өңдіретін Диорит ЛТД ЖШС-іінің карьерін аралаудан бастады. Мұнда жылы құны 3мли. 700мың евро тұратын жаңа қондырғы әкелінді. Қазірде әртүрлі сұраныстағы құрылысқа және жолға қажетті материалдар өндірілуде. Қазіргі таңда ауданда жанар-жағар майдың 96 пайызы жеткізіліп, техника толықтай көктем науқанына әзір. Халық көбіне қыста қайдан көмір алмыз деп мазасызданатын? Аудан тұрғындары күз келгенде көмір іздеп сабылатын еді. Өйткені дергілікті билік бұл мәселені оңталай шеше алмай аудан орталығында көмір түсіретін арнайы алаңның жоқтығы, бар болғанда да, неге екені белгеісіз, көмір әкелінбейтіні себебі: әркім қысқа өз бетінше әзірлік жасап, біреуі «жақсы көмір келді» деген сыбыс естісе көрші ауданға шапқылап, енді біреуі «Дәуіт қайдасың ?» машина жалдайтын.

Енді қарап отырсақ бұлдан құтылған сияқтымыз. Биылғы жазда ауданға белгілі жеке кәсіпкер Ысқақов Уәлихан осы мәселеге шындап көңіл бөлген болатын. Ол басқаратын ЖШС-і құрылысшылары жаз бойы тынымсыз жұмыс атқарып, жуырда темір жол бойында көмір түсіретін тұйық алаң ақұрылыс табысты аяқтап шықты.Жаңадан ашылған көмір қоймасында қазірде халыққа қызмет көрсету үшін барлық жағдай жасалған. Қатты көмір өлшейтін таразы үйімен 5 тонна жүк көтеретін Қытайдан сатып әкелінген арнайы техника мен алушыға көмір жеткізіп беретін жүк автомобильдері отынға мұқтаж жанды еш кідіртпейді. Мұнда көмір бағасы шұбаркөл 1тоннасы- 7200теңге болса, екібастұз көмірі-3300теңге тұрады. Қазір кезде «шық барсаң-көмір бар »деп ауыз толтырып айта аламыз. «Жол картасы 2009» «Жол картасы 2010» салыстырма диаграммасы. Жалпы аудан бойынша 12 селолық округ бар, соның ішіндегі екі ірі аумақ Талшық және Ленинград ауылдары. Талшық селосы ауданның орталығы болып есептелінеді. Талшық ауылында қазіргі кезде 3 мектеп, 1 балабақша, 15 шақты дүкен, 2 үлкен сауда орталығы, мәдениет үйі, үлкен стадион, парк, 2009 жылы салынған жаңа аурухана және көліктерге арналған тұрақ орындары, мешіт бар. 2006 жылы тоғыз айында тұрғындардың қаржысы есебінен жалпы аумағы 1907 шаршы метр жеке меншік тұрғын үй пайдалануға берілді. Жергілікті бюжеттен коммуналдық тұрғын үй құрылысна 2,5миллион теңге қаржы бөлінді. Талшық селосында 140 орындық балалар бақшасына күрделі жөндеу жүргізілді. Жасөспірімдер үйі ашылды. Талшық селосында 2007 жылы 200 келушіні қабылдайтын емханасы бар. Талшық селосында жаңа мешіттің құрылысы жүргізілді. Ленинград ауылында кәсібі білім беру лицей онда 200-ге жуық студент білім алуда онда жатахана 4 мезгіл тамақпен спорт залдар студенттердің оқуына жақсы мүмкіндіктер бар, 2 мектеп біреуі қазақша, біреуі орысша, Ерекетай атты балбақшасында 150 балаға арналған орын бар. Әртүрлі үйірмелер, Әскері коммитет орталығы, 10 шақты дүкен 1 сауда үйі тағы басқа халыққа қызметін көрсетуде.

3.2 Әлеуметтік жағдайы: қадағалау және жергілікті халықтың тұрмыстық жақсарту жолдары

Халықтың тұрмыс деңгейі мен сапасын географиясын тұрғыда зерттеу- әлеуметтік геогрфия ғылымының маңызды бір тармағы. Халықтың тұрмыс деңгейі мен сапасы әр аймақтардағы,елдердегі табиғат пен әлеуметтік -экономикалық жағдайлардың ерекшеліктеріне тәуелді болады. Халықтың тұрмыс деңгейі мен счапасын жақсарту Қазақстан Республикасының қазіргі қоғамдық дамуында басты әлеуметтік саясат болып табылады. «Қазақстан -2030»стратегиялық даму бағдарламасын жүзеге асыруға байланысты, Елбасының ойынша, халықтың тұрмыс деңгейін жақсарту негізгі прииоритеттік бағыттардың бірі болып саналады. Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына арналған жолдауында (2005ж) халықтың өмір сүруін көрсететін негізгі әлеуметтік -экономикалық индикаторлардың: еңбек ақы төлеу ,халықтың табыстары мен шығыстарын,табыстың бөлудің әркелкілігі, адам зат потенцалының дамуы мен пайдалануына баға беруге болады.

