Физика пәнінен факультатив сақтарының күнтізбелік жоспары

№

Тақырыбы

Сағат саны

Ұйымдастыру формасы

Күні

Жылу құбылыстары

3

1

Ішкі энергия, оның өзгерісі, жылу берілу, жылу мөлшерін есептеу, меншікті жану жылуы

1

Лекция

2

Термодинамиканың 1 заңы, ПӘК

1

Лекция

3

Жылу құбылысына арналған тест

1

Тест

Электр құбылыстары

4

4

Электр өрісі, заряды, өткізгіштер, электр өріс кернеулігі мен потенциалдар айырымы арасындағы байланыс. Электр тоғы, өткізгішті тізбектей және параллель жалғау. әр түрлі ортадағы электр тоғы, электролиз

3

Лекция / есеп

5

Жылу құбылыстары және электр бөліміне арналған тест

1

Тест

Электромагниттік құбылыстар

2

6

Магнит өрісі, тоғы бар өткізгішке магнит өрісінің әсері. Электромагниттік индукция.

1

Лекция

7

Генераторлар. Трансформаторлар.

1

Оқушы рефераты

Жарық құбылыстары

2

8

Жарық жылдамдығы, жарық шағылуы, линзалар

1

Лекция

9

Линза көмегімен кескін алу

1

Лекция

Қозғалыс және денелердің өзара әсері

4

10

Тең айнымалы, еркін түсу, шеңбер бойымен қозғалыстар. Ньютонның 1,2,3 заңдары, масса және салмақ.

Дене импульсі, энергияның айналу және сақталу заңы

3

Лекция және есеп

11

Электромагнит, жарық және механика бөліміне тест

1

Тест

Тербелістермен толқындар

2

12

Тербелістер, резонанс, эм тербелістер

1

Лекция

13

Ғарыш әлемінде

1

Оқушы рефераты

Механика

2

14

Кинематика, динамика.

2

Лекция және есеп

Молекулалық физика және термодинамика

4

15

Молекулалық - кинетикалық теория негіздері

2

Лекция және есеп

16

Термодинамика негіздері

1

Лекция және есеп

17

Қазақстан жылу энергетикасы

1

Оқушы рефераты

18

Электродинамика

7

19

Электростатика, тұрақты электр тоғы, магнит өрісі, электромагниттік индукция, әр түрлі ортадағы электр тоғы

6

Лекция және есеп

20

Механика, молекулалық физика, электродинамика бөліміне арналған тест

1

Тест

Кванттық физика

4

21

Жарық кванты, атом физикасы, атом ядросының физикасы

3

Лекция және есеп

22

Кванттық физика бөліміне арналған тест

1

Тест

11 сынып (34 аптасына 1 сағаттан)

Мақсаты:

• Оқушылар бойына физика пәніне шынайы сүйіспеншілікті дарыту, олардың танымдық және шығармашылық қабілетін дамыту.

• Пәнаралық байланысты арттыру. Физика есептерін математикалық тәсілдермен шешу әдістерін игеруге баулу.

Міндеттері:

• Пәнге деген қызығушылық қабілетін, логикалық ойлауын қалыптастыру.

• Оқыту барысында болашақ еңбек қызметіне қажет екендігіне көз жеткізу.

• Негізгі мектепте қалыптасқан ақпараттарды кеңейту және жетілдіру.

Күтілген нәтижелер:

қолданбалы курсты оқытудың соңында оқушылар:

- физикалық ұғымдар мен шамалардың мағынасын түсіне білу.

- физика заңдарының практикалық қолданыстарын түсініп, игере білу;

- есеп шығарған кезде сызбада берілген шамаларды (S, V, a, v, Т, Р т.б) олардың арасындағы тәуелділікті дұрыс тауып анықтай білу;

- нақты мысалдар арқылы механикалық энергия туралы, жылу энергетикасы мен ядролық энергетиканың экологиялық проблемаларын түсіндіре алу;

- электроэнергетика элементтерімен (түрлері, сызбасы, құрылысы) танысып,оны өмірде дұрыс пайдалана білу;

- тарихи материалдар негізінде физиканың электротехника дамуындағы алатын орнын түсіне білу;

- зерттеу әдістерін (эксперимент жүргізу, әдебиетке шолу жасау, мәліметтерді талдау) жоспарлай білу, эксперименттік фактілер және сәйкес кестелер мен статистикалық мәліметтер негізінде қорытындылар жасау, іздену және зерттеу жұмыстарының нәтижелерін дайындай білу;

- физика пәнінен меңгерген білім, іскерлік, дағдыларын басқа пәндерден алған білімдерімен ұштастыра білу;

Қосымша сабақ жоспары төмендегі әдебиеттерден пайдаланып жасалды:

1. Б. Кронгарт В. Кем «Физика 10 сынып». Алматы 2006ж.

2. «Физика 11 сынып». Алматы 2006ж.

3. Р. Башарұлы «физика 9 сынып». Алматы 2009ж.

4. Б. Дүйсембаева «физика 8 сынып». Алматы 2008ж.

5. Оқушы анықтамасы (7-11 сыныптар). «Арман-ПВ» баспасы, 2005ж.

6. Р. Рымкевич «Физика есептер жинағы».

Ақмола облысы

Жарқайын ауданы

Тасөткел негізгі мектебінің

физика пәнінен факультативтік

сабақ жоспары

2014 - 2015 оқу жылы

Мұғалім: С.К. Бектемисова

11 сынып 2 сабақ

Сабақтың тақырыбы: Термодинамиканың бірінші заны. Газ бен будың ұлғаюындағы жұмысы.

Сабақтың мақсаты: МКТ тұрғысынан ішкі энергия ұғымын беру және газбен будың ұлғайғандағы жұмысы ұғымын енгізу, жүйенің ішкі эиергиясы, жұмыс және жүйеге берілген жылу мөлшері арасындағы байланысты тағайындау;

Оқушылардың білім деңгейін және білім мазмұнының тұрақтылығы мен оны игерудегі іскерлік пен дағдыны бақылау.

Сабақтың әдіс-тәсілдері: лекция, кітаппен жұмыс.

Жаңа материалды меңгерту:

МКТ тұрғысынан ішкі энергия ұғымын енгізу.

МКТ тұргысынан ішкі энергия-денені (жүйені) құрайтын микробөлшектердің қозғалыс және өзара әсерлесу энергиясы. Нақтырақ айтсақ, ішкі энергия дегеніміз:

а) молекулалар мен атомдардың қозгалысының ілгерілемелі, айналмалы және тербелмелі қозғалыстарының кинетикалық энергиясы;

б) молекулалар мен атомдардың өзара әсерлесуінің потенциальдық энергиясы;

в)атомдардың электрондық қабаттарының энергиясы;

г) ядроның ішкі энергиясы.

Аса жоғары емес температураларда ішкі энергиясын өзгеруі молекулалар (немесе атомдардың) кинетикалық және потенциальдық энергияларының өзгеруі есебінен болады.

U-дененін ішкі энергиясы физикалық шама.

U -дененің ішкі энергиясынын өзгеруі жылу берілу және жұмыс істеу нәтижесінде жүзеге асатыны белгілі.

Газ бен будың ұлғайғандағы жұмысы.

Тұрақты қысымда газдың немесе будың көлемі өзгергенде жұмыс атқарылады, Жүйенің күйін сипаттайтын физикалық шамалар макроскопиялық параметрлер деп аталады, және оларға қысым көлем температура және масса жатады.

Макроскопиялык параметрлердің біреуі тұрақгы , қалған екеуі бір-біріне байланысты өзгеретін процестер изопроцестер деп аталады.

1 .Изобаралык процес p=const,

2. Изотермиялық процес T=const, рV=const,

3. Изохоралық процес V=const

3) Изобаралық процесс үшін газ жұмысының формуласын қорытып шығару. А=рV

Жұмыстың геометриялық түсініктемесі.

ТД-ның 1-заңы жылу құбылыстары үшін энергиянын сақталу және айналу заңы. Q=U+A

ТД-ның 1-заңынан шығатын салдарлар:

Егер дене энергия (жылу) алмаса, онда ол механикалық жұмысты тек өзінің ішкі энергиясын азайту есебінен жүргізеді, яғни Q= 0 болса, А=-U

Ал, егер дененің немесе денелер жүйесінің ішкі энергиясы өзгермесе U = 0 болса, ешқандай механикалық жұмыс атқарылмайды, А=0. Сол себепті ешқандай энергия жұмсамай жұмыс істейтін құрылғы, яғни мэңгі қозғалтқыш жасау мүмкін емес.

Жылу алмасусыз жүретін процесті адиабаталық деп атайды. Атмосфераның жоғары, тығыз емес қабаттарында жылдам көтерілген ауа қабаттарының салқындап, бұлттарға айналуы адиабаталық процестерге жатады. Айнымалы жұлдыздар (цефеидтер) жарқылының периодты өзгеруі олардың сыртқы кабықтарындағы адиабаталық ұлғаюы мен сығылуы процестеріне байланысты.

Жылу козғалытқыштарының жұмыс істеуінің негізгі ерекшеліктері.

1) Отын энергиясы - механикалық энергия.

Осы кезде отынның энергиясы жоғары температураға дейін қыздырылған газдың немесе будың ішкі энергиясына айналады;

2)Температурасы әртүрлі екі дененің болуы; Олар қыздырғыш және салқындатқыш деп аталады. Сонымен қатар жұмыстық дене (газ немесе бу) қажет. Жылу қозғалтқышының жұмыс істеу процесінде жұмыстық дене қыздьгрғыштан қаңдай да бір Q₁ жылуды алады жэне біраз бөлігін механикалық А жұмысқа айналдырады, жылудың Q₂ қалған бөлігін салқындатқышқа береді.

Энергияның сақталу заңына сәйкес Q₁= Q₂+А

3)Кез-келген жылу қозғалтқышынын жұмысы циклді. Әрбір цикл турлі процестерден тұрады:

• қыздырғыштан энергияны алу;

• жұмыстық жүріс (жұмыстык дененің ртаюы және алынған энергияның бөлігІн механикалық энергияға айналдыру);

-пайдаланылмаған энергияның бөлігін суыткышқа беру;
Қыздырғыштың, жұмыстық дененің жэне салкындаткыштын болуы кез-келген жылу қозғалтқышының уздіксіз циклді жұмыс істеуінің принципті қажетті шарты болыл табылады

Отынның ішкі энергиясын механикалық энергияға айналдыратын машиналар жылу машиналары деп аталады.

іштен жанатын козғалтқыштар

Жылу қозғалтқыштары

турбиналар

_I

₁

дизелді

Карбюраторлы

Бу машиналары

Газ

Бу

Жылу машиналарының тарихынан.

1698ж-анг.Т.Севери

1707 ж-фр.Д.Папен. Бу машиналары

1763ж-орыс И.И.Ползунов.

1774ж.-анг.Дж.Уатт

1860ж.-фр.Ленуар.

1876ж.-неміс Н.Отто.

1889ж.-швед К.Лаваль- бу турбинасы.

11 сынып 1 сабақ

Сабақтың тақырыбы: Ішкі энергия, оның өзгерістері, жылу берілу, жылу мөлшерін есептеу, меншікті жану жылуы.

Сабақтың мақсаты: Оқушылардың білім деңгейін және білім мазмұнының тұрақтылығы мен оны игерудегі іскерлік пен дағдыны бақылау.

Сабақтағы негізгі ұғымдар.

Жылу берілу (жылу өткізгіштік, конвекция және сәулелену) кезінде бір денеден екінші денеге энергияның берілуі. Жылу мөлшері-жылу берілу кезінде дененің алған немесе жоғалтқан энергиясы.

Денеге берілетін энергияның қандай шамаларға тэуелді болатынын айқындау (тәжірибелер көрсету) Денеге берілетін жылу мөлшері: дене температурасының өзгеру шамасына, дененің массасына, затгьщ тегіне тәуелді болады.

Салқындаған дененің қоршаған ортаға жылуын беруі.

Жылу мөлшерінің өлшем бірліктері-джоуль (Дж), килоджоуль (кДж). Жылу мөлшерінің тарихи өлшем бірлігі-1 калория (1 кал=4,19Дж =*4,2Дж) 1 ккал =1000 кал = 4190 Дж «4200 Дж т 4,2 кДж. 1кг заттың температурасын 1⁰С-қа өзгерту үшін қажетті жылу мөлшерінің заттың тегіне тәуелділігі.

с -заттың меншікті жылу сыйымдылығы, яғни массасы 1 кг заттың температурасын 1°С-қа өзгерту үшін қажетті жылу мөлшері. Өлшем бірлігі -ДЖ/кг* ⁰С

Заттың меншікті жылу сыйымдылығының физикалык мәнін ашып көрсету (мысалы, қорғасынның жылу сыйымдылығы 140 ДЖ/кг*⁰С Бұл массасы 1кг қорғасынның температурасын 1°С-қа өзгерту үшін 140Дж жылу мөлшері кажет дегенді білдіреді.

Әртүрлі заттардың меншікті жылу сыйымдылықтарын салыстыру (№1 кесте бойынша).

Әртүрлі агрегаттық күйлерде заттың жылу сыйымдылығының мәнінің әртүрлі болуы (мысал ретінде, су мен мұз), мұздың меншікті жылу сыйымдылығы 2100 ДЖ/кг* ⁰С, ал судың меншікті жылусыйымдылығы 4200 ДЖ/кг*⁰С. Судың меншікті жылу сыйымдылығының үлкен болуы жылыту жүйелерінде пайдаланылады; жергілікті жердін климатына әсер етеді. Денені қыздыруға қажетті немесе ол суығанда бөлінетін жылу мөлшерін есептеу Q=cm(t₂ -t₁) Мұндағы t₁ -дененің бастапкы, t _г -дененің соңғы температурасы.

Есеп шығару:

1. Массасы 15 кг антрацит жанғанда бөлінетін жылу мөлшерін есепте.

Берілгені: Шешуі:

m=15 кг Q=qm Q=15 кг*3,4*10⁷ Дж/кг=510*10⁶ Дж

q=3,4*10⁷ Дж/кг

Т/к Q-? Жауабы: Q=510*10⁶ Дж

2. Массасы 200 г алюминийді 20⁰С -тан 30⁰С -қа дейін қыздыру үшін қажет болатын жылу мөлшерін анықта.Алюминийдің меншікті жылу сыйымдылығы 910 Дж/кг⁰С.

3. Мұздың меншікті еру жылуы 3,4*10⁵ Дж/кг 0⁰С-дегі массасы 3 кг суды сондай температурадағы мұзға айналдыру үшін жылу мөлшерінің қажеттілігі.

Қайталау тесты

11 сынып 3 сабақ

Сабақ тақырыбы: Жылу құбылысына арналған тест

Сабақ мақсаты: « Жылу құбылысы» тарау бойынша оқушылардың білімдерін тексеру

1-нұсқа

1. Бір стақан су суық, екіншісіне ыстық су құйылған. Сулардың массалары бірдей. Стакандағы сулардың ішкі энергиясы туралы не айтуға болады?

1. Ішкі энергиялары бірдей

2. Суық судың энергиясы көбірек

3. Ыстық судың энергиясы көбірек

4. Дұрыс жауабы жоқ.

2. Дененің ішкі энергиясы қандай шамаға тәуелді емес.

1. Молекулалардың жылулық қозғалысының орташа жылдамдығына

2. Денедегі молекулалар санына

3. Дененің температурасы мен массасына

4. Дененің қозғалыс жылдамдығы мен оның жер бетінен биіктігіне

3. Металл ыдысқа су құйылған. Төменде келтірілген іс-әрекеттің қайсысы судың ішкі энергиясын өзгертпейді?

1) суды ыстық плитада қыздыру

2) ыдыспен бірге суды қозғалту.

3) Суды миксермен араластыру

1. 1,3

2. 1,2

3. 2

4. 2,3

4. Цельсий шкаласы бойынша қай температура абсолют шкала бойынша 200К температураға сәйкес келеді.

1. -473⁰С

2. -73⁰С

3. +73⁰С

4. +473⁰С

5. Жылу берілудің қай түрінде зат тасымалданбайды?