2008 жылғы 1 желтоқсандағы мәлімет бойынша орташа айлық жалақы мөлшері аудан юойынша 29352 теңге болды немесе 2007 жылғы осы мерзіммен салыстырғанда 6пайызға артқан. Қолданған шаралар нәтижесінде 2008 жылы 1029 жұмыссыз жұмысқа орналастырылып, жоспар 108 пайызға орындалды. Оның ішінде тұрақты жұмысқа 496 адам орналастырылды. Бұл 2007 жылғы көрсеткіштен 74 жұмыс орнына артық. 2009 жылдың 1қаңтары бойынша ауданда тұрмысы төмен 320 отбасы немесе 1124 адам бар, бұл 2008 жылдың сәйкес мерзімімен салыстырғанда 290 адамға азайды. Аз қамтамасыз етілген азаматтарды қолдау мақсатында 23млн.теңге мемлекеттік атаулы әлеуметтік көмек 1800 адамға берілген.

Аудан тұрғындарының саны 2010 жылғы 1 қаңтарда 23,5мың адамға жетті. 2009 жылдың қаңтар-желтоқсанында тұрғындардың табиғи өсімі байқалып, ол 623 адамды құрады. 2009 жылдың қаңтар-желтоқманында 1558 неке, 1044 ажырасу тіркелді. Бір еңбеккердің орташа номиналды еңбекақысы 2009 жылдың қаңтар-желтоқманында 2008 жылдың сәйкескезеңімен салыстырғанда 14,1 пайызға артты, 42500 теңгені құрады. Ауданның әлеуметтік жағдайларына келіп тоқтайтын болсақ 2007, 2008 және 2009 жылдар аралығын қарастырамыз. Ауыл шаруашылығы, Өнеркәсіп, құрылыс, қаржы жағдайы, денсаулық, білім, азық-түлік өнімдері туралы жеке жеке тоқталып өтеміз.

Ауыл шаруашылығы. Жалпы айтқанда 2008 жылдық қорытындысы бойынша ауыл шаруашылық жалпы өнімнің көлемі - 7млрд.493млн. теңгені құрады. Өнім көлемі құрылымының негізі астық өндіру болып табылады. Жыл сайын егістік алқаптары ұлғая түсуде 2007 жылы 272,2 мың гектар жерге дәнді дақылдар егілсе, 2008 жылы 307,7 мың гектар алқапқа дән себілді, яғни

12 пайызға өскен. Біздің ауданда аграрлық секторды техникалық жаңарту жұмыстары белсенді жүргізілуде. Соңғы үш жылда 4млрд.135млн теңге 250 бірлік шетелдік қуатты техникалар сатып алынса, өткен жылы 800 млн теңгеге жуық сомаға 7 жаңа жоғары өнімділікті егін себу кешендері 21 толық энергиялы тракторлар, 11 комбайн, 4 егін оратын машина және басқа техникалар сатып алынды.

Ауданымызда «Ақжар Кредит» кредиттік серіктестік ЖШС жұмыс жасайды және 2008 жылы шаруа қожалықтарына 68,4 млн. теңге несие қаражаттарын бөлген. Ауданның қазақтық ақ бас ірі қара малын өсіруші «Акниет Ақжар» ЖШС, «Болат» және «Ахмеджанов» шаруа қожалықтары сияқты 3 тұқым фермасы бар. Қазақтығ ақбас тұқымды қара мал саны 487-ге жетсе, өткен жылы 880 бас жылқы және 30 бас түйе саналды.

Өнеркәсібі, біздің аудан өнеркәсібінің құрылымы екі бағытқа негізденген «Қайта өңдеу өндіріс» «Тау-кен өндірісі». 2008 жыл қорытынды бойынша өнеркәсіп өнімдерінің өндірілген көлемі қаржылық есеп секторда 181,1 млн теңге құрап физмкалық көлем индексі 115,8 пайыз болды.

Ленинград селосында қуаттылығы күніне 200 тонна асфальтты бетон зауыты жұмыс жасайды, өткен жылы 6100 тонна, яғни 2007 жылғыдан 1778 тонна артық бетон өндірілді. 2009 жылғы ІІІ тоқсанда нысан пайдаға берілген деп жоспарлануда.

Ащыкөл селосына сыйымдылығы 60 мың тонна қосымша элеватор құрылысы жұмысы жүргізілуде, онда ұсақ тұқымдар мен дәнді дақылдар қайта өңдеу үшін жаңа импорттық жабдықтар орнатылатын блады. Бүгінгі күні 160 млн теңгенің жұмысы игерілді. Аудан 8ұн шығаратын кәсіпорын тіркелген. 2008 жылы олар 1156 тонна ұн өндірген.

2008 жылы Дәуіт, Алқатерек, Восход және Талшық селоларында 4 наубайхана ашылып халықтың нанға сұранысын біршама азайтты және қосымша 12 жұмыс ашылды. Оның ішінде Талшық селосындағы Ысқақов жеке кәсіпкерлері мен ашылған наубайхана күніне 2000 бөлке нан және 10 түрлі нан өнімдерін шығарады. Өткен жылы аудандағы барлық наубайханалармен 318 тонна нан және нан өнімдері өндірілген.