1) жылу өткізгіштік 2) конвекция 3) сәуле шығару

1. 1

2. 2

3. 3

4. 1,2,3

6. Қатты денелердің, сұйықтардың және газдардың қайсысының жылу өткізгіштігі көбірек?

1. Қатты денелердің

2. Сұйықтардың

3. Газдардың

4. Газдардың, сұйықтардың

7. Қандай денелерде конвекция болмайды?

1. Қатты денелерде

2. Сұйықтарда

3. Газдарда

4. Сұйықтар мен қатты денелерде

8. 1800Дж жылу алу үшін 100г алюминийді 20⁰С-қа қыздырды. Алюминийдің меншікті жылу сыйымдылығы қандай?

1. 0,9 Дж/кг*⁰С

2. 9 Дж/кг*⁰С

3. 900 Дж/кг*⁰С

4. 3600 Дж/кг*⁰С

9. 1 кг судың температурасын 15⁰С-тан 100⁰С-қа дейін арттыру үшін оған қанша жылу мөлшерін беру керек?

1. 420 кДж

2. 63 кДж

3. 483 кДж

4. 357 кДж

10. Массасы 20 кг құрғақ отын толық жанғанда қанша жылу бөлініп шығады? q=1*10⁷Дж/кг

1. 2*10⁶Дж

2. 5*10⁵Дж

3. 10⁷Дж

4. 2*10⁸Дж

11. Металл ыдысқа су құйылған. Төменде келтірілген іс-әрекеттің қайсысы судың ішкі энергиясын өзгертпейді?

1) суды ыстық плитада қыздыру

2) ыдыспен бірге суды қозғалту.

3) Суды миксермен араластыру

1. 1,3

2. 1,2

3. 2

4. 2,3

12. Дененің ішкі энергиясы қандай шамаға тәуелді?

1. Молекулалардың жылулық қозғалысының орташа жылдамдығына

2. Денедегі молекулалар санына

3. Дененің температурасы мен массасына

4. Дененің қозғалыс жылдамдығы мен температурасына

13. дененің ішкі энергиясы деп нені айтамыз?

1. Денені құрайтын бөлшектердің қозғалыс және өзара әсер энергиясы

2. Денені құрайтын бөлшектердің энергиясы

3. Денені құрайтын бөлшектердің өзара әсер энергиясы

4. Дененің потенциалдық және кинетикалық энергиясы

14. Цельсий шкаласы бойынша қай температура абсолют шкала бойынша 100К температураға сәйкес келеді.

1. -373⁰С

2. -173⁰С

3. +173⁰С

4. +373⁰С

15. Жылу берілудің қай түрінде зат тасымалданбайды?

1) конвекция

2) жылу өткізгіштік

3) сәуле шығару

1. 1

2. 2

3. 3,2,1

4. 1,2

16. Қатты денелердің, сұйықтардың және газдардың қайсысының жылу өткізгіштігі төмен?

1. Қатты денелердің

2. Сұйықтардың

3. Газдардың

4. Газдардың, сұйықтардың

17. Қандай денелерде конвекция жүре алады?

1. Қатты денелерде

2. Сұйықтарда

3. Газдарда

4. Сұйықтар мен газдарда

18. 900Дж жылу алу үшін 100г темірді 20⁰С-қа қыздырды. Алюминийдің меншікті жылу сыйымдылығы қандай?

1. 1800 кДж/кг*⁰С

2. 180 к Дж/кг*⁰С

3. 1800 Дж/кг*⁰С

5. 450 Дж/кг*⁰С

19. Егер адам 60⁰С тағы бір стакан (200гр) ыстық су ішсе, қандай жылу мөлшерін алады? Адам денесінің температурасы 37⁰С.

1. 19320 Дж

2. 50400 Дж

3. 31080 Дж

4. 81480 Дж

20. Массасы 10 кг тас көмір толық жанғанда қанша жылу бөлініп шығады? q=2,7*10⁷Дж/кг

1. 2,7*10⁷Дж

2. 2,7*10⁶Дж

3. 10⁷Дж

4. 2,7*10⁸Дж

11 сынып 4,5,6 сабақтар

Сабақ тақырыбы: Электр өрісі, заряд. Электрөрісі кернеулігі мен потенциалдар айырымы арасындағы байланыс. Электр тоғы, өткізгіш тізбектей және параллель жалғау.

Сабақтың мақсаты: Оқушылардың білім деңгейін және білім мазмұнының тұрақтылығы мен оны игерудегі іскерлік пен дағдыны бақылау.

Сабақтағы негізгі материал:

Электрленген денелердІң айналасында элеістр өрісің өмір сүруі. Электр өрісі материяның ерекше бір түрі. Электр күштерінің бағыты және оның модулінің өріс көзіне дейінгі кашыктықтың өзгеруіне қарай өзгеруІ. Электр өрісінің кернеулігі.

Электр өрісінің электр зарядына эсері электр өрісінің кернеулігі деп аталатын физикалық шамамен сипатталады. Өлшем бірлігі Н/Кл. Нүктелік заряд өрісінІң кернеулігі

Зарядталған шар өрісінің кернеулігі осы формуламен аныкталады.

Электр өрiсi. Жiпке зарядталған гильзаны iлiп, оған электрленген шыны таяқшаны жақындатайық. Олар бiр-бiрiне тiкелей тиіспесе де жiпке iлiнген гильза өзiнiң вертикаль қалпынан ауытқып, шыны таяқшаға тартылады Осыдан зарядталған денелер бiр-бiрiмен тiкелей тиiспесе де әсерлесетiнiн көремiз. Осы кезде бiр денеден екiншiсiне әсер қалай берiледi? Мүмкiн, бар мәселе олардың арасындағы ауада шығар? Мұны тәжiрибе жүзiнде анықтайық. Зарядталған электроскопты (шыны пластикалары алынған) ауа сорғыштың қалпағының астына қойып, одан ауаны сорып тастаймыз. Сонда бiз ауасыз кеңiстiкте де электрокоптың жапырақшалары бiр-бiрiнен тебiлетiндiгiн көремiз (14-сурет). Демек, электрлiк әсердiң берiлу процесiне ауа қатыспайды. Ондай болса, зарядталған денелердiң өзара әсерлесуi не арқылы жүзеге асады? Бұл сұрақтың жауабын ағылшын ғалымдары М.Фарадей (1791-1867) және Дж. Максвелл (1831-1879) өз еңбектерiнде бердi.

Фарадей мен Максвеллдiң еңбектерiне сүйенсек, зарядталған денелердi қоршап тұрған кеңiстiк, басқа денелердiң айналасындағы кеңiстiктен өзгеше. Зарядталған денелердiң айналасында электр өрiсi болады. Электрлiк әсерлесу осы өрiс арқылы жүзеге асады. Электр өрiсi - кез-келген зарядталған денелердiң айналасында болады және заттардан ерекше, материяның айырықша бiр түрi болып табылады. Оны көру немесе ұстау мүмкiн емес. Электр өрiсiнiң бар немесе жоқ екендiгiн, тек оның әсерi арқылы бiлуге болады.

Электр өрiсiнiң негiзгi қасиеттерi қарапайым тәжiрибелер арқылы анықталады.

1. Зарядталған дененiң электр өрiсi, осы өрiстегі кез-келген зарядталған денеге қандай да бiр күшпен әсер етедi.

Зарядталған денелердiң әсерлесуiн зерттеуге қойылған тәжiрибелер осыны көрсетедi. Мысалы, зарядталған гильза электрленген таяқшаның өрiсiнде тарту күшiнiң әсерiнен оған жақындайды

2. Зарядталған денеге жақын аралықта өрiс күштiрек, ал алыста әлсiздеу. Мұны тексеру үшiн тағы да зарядталған гильзамен жасалған тәжiрибенi қарастырайық (13-сурет). Гильзаны тiрегiмен бiрге зарядталған таяқшаға жақындата түсейiк. Бiз гильза таяқшаға жақындаған сайын жiптiң вертикальдан ауытқу бұрышы үйкейе беретiнiн көремiз (15-сурет). Бұрыштың үлкеюi, гильза электр өрiсiнiң көзiне (зарядталған таяқшаға) жақындаған сайын оған өрiс соғұрлым көбiрек күшпен әсер ететiндiгiн көрсетедi. Осыдан, зарядталған денеге жақындаған сайын оның өрiсiнің күшейетініне көз жеткiземiз.