Құрылыс

Халықтың тұрғын-үй жағдайының жақсартуы қоғамның әлеуметтік экономикалық дамуына әсер ететін, әлеуметтік саясаттың аса маңызды элементі болып табылады. Тұрғын-үй құрылысын дамыту мемлекеттік бағдарламасын жұзеге асыру аясында 2008 жылы ауданда шаршы метрі құрайтын пәтерлер салынды. Жоспар 120 пайызға орындалды. Құрылыс жұмыстары халықтың және жергілікті бюджет қаражаты есебінен жұргізілді.

Облыс әкімінің қолдауының арқасында жалпы құны 54млн. 888мың теңге облыстық бюджет қаржатына 680 шаршы метрі 8 пәтер пайдалануға берілді. 2008 жылғы 5 қараша күні демеушілер мен халықтың ақшалай қаржысы есебінен Үлкен-Қараой мешіті пайдаға берілді.

Сауда кәсіпорындары халықты қажетті өнім түрлерімен толық қанағаттандыруға әрелді мекендегі тұтынушылардың күнделік сұраныстағы тауар жиынтығы сатып алуға мүмкіндік бар. 2008 жыл ішінде барлығы 21 кәсіпорын нысанды, оның ішінде 9 сауда орны, 7 транспорт қызметтері, 1 шаштараз, 4 басқа қызмет көрсетуге тіркелген. Талшық, Ленинград, Ащыкөл, Ұялы, Алқатерек, Дәуіт селоларында қосымша дүкен ашылып, 14 жаңа жұмыс орны ашылды.

2009 жылы 1 қаңтар бойынша жергілікті бюджетке салық және басқа да төмендерді жинау жоспары аудан бойынша 102,5 пайызға орындалды. Өткен жылы бос қалдықтары есептей отырып, бюджетке нақтылау жүргізілді. Ол 2008 жыл басында 35млн. 401мың теңге оның ішінде кірістер жөніндегі жоспарды асыра орындау есебіне 27 млн. 613мың теңге болады. Ауданның әлеуметтік салаларын қосымша қаржыландыруға жұмсалды. Аудандық бюджет нақтыланған көлемі шығыстар бойынша 2007 жылды салыстырғанда 9 пайыз өсіп 1 мрлд 245млн. 645мың теңге құрайды. Жүйелі жұмыстардың нәтижесінде барлық қорытындысы бойынша 99,8 пайыз болды.

Ауданымызда « халық банк» және « Тұран әлем банкі» бөлімшелері үш шағын немесе ұйымдары ауыл шаруашылығына несие серіктестігі қызмет атқарады. 2008 жылы аталған екі банктің бөлімшелердің банкоматар орнатылып халыққа карточкалық жүйемен қызмет көрсетуде. Халық банкінің Уәлихан фирмасының бөлімшесінен аудан халқына 135млн.сомасында 260 тұтыну несиелері берілген. 2008 жыл негізі капитал 340,6млн.тонна инвестиция салынған.

Сумен қамтамасыз ету жолдары

Қазіргі таңда аудандағы 25 елді-мекеннің он төрті Булакев топтың су құбырына қосылған оның ішінде 11 елді-мекен суын пайдаланудаға, ал қалғандары топтық су құбырыындағы апатты жағдайларға байланысты суды ала алмай отыр. 15елді-мекен жергілікті су көздерін пайдаланады, соның ішінде 7 елді мекен 2004-2008 жылдар құрылған. Жергілікті су асты көздерінен сумен қамтамасыз етіледі. Халық санағы-елдің немесе аумақтың әрбір тұрғынын сипаттайтын демографиялық, әлеуметтік-экономикалық деректерді жинау үдіресі. Су шаруа іс-шараларын іске асыруға 2008 жыл 104 млн.тонна бөлініп толығымен игерілді.

Облыс әкімнің ықпалы нәтижесінде 32,2млн тонна республикалық бюджет қаражаты есебінен Кеңашы селосына дейінгі су құбыры қайта жөндеуден өткізілді. Ал сомасы 53,5 млн.жергілікті бюджет қаражаты есебінен Ленинград селосындағы су құбыры қалыпна келтіру жұмыстары аяқталуы. Жергілікті су асты көздерінен сумен қамтамасыз ету құрылысына 18,2 млн.теңге жұмсалып Восход селосының халқы ауыз сумен өамтамасыз етілді. Ауданда 499 шақырым республикалық облыстық және аудандық маңызы бар жолдар қызмет көрсетеді.2008 жыл осы жолдарды ұстаумен жөндеу жұмыстарына 35,2 млн теңге жұмсалды.