Сонымен, зарядталған таяқша ғана өз өрiсiмен зарядталған гильзаға әсер етiп қоймай, гильза да өз өрiсiмен таяқшаға әсер етедi екен. Зарядталған денелердiң осындай бiр-бiрiне әсер етуiнен олардың өзара электрлiк әсерлесуi байқалады. Электр өрiсiнiң әсерiн диэлектриктермен жасалған тәжiрибелерде де байқауға болады. Диэлектрик электр өрiсiне енгiзiлгенде, осы өрiс әсерiнен оның молекулаларының оң зарядталған бөлiгi (атомдық ядролар) бiр жаққа, ал терiс зарядталған бөлiгi (электрондар) екiншi жаққа ығысады. Бұл құбылысты диэлектриктiң поляризациясы деп атайды. Электрленген денелердiң майда қиқымдарды тартуы, осы поляризациямен түсiндiрiледi. Бұл қиқымдар негiзiнен бейтарап. Бiрақ электрленген дене (мысалы, шыны таяқша) өрiсiнде олар поляризацияланады. Қиқымның таяқшаға жақын жағында таяқша зарядына таңбасы жағынан қарама-қарсы заряд пайда болады. Осы зарядпен әсерлесу электрленген денеге қағаз қиқымдарының тартылуына себеп болады. Электр өрiсiнiң зарядталған денеге (бөлшекке) әсер ету күшiн электрлiк күш деп атаймыз: F_эл - электр күшi. Электр өрiсiне түскен бөлшек осы күштiң әсерiнен а-үдеуiн алады. Оны Ньютонның екiншi заңынан анықтауға болады:Электр өрiсiн графиктік кескiндеу үшiн Фарадей заманынан бастап күш сызықтары қолданылады.

Электр өрiсiнiң күш сызықтары деп, сол өрiске орналасқан оң зарядталған бөлшекке әсер ететiн күштiң бағытын көрсететiн сызықты айтамыз. Оң зарядталған дене өрiсiнiң күш сызықтары 16, а-суретте көрсетiлген. Ал, 16, б-суретте терiс зарядталған дене өрiсiнiң күш сызықтары кескiнделген. Осындай көрiнiстi электрлiк сұлтан деп аталатын қарапайым құрылғы көмегiмен байқауға болады. Оған заряд бергенде, оның қағаз жолақтары әр жаққа тебiлiп электр өрiсiнiң күш сызықтары бойымен орналасқанын көремiз. Зарядталған бөлшек электр өрiсiне енгенде, оның жылдамдығы көбеюi де азаюы да мүмкiн. Егер бөлшек заряды q > 0 болса, онда күш сызықтары бойында оның жылдамдығы артады, ал керi бағытта тежеледi. Егер бөлшек заряды q < 0 болса, онда бәрi керiсiнше болады: күш сызықтары бағытында тежелiп, керi бағытта үдетiледi.

Қозғалмайтын электр зарядтарының электр өрісі злектростатикалық деп аталады.

Электр өрісіне енгізілген зарядталған денеге өріс тарапынан күш әрекет етеді.Осы күштің әрекетінен электр заряды (зарядталған дене) орын ауыстыра алады, яғни зарядтың орын ауыстыруы кезінде электр өрісі жұмыс атқарады.Осы жүмыс электр өрісінің потенциалдық энергиясының өзгеру өлшемі болып табылады.

-шамасы электр өрісінің потенциалы деп аталады. Потенциалдар айырымы-электр өрісің энергетикалық силаттамасы. Конденсатор, конденсатордың құрылысы.Конденсатор деп калындығы өткізгіштердің өлшемдерімен салыстырғанда өте аз,диэлектрик қабатымен бөлінген өткізгіштен тұратын денелердің жүйесі. Электр сыйымдылық-конденсатордың басты сипатгамасы. C=q/U конденсатордың электр зарядтарын жинау жэне сақтау кабілетін сипаттайды. Электр сыйымдылығының өлшем бірлігі-1Фарад, 1Ф=Кл/В, 1мкФ=10'⁶Ф.

Сапалық есептер шығару.

а) Бір-бірінен г қашықтықтағы q жэне q нүктелік электр зарядтары өзара Ғ күшпен әсерлеседі. Бір-бірінен 2м қашықтықтағы 2q және 2 q нүктелік электр зарядтары өзара қандаи күшпен әсерлеседі?

б) Заряды 2 нКл су тамшысы заряды -1 нКл су тамшысымен бірікті. Пайда болған су тамшысының заряды қандай?

Есептер шығару үлгісі.

1) Бірдей зарядталған, екі кішкентай өткізгіш шарлардың зарядтары +2q және -6q , олардың арақашықгығы г болса, оларды жанастырып, содан кейін бұрынғы арақашыктыкка ажыратып қойса,кулондық өзара әсер куші қалай өзгереді?

Шарларды жанастырған кезде олардың зарядтары тең екіге бөлінеді, яғни Бастапкы жағдайдағы зарядтардың өзара әсерлесу кұші

Шарларды жанастырғаннан кейін өзара әсерлесу күші

Кулондық өзара әсерлесу күшінің өзгерісі Ғ₁/Ғ₂=3 ,яғни Ғ₂= Ғ₁/3; Зесе кемиді.

2) Бір аттас q және З q зарядпен зарядталған бірдей металл екі шардың аракашықтығы г,

Шарлар бір-біріне тиістіріледі, өзара әсер күші бүрынғыдай болып қалуы үшін, оларды кандай арақашыктыққа ажыратып қою керек?

Шарлар бірдей болғандыктан, шарларды жанастырған кезде олардың зарядтары тең екіге бөлінеді, яғни

Бастапкы жағдайдағы зарядтардың өзара эсерлесу күші

Шарларды жанастырғаннан кейінгі өзара әсерлесу күші

Есептің шарты бойынша, өзара эсерлесу куші бұрьшғыдай болып калады, яғни Ғ, = Ғ₂.

11 сынып 15 сабақ

Сабақ тақырыбы: Қозғалыс және денелердің өзара әсері тарауына арналған тест

Сабақ мақсаты: «Қозғалыс және денелердің өзара әсері» тарау бойынша оқушылардың білімдерін тексеру

1. Қозғалғаннан кейiнгi автомобильдiң үдеуi 0,5 м/с². Осы үдеумен қозғала отырып автомобиль 4 секундта қанша жол жүредi?

А) 0,5 м В) 2 м С) 4 м D) 8 м Е) 10 м

2. Вагон терезесiнен жердiң горизанталь бетiне бiр зат еркiн құлады. Зат қандай жағдайда тез құлайды: вагон тұр; бiрқалыпты түзу сызықты қозғалыста; бiрқалыпты үдемелi қозғалыста? Ауа кедергiсiн ескермеңiз.

А) Вагон тыныштықта тұрғанда. В) Вгон бiрқалыпты түзу сызықты қозғалғанда

С)Вгон бiрқалыпты үдемелi қозғалғанда D) Барлық жағдайда құлау уақыты бiрдей

Е) Жауаптардың арасында дұрысы жоқ

3. Доп жерден жоғары 5 м/с жылдамдықпен лақтырылған. Оның жерден көтерiлу биiктiгi уақытқа байланысты қандай тендеумен берiледi?

А) h=5t -10t В) h=5t C) h=5t +5t² D) h=5t-5t² E) h=5t- 2t²

4. Массалары m₁= m₂=1екi шардың арақашықтығы R болғанда олардың арасындағы өзара гравитациялық әсер күшi F тең. Бiр-бiрiне осындай қашықтықта орналасқан массалары 3 және 2 кг екi шардың тартылыс күшi қандай болады?

А) F В) 25 F С) 6 F D)36 E) 10 F

5. Горизонтқа α бұрыш жасай көлбеу орналасқан партаның үстiнде массасы m кiтап жатыр. Егер үйкелiс коэффициентi μ болса, онда үйкелiс күшi қандай болады?