Халықтың жолаушы тасмалыдауымен қамтамасыз ету үшін аудан бойынша 14 автобус маршруты қатынайды. Тұрақты жолаушылар тасмалымен 25 елді-мекеннің 19-ы қамылған немесе 79 пайыз. Аудандық телекоммунациялар торабы арқылы 2008 жылы 566 адам тұрғындарына телефон орналасқан. Сонымен қатар ауданда сымсыз радиобайланыс құрал жабдығы орнатылды. Қазіргі уақытта барлық елді-мекендер телефон байланыстыменқамтамасыз етілген. Осы жұмыс ондағы уақытта да жалғасатын болды. Халықтың жастық және жыныстық құрылымын зерттеу елдің экономикалық әлеуметтік.

Денсаулық сақтау

Денсаулық сақтаудың жаңа үлгісісін енгізу әрбір азаматқа өз еркімен дәрігер мен емхананы таңдау құқығына кепілдік береді. Қазақстан Республикасының азаматы тіркеуде тұратын, тұрақты немесе уақытша тұратын, жұмыс істейтін және оқитын орны бойынша тек бір ғана бастапқы медициналық-санитарлық көмек көрсететін орынға бекітілуі тиіс.

Мемлекет басшысының Қазақстан халқына Жолдауындағы белгіленген 100 аураухананың ең бірінші құрылыс біздің ауданымызға пайдалануға берілуі, біз үшін зор бақыт және біз сонымен мақтана аламыз. Енді біздің алдымызға жоғары білікті медициналық кадрларды ауылға тарту міндеті тұр. Ол үшін бізде барлық жағдайлар бар. Тұрғын үйі мәселесі шешілген, ауылға келген жоғары білімді дәрігерлер үшін көтермелеуге берілетін қаржы да қарастырылған. Өткен жылы бізге 2 дәрігер келіп, оларға тұрғын үй берілді және көтермелеу ақылы төленді. Осы жұмыс ондағы уақытта да жалғасатын болды. Жыл сайын ауданымызға бала туу ұлғайуда бұл көрсеткіш жылдан-жылға арта беретіндігіне сеніміз мол, өйткені жаңа ауруханада ана мен балаға барлық жағдай жасалған. Өткен жылы Кеңашы селосындағы дәрігерлік амбулаторияға 2 млн теңге сомасында күрделі жөндеу жұмыстары жүргізілді.

Сурет 12. Мемлекетін тарапынан бойынша біздің ауданымызда бала туу

көрсеткіші.

Ақжар ауданында ана мен бала қамқорлық нәтижесін. Халықтың жастық және жыныстық құрылымын зерттеу елдің экономикалық, әлеуметтік, демографиялық проблемаларын шешу үшін қажетті көрсеткіштердің бірі болып есептелінеді. 1926 жылы халық санағынан бастап бұл көрсеткіштерге қарасақ, 1939 жылы санаққа дейін ересектер үлесі басым болса (52%), 1959 жылы санақтан бастап әйелдер үлесі басым бола бастады. 1959 жылы еркектер мен әйелдердің ара қатынасының өзгеруі Ұлы Отан соғысының зардаптарынан деуге болады. 1936-1959-шы жылдары барлық халықтық санында еркектердің үлесі 47,5%, оның ішінде қалада-47,3, ауылда 47,7% болды.

Ұлы Отан соғысының әсерінен кеміген еркектердің санын тың және тыңайған жерлерді игеруге байланысты көшіп келген жастар толтыра алмады. 2002 жылы көрсеткіш бойынша 7704200 (51,8%) әйелдер, 7158300 (48,2%) еркектерден тұрады. 2002 жылы 526 мың қыз және 554 мың ер бала туады. 42 мың әйел және 11 мың еркек 85 жасқа келеді. Өмір сүру ұзақтығы әйелдерде -71,4 жас, еркектерде 60,6 жас болады.

Білім беру

Білім беру саласынсында 23 орта, 2 негізгі бір бастауыш мектеп, мектеп-интернат, балалар мен жасөспірмдер спорт мектебі, екі балабақша, №6 кәсіби мектеп жасөспірімдер үйі, медициналық-педогогикалық психологиялық консультатция жұмыс атқарап жатыр.

Барлық мектептер телефон және компюьтер қамтамасыз етіліп, интернет жүйесіне қосылған, 6 мектеп « okunet.kz» жүйесіне қосылған, Талшық, Ленинградтағы №1 және №2 орта мектептерінде интерактифті тақта орнатылған. Мектеп кітәпханалырында барлық пәндер бойынша электронды оқулықтар бар. 2008 жылы жалпы сома 67млн 754мың теңге 6 мектепке мултемедиялық кабинетер, 10 мектепке физика кабинеті орнатылды. Аудан мектептеріне күрделі және ағымдағы жөндеу жұмыстарына бюджеттен 53млн.104мың теңге. Оқулықтармен оқыту методикалық комплекстер сатып алу үшін 406мың теңге бөлініп игерілді.Білім беру саласында мектепке дейінгі балаларды тәрбиелеу, жалпы орта, бастауыш және орта кәсіби білім беру мекемелерін дамыту жұмысы жалғасатын болады. Қазіргі уақытта оқушыларды білім саласына ерекше көңіл бөлудеміз. Өткені соңғы екі жылда ұлттық бірінгей тестілеу қорытындысы бойынша біздің ауданымыз облыс бойынша соңғы орындарда қалап қойды.

Ауданда мәдиенеттің 60 нысаны қызмет етеді, соның ішінде 8 мәдиенет үйі, 10 клуб селолық, жалпы кітап қоры 344264 дананы құрайтын 41 кітапхана бар, оның ішінде 28 мектеп кітапханасы. Аудандық орталық кітапхана компьютерілендірілген және интрнет жүйесінде қосылған. Ауданда 146 спорттық ғимараттар бар, 50 дене шынықтыру ұжымында 4600-ден астам адам спорт жүйелі түрде айналысады. 2008 жылы жалпы сома 67млн 754мың теңге 6 мектепке мултемедиялық кабинетер, 10 мектепке физика кабинеті орнатылды. Мектептерде жаңадан үйірмелер ашылды. Жас мамандар келіп дипломен ауылға атты жобамен міндеттерін атқаруда.

1.

Мәдениет үйлері

3

2.

Ауылдық клубтар,

Оның ішінде: мемлекеттік

жеке меншік

14

10

4

3.

Кітапханалар,

оның ішінде; ауылдық

мектептердегі

43

13

30

Кесте 2. Мәдениет нысандары

Азық-түлік

Негізгі азық-түлік бағаларына және тарифтерге күн сайын мониторингі жүргізіліп отырады. Ауданда нан және нан өнімдері бағаларын тұрақтандыруға азық-түлік бидайынның аудандық тұрақтылық қорына 5000 тонна сақталған. Бағаларды тұрақтандыруда Талшық және Ленинград селоларында тұрақты өткізіліп келе жатқан ауыл шаруашылық тауарларының жәрменкесі аз ықпалын тигізуде. Былтырғы жылы әлеуметтік жобаларды жүзеге асыру бойынша, азық-түлік және өнеркәсіптік тауарлар бағаларын тұрақтандыру мәселелері бойынша өзара бірлесе іс қимыл жасады.

3.3 Ауданның экологиялық жағдайы

Қазіргі кезде демографиялық және экологиялық жағдайда қоршаған ортаға тек бай елдер ғана емес, сонымен қатар кедей елдер де теріс әсер етеді.

Қоршаған ортаны бүлдіріп экологияға қауіп төндіретіндердің өатарына аймақтардан жер асты рудалардың өндіру барысында шығарылған үйінділерден және түрлі қоқыстар төгілерін орындардан, бөлінетін улы заттар да жататын күмән кетірмейді. 1996 жылдың басындағы есеп бойынша осындай қалдықтардың көлемі 3,1мрлт тоннаға жеткен көрінеді. Табиғи суларға түсіп, оларды ластаушылардың негізгі тобы болып тұрған органикалық заттар қазіргі кезде мұнайдың көмірсутектерін синтетикалық пестисидтерді және сыртқы активті заттар көптен пайдалануға байланысты қоршаған ортаны қорғау проблемасы өте қиындап кетті. Әрение халық тұратын жерде экологялық жағдайлар проблемалар кездеседі. Мен өз ауданның экологиясы жақсы деп айта алмаймын. Ластану бар. Көбінесе ауа, су ластануы кездесіп тұрады. Ауа химиялық қоспалар мен су буынан тұратын күделі жүйе. Атмосфераның газдық құрамы, су буы және әр түрлі қоспалар жер бетіне күн радиациясының өту деңгейін және жер маңы кеңістігіндегі жылуды ұстап тұруды анықтайды. Химиялық заттардың ішінен бірінші орында көмірқышқыл газы тұр.

Қазіргі кезде әр түрлі су көзін алып тұщы су ретінде пайдалануда. Қазіргі кезде ең таза болып есептелітіне су жер асты сулары, олардың қорының көп болуына қарамай тез таусылуы мүмкін.

Қазіргі ғылым мен техниканың жетістіктері адам баласына табиғи ортаны сақтау мен оның ластануына жол бермеуге, қамқорлық танытуға мүмкіндік береді. Мұндай мүмкіндіктердің бірнешеуі төмендегідей:

- табиғи ресурстарды үнемдеуге мүмкіндік беретін аз қалдықты немесе қалдықсыз технологияны жаппай өндіріске ендіру және ортаның ластануын барынша азайту;

- су шығынын едәуір азайтуға мүмкіндік беретін өндірісті сумен жабдықтаудың қайтымды және тұйық айналымдарын кең қолдану;

- топырақтағы ылғалдың жиналуын, атмосфералық ауадағы газдардың тепе-теңдігін сақтауға мүмкіндік беретін орман алқаптарының сақталуы және қалпына келтірілуі;

- жылу мен энергияның дәстүрлі көздерінің атмосферадағы көмірқышқыл газының жиналуы мен климаттық өзгеруінің алдын алуға мүмкіндік беретін табиғи көздерімен алмастырылуы болып табылады. Ауыз судың сапасы халықтың денсаулығын анықтайтын маңызды факторлардың бірі болып табылады. Судағы химиялық әлементтердің жиынтығы жануарлар мен адамдар қанының құрамына жақын болады. Судың тұздылығы әдетте химиялық заттардың ертіндісі немесе қоқыс қалдықтарынан анықталып жатыр. Суларда биологиялық ыдырауға төзімді заттар көбейіп келеді.