А) F_үйк= 0 B) F_үйк= mg C) F_үйк= mg sin α D) F_үйк= μmg E) F_үйк= mg cos α

6. Жер бетiнен 2 м биiктiкке көтерiлген массасы 3 кг дененiң Жермен салыстырғандағы потенциалдық энергиясын анықтаңыз.( Еркiн түсу үдеуi - 10м/с²)

А) 1,5 Дж В) 6 Дж С) 15 Дж D) 60 Дж Е) 45 Дж

7. Потенциалдық деп қандай энергияны айтуға болады?

А) Дененiң қозғалысымен байцланысты энергия. В) Дененiң малекуласымен байланысты энергия. С) Деформацияланған серпiмдi дене энергиясы.

Д) Ыстық дененiң одан суығырақ денеге берген энергиясы

Е) Дененiң жылдамдығының өзгеруiмен байланысты энергия.

8. Цилиндр ыдыстың түбi мен қабырғасына түсетiн қысым күшi бiрдей болу үшiн R радиусты цилиндiрлiк ыдысқа қандай биiктiкке дейiн су құю керек.

А) h=2R B) h=R/2 C) h=R D) h=3R E) h=4R

9. Қайнау температурасында эфирден 5 кг бу алу үшiн қанша жылу мөлшерңн жұмсау керек? (Эфирдiң меншiктi буланы жылуы 0,4· 10⁶ Дж/кг)

А) 1,25 ·10^-5 Дж В) 0,4 ·10⁶ Дж С) 2 · 10⁶ Дж D) 8 ·10⁴ Дж Е) 6 · 10⁶ Дж

10. Идеал газды қыздырғанда молекулалардың орташа квадраттық жылдамдығы 4 есе артса газдың абсолюттiк температурасы қалай өзгередi?

А) 2 есе артады В) 4 есе артады С) 8 есе артады D) 16 есе артады

Е) 12 есе артады

11. Карно циклының ПӘК-кi дегенiмiз не?

А) Газдың алған жылу мөлшерiнiң толық циклде iстелген жұмысына қатынасы.

В) Бiр циклде iстелгенжұмыстың қыздырғыштан алынған жылу мөлшерiне қатынасы.

С) Бiр циклде iстелген жұмыстың суытқышқаберiлген жылу мөлшерiне қатынасы.

D) Суытқышқа берiлген жылу мөлшерiнiң қыздырғыштан алынған жылу мөлшерiне

қатынасы.

Е) Жауаптар арасында дұрысы жоқ.

12. Изометриялық процесс үшiн термодинамиканың бiрiншi заңының математикалық өрнегiн көрсетiңiз.

А) Q=A+ΔU B) A=-ΔU C) A=ΔU D) Q=A E) Q=1/A

13. Сыйымдылықтары С₁=мкФ, С₂= мкФ, С₃=3мкФ үш конденсатор берiлген. Осыларды қосып қандай ең үлкен сыйымдылық алуға болады?

А) 5мкФ В) 6 мкФ С) 7 мк D) 8 мк E) 9мкФ

14. Сыйымдылықтары С₁=мкФ, С₂= мкФ, С₃=3мкФ үш конденсатор берiлген. Осыларды қосып қандай ең аз сыйымдылық алуға болады?

А) 1/6мкФ В) 1/2 мкФ С) 6/11мкФ D) 6/13 мкФ E) 3/11мкФ

15. Электролиз кезiндегi, t уақыт аралығында электролиттен өтетiн ток күшi 4 есе ұлғайтқанда электродта бөлiнетiн зат массасы қалай өзгередi?

А) Өзгермейдi. В) 2 есе артады С) 4 есе артады. D)16 есе артады. Е) 8 есе артады.

16. Егер кернеу 2 есе артса , зарядталғанконденсатордың энергиясы қалай өзгередi?

А) 4 есе артады В) 2 есе артады С) Өзгермейдi D)√2 есе артады Е) 3 есе артады.

17. 2 секундта контурды тесiп өтетiн магнит ағыны 8-ден 2 Вб -ге дейiн бiр қалыпты кемiдi. Контурдағы индукцияның ЭҚК-i неге тең?

А) 12 В В)5 В С) 4В D) 3 В Е) 8 В

18. Егер зарядталған бөлшектiң бастапқы жылдамдығы магнит индукция сызықтарына перпендикуляр болса, бөлшек бiртектi магнит өрiсiнде қалай қозғалады?

А) Түзу сызықпен В) Параболамен С) Шеңбер бойымен D) Спираль бойымен

Е) Тыныштық жағдайда болады.

19. Егер әткеншекке бiр бала орнына екi бала отырса, оның тербелiс периоды қалай өзгередi?

А) Өзгермейдi В) 2 есе өседi С) 2 есе азаяды D) √2 есе өседi Е) √2 есе азаяды

20. Қандай дыбыстар ультрадыбыстар деп аталады?

А) Жиiлiгi 20000 Гц-тен артық дыбыс. В) Жиiлiгi 20Гц -тен төмен

С) Жиiлiгi 20-дан 20000 Гц аралығындағы.

D) Естiлу табалдырығынан артық интенсивтi дыбыстар. Е) Жиiлiгi 200 Гц -тен төмен.

2 нұсқа

1. Материалдық ңүктенiң қозғалысы х=2t+5t² теңдеуiмен берiлген. Нүктенiң қозғалысының бастапқы жылдамдығы қандай?

А) 0 В) 2м/с С) 5 м/с D) 4 м/с 6 м/с

2. Материалдық нүктенiң қозғалысының теңдеуi: S=4t²+6. Нүкте қандай үдеумен қозғалған?

А) 0 м/с²

В) 2 м/с²

С) 8 м/с²

D) -2 м/с²

Е) 4 м/с²

3. Нүктенiң 4 секундта жүрген жолын анықтаңыз.

А) 3м v.м/с

В) 12 м

С)4 м 3

D)8 м 2

Е)5 м 1

1 2 3 4 t.c

4. Дене 20 Н күш әсерiнен 0,5 м/с² үдеу алды. Дененiң массасы неге тең?

А)20 кг

В) 40 кг

С)10кг

D)100 кг

Е)200 кг

5. Күш моментi физикалық шама. Ол неге тең?

А) Дененiң массасы мен оның жылдамдығының көбейтiндiсiне .

В) Күш пен иiнңiң көбейтiндiсiне.

С) Күш пен бұл күштiң әсер ететiн уақытының көбейтiндiсiне.

D) Күш пен дененiң жылдамдығының көбейтiндiсiне.

Е) Күш пен дененiң үдеуiнiң көбейтiндiсiне.

6. Қуат қандай өлшем бiрлiкпен өлшенедi?

А) Дж В) Вт С) В D)А Е) Гн

7. Жүйенiң импульсiн табыңыз.

m₁ = 2m₂=4 кг, 2V₁=V₂=8м/с

А) P_x=0

В) P_x=32 кг м/с

V₁С) P_x=16 кг м/с

D) P_x= -16кг м/с m₁ m₂

E) P_x= -32кг м/с

8. Куб формалы ыдыс салмағы Р-ға тең сұйықпен толтырылған. Ыдыстың түбiне және оның төрт қабырғасына түсетiн қысымның толық күшiн анықтаңыз.

А) 2Р В) 3Р С) 4Р D) 5Р Е) 6Р

9. Сұйыққа батырылған дененi итерушi күш неге тең?

А) F=mg B) F= ρ gV C) F=μN D) F=kx E) F=Vg

10. Өзгермейтiн концентрациядан идеал газ молекулаларының орташа квадраттық жылдамдығы 3 есе артса, газдың қысымы қалай өзгередi?

А) 9 есе артады В) 3 есе артады С) 3 есе кемидi D) Өзгермейдi Е) 9 есе кемидi

11. Қаныққан бу дегенiмiз не?

А) Температурасы критикалық температурадан төменгi бу.

В) Температурасы қайнау температурасынан жоғарғы бу.

С) Сұйықпен динамикалық тепе-тендiкте тұрған бу.

D) Қайнау температурасындағы бу.

Е) Жауаптар арасындағы дұрысы жоқ.

12. Жабық ыдыстың iшiнде газ қыздырылады. Бұл қай процеске жатады?

А) Изобаралық В) Изотермиялық С) Изохоралық D) Адиабаталық Е) Ешқандай

13. Кернеу U-ға дейiн зарядталған конденсаторға параллель сыйымдылығы сондай, зарядталған конденсатор қосқанда конденсатор астарындағы заряд қалай өзгередi.

А) 2 есе азаяды В) 4 есе азаяды С) Өзгермейдi D) 2 есеұлғаяды Е) 4 есе ұлғаяды

14. Зарядталған конденсаторға сыйымдылығы сондай зарядталмаған конденсаторды қосқанда конденсатор астарындағы кернеу қалай өзгередi.

А) 4 есе азаяды В) 2 есе азаяды С) Өзгермейдi D) 2√2 есе азаяды Е) 2√3 есе азаяды

15. Тотияйын ерiтiндiсiнiң электролизi кезiнде электр тогын 4 есе арттырып, ал токтың өту уақытын 2 есе кемiтсе электродта бөлiнiп шығатын мыстың массасы қалай өзгередi?

А) 2 есе кемидi В) Өзгермейдi С) 2 есе артадыD) 8 есе артады Е) 8 есе кемидi

16. Кедергiсi 20 Ом, ток күшi 5 А қыл сымда 100 секундта қанша жылу мөлшерi бөлiнедi?

А) 50000Дж В) 2500Дж С) 2000 Дж D) 500Дж Е) 200 Дж

17. Массасы m зарядталған бөлшек бiр тектi магнит өрiсiне перпендикуляр бағытта V жылдамдықпен қозғалады. Массасы 2 есе үлкен бөлшектiң траекториясының радиусы қалай өзгередi?

А) 2 есе артады В) 2 есе азаяды С) √2 есе артады Д)√2 есе азаяды Е) Өзгермейдi

18. Суретте күштi магнит өрiсiн туғызатын магнит полюстерi көрсетiлген. Жылдамдығы α-бөлшек полюстер арасынан өткенде қалай қарай бұрылады?

N

S

V

А) Солтүстiк полюске В) Оңтүстiк полюске С) Сурет жазықтығына перпендикуляр "бiзден ары қарай". D) Сурет жазықтығына перпендикуляр "бiзге қарай". Е) Жауптар арасында дұрысы жоқ

19. Графиктерi көрсетiлген синусоидаларды (I және II) салыстырып, қандай

тұжырым жасауға болады? Х I

А) Тербелiс қарама-қарсы фазалары болады. 0

В) Екiншi тербелiс бiрiншiсiнен π/2 фазаға озады.

С) Тербелiстер бiрдей фазада болады.

D) Екiншi тербелiс бiрiншiсiнен π/2 қалып отырады. II ωt

Е) Екiншi тербелiс бiрiншiсiнен π-ге қалып отырады.

20. Массасы 9 кг дене қаттылығы k=100H/ м серiппеге бекiтiлген.

Тербелiстiң меншiктi жиiлiгiн анықтаңыз.

А)ω=0,3 с^-1 В) ω=0,9 с^-1 С) ω=3,3 с^-1 D) ω=1,1 с^-1 Е) ω=1,9 с^-1

21. Ұзындығы 30 м-ге тең ридиотолқынның ауада таралу жылдамдығы 3 · 10⁸ м/с. Толқынның жиiлiгi неге тең.

А) 10⁷ В) 10⁷ С) 9 · 10⁹ D) Есептiң шарты бойынша жиiлiгi анықтау мүмкiн емес Е) 9 · 10^-9

22. Нүктелiк жарық көзiнен сәуле шығару ағынының тығыздығы қандай шамаға керi пропоционал азаяды.

А) Жарық көзiнен ара қашақтықтың квадратына.

В)Жарық көзiнен ара қашақтықтың кубына.

С) Жарық көзiнен ара қашақтықтың төртiншi дәрежесiне

D) Жарық көзiнен ара қашақтықтың бiрiншi дәрежесiне

Жарық көзiнен ара қашақтықтың бiрiншi дәрежесiне

Е) Жарық көзiнен ара қашақтықтың бесiншi дәрежесiне.

23. Егер жазық айнаны дененiң кескiнiнiң орнына апарып, қойса, дене мен кескiн ара қашықтығы қалай өзгередi?

А) 4 есе өседi В) 2 есе өседi С) Өзгермейдi D) 8 есе өседi Е) 6 есе өседi

24. Жинағыш линзаның көмегiмен жарқырайтын нүктенiң кескiнi алынған. Егер d=0.5 м, f=1 м болса, линзаның фокус аралығы қандай болады?

А) 0,33 м В) 0,5 м С) 1,5 м D) 3 м Е) 2,5 м

25. Фотоэлемент дегенiмiз не?

А) Шала өткiштердiң өткiзгiштiгiне негiзделiп жасалған қондырғы.

В) Фотоэффектiден басқа екiншi реттi эмиссия қолданылатын құрал.

С) Фотоэффект әсерiнен жарық энергиясын электр энергиясына айналдыратын құрал. D) Электр энергиясын жарық энергиясына айналдыратын құрал.

Е) Жауаптар арасында дұрысы жоқ.

26. Фотоэфект үшiн Энштейн теңдеуi қандай заңның негiзiнде алынған?

А) Импульсивтi сақталу заңы В) Энергияның сақталу заңы

С) Ньютонның екiншi заңы D) Энергия мен массаның өзара байланыс заңы

Е) Стефан-Больцман заңы

27. Заттың массасы жылдамдығына байланысты ма? m₀- дененiң тыныштық массасы, m-қозғалыс массасы, Е-кинетикалық энергиясы, с-жарық жылдамдығы, V-дененiң қозғалыс жылдамдығы.)

А) Жоқ В) Иә, m=2E/V² C) Иә, m=m₀ / √1-V²/c² D ) Иә, m=m₀ /√1+V²/c²

Е) Иә, m=2E· V²

28. Атом ядросы қандай бөлшектерден тұрады?

А) Нейтрондардан мен электрондардан В) Нейтрондар мен протондардан

С) Электрондар мен протондардан D ) Нейтрондардан Е) Электрондардан

29. Резерфорд жасаған атомның классикалық моделi мына жағдайлардың қайсысын түсiндiре алмайды?

А) Атомның тұрақтылығы В) Атомның нейтральдығы.

С) Оң зарядталған ядроның аз размерi. Д) Атомның барлық массасының ядрода шоғырлануы. Е) Жауаптар арасында дұрысы жоқ.

30. Атом жұтатын фотонның энергиясы Е₀ энергиялы негiзгi күйден Е₁ энергиялы қозған күйге өткен кезде қандай мәнге ие болады?

А) Е₀ В) Е₁ С) Е₀ -Е₁ Д) Е₁ -Е₀ Е) Е₁ +Е₀

Тестің кілті 9-сынып

I-нұсқа II-нұсқа

1. С 1, В

2. Д 2. С

3. Д 3. Д

4. С 4. В

5. С 5. В

6. Д 6. В

7. С 7. А

8. С 8. В

9. С 9. В

10. Д 10. А

11. В 11. С

12. Д 12. С

13. В 13. А

14. С 14. В

15. С 15. С

16. А 16. А

17. Д 17. А

18. С 18. С

19. А 19. В

20. А 20. С

21. Д 21. В

22. В 22. А

23. С 23. А

24. В 24. А

25. А 25. С

26. В 26. В

27. Д 27. С

28. А 28. В

29. В 29. А

30. А 30. Д

Тұрақты электр тогы

1.Егер тізбектегі ток күші 5 А болса, онда өткізгіштің көлденең қимасы арқылы 2 с ішінде қанша кулон заряд өтеді?

а) 1800 Kл; ә) 300 Kл; б) 3600 Kл; в) 10Кл г) 2,5 Кл.

2.Шамды ЭҚК-і 1,5 В ток көзіне қосқанда, тізбектегі ток күші 0,6А. 1 мин ішінде бөгде күштердің атқаратын жұмысы.

a)18Дж; ә)162Дж; б)27Дж; в)9Дж; г)54Дж.

3.Кедергілері R,=5 Ом, R₂=10 Ом екі резистор өзара параллель қосылған. Осы резисторлар арқылы өтетін ток күштерінің қатынасы І₁/І₂ неге тең?

a) l0; ә) l; б)0,5; в) 2; г) 0,2.

4.Батарейкадағы «1,5В» деген жазу:

а)тізбектің бөлігіндегі кернеу 5В;

ә) өткізгіштің ұштарындағы потенциалдар айырмасы 1,5В дегенді білдіреді.