Ластаушы заттардың басым бөлігін атмосфералық жауын - шашын әкеледі. Сулардың канализация мен ағысымен, тұрмыстық қалдықтармен, өнеркәсіп орындарының қалдықтарымен су транспорттарымен ластану үлесі де жоғары. Су топырақтың бұзылуы мен өнімдерімен тыңайтқыштармен, улы химикаттармен, мал шаруашылық кешендерінен шайылған сулармен ластанады. Жоғарыда айтылып өткендей, адамзат қоғамының алдында тұрған экологиялық мәселелер оның дамуының барлық тарихи кезеңдерінде орны алып отырды. Қазіргі кезең адамының ерекше биосфералық қызметті- биосфераны қорғау мен сақтанқалу қызметімен анықталып отыр.

Экологиялық мәселелердің алдын алу үшін адам ретсіз дамудан тиімді, реттелген табиғат мен қоғамның даму заңдарына негізделген дамуға өтуі тиіс. Тек осы кезде ғана адамзат қоғамының дамуы үздіксіз, ұзақ уақыттық, бірқалыпты жағдайда, табиғи және әлеуметтік дағдарыссыз атайды. Халық өзі тыныс алатын ауаны, өзі ішітін суды өз қолдарымен ластауда. Өзен ге өнеркәсіптің қалдықтары сумен жіберілуі, ауаны қорыспен ластауда, осының нәтижесінде халық әр түрлі ауруларға шалдығуда. Әсіресе қыста ауа көмер жаққанда қатты өзгеріп ауданның елді-мекендерінде ауа өзгере бастайды. Өндіріс көздері барлығы экономикалық әлеуметтік жағдайымызға жақсы, бірақ өз денсаулығымызда өзіміз құртудамыз. Әрение жоғарыдағы басшылар шараларды қолдануды. Өндіріс орындарын да жаба алмайды.

Және ауданда Ленинград селосындағы қиыршық тас шығаратын зауыт көбіне ауаның қиыршық тас шыңымен ластауда. Ауданға қиыршық тас шығаратын зауыттан келіп түсетін пайда көп. Құрылыс материалдарын осы зауыттан алады.

Адамның денсаулығының төмендеп, ауруға шалдығуын ағзаның ортаға толық бейімделе алмауымен қолайсыз. Азамның денсаулығына зиянды әсер ететін факторлардың ішінде әр түрлі ластауышы заттар бірінші орынды алады. Аурулардың көбеюі сонымен қатар табиғи ортаның әр түрлі трансформациялары мен оның толық бұзылуы, өнеркәсіптік кешендерге бір типті тұрғын жерлерге және айналаға байланысты. Әлеуметтік экономикалық жағдайдың нашарлауы адамдардың психологиялық күйі мен стрестік құбылыстар арқылы әсер етеді.

ХХ ғасырдың екінші жартысында қоғам мен табиғаттың өзара қарым-қатынасында жаңа сападағы жағдай қалыптасты. Материалдық өндірістің көлемі еселеп өсіп, шикізатты өндіру барған сайын артты, дүниежүзілік мұхит пен қазба байлықтар жеделдетіліп игерілді. Ғылыми техникалық прогресс нәтижесінде жасалынған табиғатқа әсер етудің ұлан-ғайыр мүмкіндіктері мен құралдары және адам баласының өсіп отырған қажеттіліктері табиғат ресурстарын, оларды планетадағы жалпы қорымен бара-бар мөлшерде пайдалануға алып келді. Жер бетінің өзгеруі ауқымы дауылдар, су тасқындары, жаңартаулар атқылаулары, зілзала сияқты табиғи құбылыстардың нәтижесімен тепе-тең, тіпті, олардан асып түсетіндей жағдайға келді. Қазіргі уақытта экологиялық, экономикалық, әлеуметтік мәселелерді интерграциялау саласындағы саяси шараларды анықтау жолдары іздестірілуде. Олар:

• бұзылған экожүйелерді қалыптастыру

• суды тиімді пайцдалану

• жерді пайдалану, ауыл шарушылығының тұрақты дамуын жүзеге асыруға, биологиялық алуантүрлілікті сақтауға бағытталған.

Жоғардағы айтылып өткендей, адамзат қоғамның алдында тұрған экологиялық мәселелер оның дамуының барлық тарихи кезеңдерінде орын алып отырады. Бірақ, өндірістік қоғам мен демографиялық жарылыс кезеңінде адамзаттың табиғатқа теріс әсерінің нәтижелері ғаламдық сипатқа ие болды.

Экологиялық мәселенің мәні - табиғаттағы қалыптасқан тепе-теңдікті бұзбай, миллиардтаған адамдарды жерде қоныстанмасыз және олардың барлық қажеттіліктерін қамтамасыз ету.