б)батарейканың бір полюсынан екінші полюсіне 1 Кл зарядтың орын ауыстырғанда бөгде күштер 1,5 Дж жұмыс аткарады;

в)тізбектің бөлігіндегі кернеу 1,5В;

г)ток көзінің бір полюсінен екінші полюсіне 1 Кл зарядтың орын ауыстырғанда бөгде күштер 5 Дж жұмыс атқарады.

5.Шамға қосылған амперметрдің көрсетуі 0,1 А. Желіге тағыда бір сондай шам тізбегі косылса, амперметрдің көрсетуі қандай болады?

a) 0,054; ә)0,1A; б)0,02A; в)0,2A; г) l0A.

6.Суретте берілген вольт-амперлік сипаттама бойынша өткізгіштің кедергісі неге тең?

a) 16 Oм; ә) 4 Oм; б)2 Oм; в) 0,25 Oм; г) I Oм.

7.220В кернеуге арналған екі шамның қуаттары Р₁=200Вт; Р₂=100 Вт. Осы шамдардың электрлік кедергілерін салыстырыңыз:

а) R₂=2R₁; ә) R₁=4R₂; б) R₂=4R₁; в) R₁=R₂; г) R₁=2R₂;

8.Кедергісі 80 Ом қыздырғыш элементтегі токкүші 0,6А. Осы элементтегі 1 минутта бөлінетін жылу мөлшері:

a) 105Дж; ә) 31,5Дж; б) 1728 Дж; в) 600Дж; г) 86,4 ДЖ.

9. Электр тогы дегеніміз?

а) еркін электр зарядтарын тасымалдаушылардың реттелген қозғалысы;

ә) бейтарап бөлшектердің ретсіз қозғалысы;

б) бейтарап бөлшектердің реттелген қозғалысы;
в)электр зарядтарының ретсіз қозғалысы және зарядталмаған бөлшектердің реттелген қозғалысы;

г) электр зарядтарының ретсіз қозғалысы.

10. Тоқ күші 0,4А болатын өткізгіштің кедергісін 20 Ом деп алып, оның ұштарындағы кернеуді анықтандар:

a) 80В; ә) 0,02B; б) 50B; в)4В; г) 8В.

Тұрақты электр тогы

1.«Крона» батареясының ЭҚК-і 9 В. Ток күші 0,4А болса, бөгде күштердің 1 минуттағы жұмысы...

a) 22 Дж; ә)0,36 Дж; б) 216Дж; в) 3,6Дж; г) 21,6Дж.

2. Өткізгіштің қөлденең қимасынан 1 минутта 30 мКл электр мөлшері өткен болса, ондағы тоқ қүші:

а) 0,1мА; ә) 0,4мА; б) 0,5мА; в) 0,2мА; г) 0,ЗмА.

3. Кедергілері R₁ =5 Oм, R₂=10 Ом екі резистор тізбектей жалғанған. Осы резисторлар арқылы өтетін тоқ күштерінің қатынасы І₁/І₂ неге тең?

а) 0,5;, ә) 0,1; б)10; в) 1; г) 2.

4. Өтқізгіштің қөлденең қима ауданын кеміткенде кедергісі қалай өзгереді?

а)артады; ә) кемиді; б) өзгермейді; в) тәуелді емес; г) бірдей.

5. Төменде электр тогы жүріп тұруы үшін қажетті шарттар қелтірілген. Осы шарттардың қайсысы дүрыс емес?

а) өткізгіштің ішінде тұрақты электр өрісінің болуы;

ә) тізбекте қонденсатордың болуы;

б) электр тізбегінің тұйықталған болуы;

в) потенциалдар айырмасының болуы;

г) затты зарядталған еркін бөлшектердің болуы.

6. Электр шамының спираліндегі тоқ күші 0,7А, шамның кедергісі 310 Ом болса, шамдағы кернеу:

a) 210B; ә)220В; б) 200В; в) 224В; г) 217В.

7. Кедергісі R₁=120 Ом резистордан өтетін ток қүші 6А болса, кедергісі R₂= 80 Ом резистордан өтетін ток күші:

a)4A; ә)6А; б) 2А; в)9A; г) 1A.

8. Реостат қосылған тізбектегі тоқ күші 3,2 А. Реостаттың қысқыштарының арасындағы кернеу 14,4 В. Реостаттың тоқ жүріп тұрған бөлігінің кедергісі.

a) 4,3 Oм; ә) 4,5 Oм; б) 3 Oм; в) 3,5 Oм; г) 3,7 Oм.

9. Кедергілері 1 Ом, 2 Ом, 3 Ом және 4 Ом тізбектей қосылған төрт өткізгіштің жалпы кедергісі:

a) 6,2 Ом; ә) 7,7 Oм; б) 0,48 Oм; в) l0 Oм; г) 4,7 Oм.

10. Егер тізбектегі ток қүші 2А болса, кедергісі 15 Ом спираль сым 10 минутта қандай жылу мөлшерін бөліп шығарды:

a)30Дж; ә) 36кДж; б)300Дж; в)900Дж; г)120Дж.

Әр түрлі ортадағы электр тогы

1. Металдардағы еркін электр зарядын тасымалдаушылар:

а) электрондар; ә) оң иондар;

б) теріс иондар; в) кемтіктер;

2. Газдардағы электр зарядтарын тасымалдаушылар:

а) оң иондар; ә) электрондар;

б) теріс иондар; в) оң және теріс иондар;

г) электрондар мен оң және теріс зарядталған ион­дар.

3. Электролит арқылы электр тогы өткенде, электродтарда зат бөліну процесі:

а) Электролиттік диссоциация;
ә) электролиз;

б) рекомбинация;

в) газдың иондалуы;

г) а-в жауаптар ішінде дұрысы жоқ.

4. Металл бұйымдардың бетін басқа металдың жұқа қабатымен жабу:

а) гальванопластика;

ә) аккумуляторды зарядтау;

б) гальваностегия;

в) гальваникалык элементтер;

г) а-в жауаптар ішінде дұрысы жоқ.

5. Шала өткізгішке қандай қоспа қосылғанда кемтіктік өткізгішке ие болады?

а) егер 3 валентті элементке 4 валентгі элементтің коспасын енгізсе;

ә) егер 4 валентті элементке 4 валентті элементтің қоспасын енгізсе;

б) егер 4 валентті элементке 3 валентті элементтің қоспасын енгізсе;

в) егер 3 валентті элементке 3 валентті элементтің коспасын енгізсе;

г) егер 4 валентті элементқе 5 валентті элементтің қоспасын енгізсе.

6. Шала өткізгіштің температурасы артқанда, кедергісі:

а) өзгермейді; ә) артады; б) 2 есе артады; в) кемиді; г) а-в жауаптар ішінде дұрысы жоқ.

7. Электролит арқылы 0,5 А ток күші өткенде, 20 минут ішінде катодта 236 мг мыс жиналды. Мыстың электрохимиялық эквиваленті:

а) 0,394 мг/Кл; ә) 0,207 мг/Кл; б) 0,126 мг/Кл; в) 0,238мг/Kл; r) 0,112 мг/Kл.

8. Катодтан 4 А ток өткенде 30 мин ішінде массасы қандай никель бөлінді? Ниқельдің электрохимиялық эквиваленті 2,03*10^-7кг/Кл.

а) =2 г; ә) =1,5 г; б) =0,5 г; в) =2,5 г; г) =3 г;

9. Электролиздеуде 50 мин ішінде 9,7 г қорғасын бөлінсе, онда жүріп өтқен токтың күші қандай? Қорғасынның элеқтрохимиялық эквиваленті 1,074* 10^-6 кг/Кл..

а) 6А; ә)4A; б) 5А; в) 3А; г) 4,5A

10. Соққы иондалу нәтижесінде тізбектегі ток:

а) кемиді: ә) артады;

б)аздап артады; в) аздап кемиді;
г) а-в жауаптар ішінде дұрысы жок.

Әр түрлі ортадағы электр тогы

1. Элеқтролиттерде зарядты тасымаддаушы қан­дай бөлшектер:

а) электрондар мен қемтіктер; ә) электрондар; б) оң және теріс иондар;

в) қемтіктер; г) оң иондар.