Қазіргі кезең адамының ерекше биосфералық қызметі-биосфераны қорғау мен сақтап қалу қызметімен анықталып отыр. Экологиялық мәселелердің алдын алу үшін адам ретсіз дамудан тиімді, реттелген, табиғат пен қоғамның даму заңдарына негізделген дамуға өтуі тиіс. Тек осы кезде ғана адамзат қоғамының дамуы үздіксіз, ұзақ уақыттық, бірқалыпты жағдайда, табиғи және әлеуметтік дағдарысыз дамиды. Мұндай дамуды - тұрақты даму деп аталады. Бірақ бұл үшін адамдардың сана - сезімі, олардың мақсаты мен адамгершілік бағыттылығы өзгеруі тиіс. Қазіргі уақытта экологиялық, экономикалық, әлеуметтік мәселелерді интергациялау саласындағы саяси іс - шараларды анықтау жолдары іздестірілуде.

Олар:

• бұзылған экожүйесін қалыпына келтіруді қамтамасыз ету.

• Суды тиімді пайдаланудың нақты шараларын анықтау,

• Жерді пайдалану, ауыл шаруашылығының тұрақты дамуын жүзеге асыруға, биологиялық алуантүрлілікті сақтауға бағытталған үйлесімді іс-шараларды қабылдау.

Қорытынды

1. «Солтүстік Қазақстан облысының Ақжар ауданның кешенді сипаттамасы» деп аталатын дипломдық жұмыс кіріспе, үш тарау, қорытынды және пайдаланған әдебиеттер тізімінен, қосымшалардан тұрады. Кіріспеде жұмыстың өзектілігі, мақсаты мен міндеті сөз болды.

Бірінші тарауда. Солтүстік Қазақстан облысы, Ақжар ауданының физикалық географиялық сипаттамасы берілген. Әр компоненттерді қарастыру кезінде текстке сәйкес тақырыптық карталармен безендірілді.

Екінші тарауда. Ақжар ауданнының экономикалық-географиясының дамуы және қазіргі кездегі әлеуметтік жағдайы айтылады.

Үшінші тарауда, Ақжар Ауданның экономикалық және әлеументтік даму жағдайын, қазіргі кездегі мәселелерді шешу жолдарын көрсутуге тырыстым.

Диплом жұмысындағы зерттеулер нәтижесін былай қорытындылауға болады. Ақжар ауданның әлеуметтік -экономикалық жағдайын зерттей келе, келесі қорытындыларды шығардым: физикалық-географиялық жағдайы бойынша Ақжар ауданы табиғат ерекшеліктерге бай өлке.

2. Ақжар ауданның экономикалық - географиялық дамуы, атап айтқанда экономикалық - географиялық орналастыруының тиімділігін көрсеттім, жер қорларын, әлеуметтік - экономикалық жағдайы жан - жақты талданды. Өндірістерде жаңа технология енгізу тиімді өндірістерді ұйымдастыру, жерлерді тиімді пайдалану бойынша ірі және орташа агроқұрылымдардың мүмкіншіліктерін оңтайлы пайдалану стратегиялық бағытының негізін анықтайды. Оның ішінде ауданның жер ресурстары әлеуетін қорғау қолға алыну керек.

3. Ауданның шаруашылығында бұрынан өнеркәсіптік аймақ болып есептелетін Ақжар ауданында кәсіпорындардың тоқталуы ауданның қаржы жағынан тапшылықтың ұшырауына, жұмыссыздыққа әкеліп соғады. Парламенті қабылдаған «Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау туралы» заң Қазақстан экономикасын дамытудағы аса маңызды қадам болып табылды. Осыған байланысты Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы мен үкімет қаулысын жүзеге асыруды үшін іс - шаралар ұйымдастыру керек.

4. Мемлекеттік меншікті реформалау, шағын және орта бизнесті дамыту бағытында аудан жұртшылығымен бірлесе отырып кең ауқымды іс-шаралар ұйымдастыруды іске асыру керек.

Бірінші міндеттер қатарында елді мекендерді, Ақжар ауданының қазіргі кездегі әлеументтік жағдайын, әсіресе аудан орталығының орталықкөшелеріндегі көліктің қысыла-қымтырыла жүруін төмендету мәселелерін шешу.

Автомобильдік жолдар желісін одан әрі дамыту және сақтау мақсатында елді мекен аралық ішіндегі және аудандық маңызы бар жолдарды тиісті нормаларға сәйкестендіру керек.

2009 жылы жол қауіпсіздігін қамтамасыз ету және көліктік, жаяу жүргіншілер қозғалысын реттеу бойынша іс-шаралар өткізу керек. Көлік-коммуникациялық кешенді дамыту тұрғысындағы бірінші міндетке жолдарды жөндеу және салу, көліктік экологиялық және санитарлық ахуалын қамтамасыз ету, оларды абаттандыру және жасылдандыру мәселелерін де енгізу қажет.

1. Экологиялық проблемаларды шешу жолдары:

2. Өндіріс орындары қалдық қалдырмайтындай етіп өндіруі тиіс. Экология мен экономика үдделері түйіскендіктен қалдықтарды өндейтін зат қажет.

3. Табиғи ресурстардың шектен тыс пайдалану қоршаған ортаға ластайтын заттар шығарудың белгілі көлемі болу керек.

4. Қоршаған ортаны қорғау туралы заңдарды тек мектепте ғана емес қоғам мүшелері білу тиіс. Қазақстанда табиғи ортаны қорғауға арналған 200 астам нормативтік құжаттар қабылданды.

Қорыта келгенде қазіргі экологиялық дағдарыстың түпкі адам баласының тамыры табиғаттың қарапайымдау, зат және энергия алмасу заңдарын олардың теориялық негіздерін білмеуде жатыр. Оны білу үшін экология ғылымының негіздерін оқып-үйрену қажет. Сондықтан елімізде қалыптасқан экологиялық сауатсыздықты жою маңызды болып отыр. Елбасының «Қазақстан-2030» бағдарламасында көпшілікке үздіксіз экологиялық білім беру мәселесіне аса көңіл бөлу бұл проблеманың маңыздылығын айғақтай түседі.

Диплом жұмысын келешекте Қазақстанның географиясын оқытуда, мектептерде өлкетану үйірмелерінің жетекшілеріне қосымша мәлімет беретін деректі материал ретінде пайдалануға болады.

Қолданылған әдебиеттер тізімі

1. Қожахметов М. // Қазақстан Республикасының экономикалық және әлеуметтік географиясы - Қарағанды, 2006 ж.

2. Бейсенбаев .А.М. // География 2008ж,45-46 б.

3. Қазақстан -2030.- Алматы //1997 ж

4. Солтүстік Қазақстан Энциклопедия 2007 -2008 г, 33 с.

5. Бейсенбаев А.М // География 2005 г

6. Горский Н.Н. воды -чудо природы 2006

7. Лосев К.С ВОДА 2004

8. Экологиялық жаршы наурыз 2004

9. Бейсенбаев А.М. Бейсенбаева Н.Ә География 2005

10. Өмір КЗ /5 2005.

11. Фюрон Р / Проблема воды на земном шаре / 2006

12. Дүние 2004 ж, 45 б.

13. Соколов А.А. Воды ; проблемы на рубеже ХХІ века ?

14. Токмаганбетов Г.А. Тайны природных льдов Казахстана 1978

15. Экотуризм в Респулики Казакстан. "Экология и устойчиво развитие" №10,

2003 - 40с.

16. Фурусов.В.И., Ергалиев Т.Е. Общая экология. 1996 . - 285 с.

17. Степановских А.Н. "Охрана окружающей среды" - М.: ЮНИТИДАНА,

2001 - 559 с.

18. Яблоков А.В., Остраумов С.А. "Охрана живой природы" - М .: 1998 г. 307 с.

19. Борисов В.А., Белоусава А.С., Винокуров А.А., "Охраняемые природные

територии мира". Национальные парки, заповедники: Справочник. М.:

Агроммиздательство 1996 - 310 с.

20. 100 великих заповедников и парков / авт - сост. М.А. Юдина. М.: Вече,

2003 - 546 с.

21. Годовые отчёты АОТУООС в период 1998 - 2008 г.

22. Тонкопий М.С. Экономика природопользования. Алмата, экономика, 2000 г.

23. Егеменді Қазақстан 2008 - 11.: 6 - 9 б.

24. Луковников А.В. охрана труда. - М.: Колос 1993 - 270 с.

25. СҚО энциклопедиясы Алматы - 2004 жыл

26. СКО. Алматы -2007жыл

27. Экологический вестник. Петропавловск-2008

28. Солтүстік Қазақстан газеті 1996 жыл 17 сәуір 3 бет

29. Солтүстік Қазақстан газеті 1997 жыл 11 шілде 1-4 бет

30. Солтүстік Қазақстан газеті 1993 жыл 31 наурыз 1-бет

31. Ана тілі газеті 2005 жыл 10 ақпан

32. «Рельеф Казахстана» Ордена трудового красного знамени институт

геологических наук им. К.И.Сатпаева. Алма-Ата «Ғылым» 1991

33.«Тектоника и глубинное строения Северного Казахстана» Издательство

«Наук» Казахской ССР, 1988

34. Б. Шайкенов «Табиғат ел байлығы» 2007

35. Одум Ю. «Экология» 1986.

36. У.А. Есназарова. «Физическая география Казахстана». «Дәуір» 2001.

37. Оспанова Г.С., Бозшатаева Г.Т. «Экология» Алматы

38. Алтынов П.И Оқушының қысқаша анықтамасы. Алматы

39. «Дала дидары» - газеті 2012, 3-4 б.

40. География пәні бойынша жинақтар//М.Б.Бейсенбаева ж/е т.б.,2008

41. Н.Ә.Назарбаев. «Қазақстан - 2030» // Барлық қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі және әл-ауқатының арту атты қазақстан халқына Жолдауы,-Алматы.-1997.

42.Научно-прикладной справочник СССР, Ленинград, Гидрометеоиздат,1989ж.