2. Шала өткізгіштерде зарядты тасымалдаушы бөлшектер:

а) электрондар; ә) электрондар мен кемтіктер;

б) оң және теріс иондар; в) кемтіктер; г) теріс иондар.

3. Рельефті заттардың көшірмесін электролиттік жолмен дайындалуды:

а) гальванопластика; ә) аккумуляторды зарядтау;

б) гальваностегия; в) гальваниқалық элементтер;

г) а-в жауаптар ішінде дұрысы жоқ.

4. Электролиттерде әр аттас иондардың молекулаға бірігу процесі:

а) электролиз; ә) рекомбинация; б) электролиттік диссоциация;

в) термоэлектрондық эмиссия; г) а-в жауаптар ішінде дұрысы жок.

5. Шала өткізгішке қандай қоспа қосылғанда электрондық өткізгішке ие болады?

а) жауаптардың ішінде дұрысы жок:

ә) егер 4 валентті элементке 4 валентті элементтің қоспасын енгізсе;

б) егер 4 валентті элементке 3 валентті элементгің қоспасын енгізсе;

в) егер 3 валентті элементке 3 валентті элементтің қоспасын енгізсе;

г) егер 4 валентті элементке 5 валентті элементтің қоспасын енгізсе.

6. Қандай жағдайларда шала өткізгіш диэлектр бола алады:

а) температура жоғарлағанда; ә) температура нольге тең болғанда;

б) температура өзгермеген жагдайда; в) темпера­тура төмендегенде;

г) а-в жауаптар ішінде дұрысы жоқ.

7. Электролит арқылы 2 А ток күші етқенде, 10 минут ішінде катодта 244 мг никель жиналды. Никельдің электро-химиялық эқвиваленті:

а) 0,304 мг/ Кл; ә) 0,238 мг/Кл; б) 0,126 мг/Кл; в) 0,394 мг/Кл; г) 0,203 мг/Kл.

8.Катодтан 5 А ток өткенде 50 мин ішінде массасы кандай қүміс белінеді? Күмістің электрохимиялық эквиваленті 1,118*10^-6кг/Кл.

а) 16,8 г; ә) 20,г; б) 10г; в) 8,4г; г) 33,6 г.

9. Тотияйын ерітіндісін электролиздеуде 40 мин ішінде 3,8 г мыс бөлінсе, онда жүріп өткен токтың күші қандай? Мыстың электрохимиялық эқвиваленті 3.94*10^-7кг/Kл

а) =5,4A; ә) = 4A; б) =3,8A; в) =4,6A; г) = 5 A

10. Жеткілікті жоғары температурада электрондардың металдан ұшып шығу құбылысы:

а) электролиз: ә) газ разряды;

б) термоэлеқтрондық эмиссия;

в) газдың иондалуы;

г) а-в жауаптар ішінде дұрысы жоқ.

Жауаптары:

V-тарау. Тұракты электр тогы.

1-нұсқа

2-нұсқа

№

жауап

№

жауап

1

В

1

Б

2

Г

2

Б

3

Г

3

А

4

Б

4

А

5

Ә

5

Ә

6

Ә

6

Г

7

А

7

В

8

Б

8

Ә

9

А

9

В

10

Г

10

Ә

VІ--тарау. Эр түрлі ортадағы электр тогы.

1-нұсқа

2-нұсқа

№

жауап

№

жауап

1

А

1

Б

2

Г

2

Ә

3

Ә

3

А

4

Б

4

Ә

5

Б

5

Г

6

В

6

В

7

А

7

Г

8

Ә

8

А

9

В

9

Ә

10

Ә

10

Б

11 сынып 8 сабақ

Сабақтың тақырыбы: Магнит өрісі, тогы бар өткізгішке магнит өрісінің әсері.

Электромагниттік индукция.

Сабақтың мақсаты: Оқушылардың білім деңгейін және білім мазмұнының тұрақтылығы мен оны игерудегі іскерлік пен дағдыны бақылау.

Сабақтағы негізгі ұғымдар.

Ең маңызды байқалған дерек - электр және магнит өрістерінің арасында өзара тығыз байланыс бар екені анықталды. Уақыт бойынша өзгеретін магнит өрісі электр өрісін, ал өзгермелі электр өрісі магнит өрісін тудырады. Өрістер арасындағы осындай байланыссыз электромагниттік күштердің байқалып жүрген сан алуан көріністері мұншалықты мол болмаған болар еді. Радиотолқындар да, жарық та болмас еді.

1821 жылы Майкл Фарадей өзінің күнделігіне "Магнетизмді электрге айналдыру керек" деп жазды. 10 жыл өткен соң ол бұл мәселені шешті.

Электромагниттік әрекеттесулердің жаңа касиеттерін ашуда электромагниттік өріс туралы түсініктердің негізін салған Фарадейдің тұңғыш, шешуші қадам жасауы кездейсоқ емес еді. Электр мен магнит құбылыстарының табиғаты бір екеніне Фарадей сенімді болды. Соның арқасында ол кейінірек, механикалық энергияны электр тоғы энергиясына айналдыратын дүние жүзіндегі барлық электр станциялары генераторының құрылысының негізі етіп алынған жаңалықты ашқан болатын. Басқа принциптерге негізделіп жұмыс атқаратын энергия көздері - гальвани элементтері, аккумуляторлар және т.б. өндірілетін электр энергиясының мардымсыз аз бөлігін ғана береді. Электр тоғы темір кесегін магниттей алады деп пайымдады Фарадей. Ендеше, магнит те электр тоғын тудыра алмас па екен? Көпке дейін бұл байланысты анықтаудың сәті түспеді. Ең басты түйіні, дәлірек айтқанда, тек қозғалыстағы магниттің немесе уақыт бойынша өзгеріп отыра­тын магнит өрісінің катушкада электр тоғын тудыратыны ойға келмеді.

Жаңалықты ашуға мынадай кездейсоқ жағдай кедергі болды. Фарадеймен бір мезгілде дерлік Швейцария физигі Колладон да магниттің көмегімен катушкада электр тоғын алуға әрекет жасады. Ол зерттеулер кезінде жеңіл магнит тілі аспап катушкасының ішіңде орналасқан гальванометрді пайдаланды. Магнит тілге тікелей әсерін тигізбес үшін тоқ алуға үміттеніп, ішіне магнит қойылған катушканын ұштарын Колладон келесі бөлмеге шығарып, ондағы гальванометрге жалғады. Магнитті катушкаға тығып, Колладон келесі бөлмеге барып,галь­ванометрге қарап, тоқ жоқ екеніне көзі жетіп, қамықты. Егер ол магнитті қозғауды басқа біреуге тапсырып, өзі үнемі гальванометрге қарап, қадағалап отырғанда, тамаша жаңалық ашылған болар еді. Бұлай болмады. Катушкамен салыстырғанда тыныштықта болатын магнит онда тоқ тудырмайды. Электромагниттік индукция құбылысы дегеніміз - уақыт бойынша айнымалы магнит өрісінде тыныштықта болатын немесе тұрақты магнит өрісінде контурды тесіп өтетін магнит индукциясы сызықтарының саны өзгеріп отыратындай түрде қозғайтын өткізгіш контурда электр тоғының пайда болуы. Ол 1831 жылдың 29-тамызында ашылды. Бұл сияқты тамаша жаңалықтың ашылған күні мұндай дәл белгілі болуы сирек жағдай.

Әуелі бір-біріне қатысты тыныштықта болатын өткізгіштерде тізбекті тұйықтағанда және ажыратқанда пайда болатын электромагниттік индукция ашылған. Содан кейін, тоғы бар өткізгіштерді алыстатудың немесе жақындатудың тізбекті тұйықтау және ажырату кезіндегідей нәтижеге әкелетін айқын түсінген Фарадей, тәжірибелер негізінде катушкаларды бір-біріне қатысты орын ауыстырған кезде де,тоқтың пай­да болатынын дәлелдеді. Ампер еңбектерімен таныс Фарадей магнит дегеннің молекулаларда шыр айналып жүрген кішкене тоқтардың жиынтығы екенін түсінді. Оның зертханалық журналында тіркелгендей, 17-қазан күні катушкаға магнитті енгізгенде (немесе магнитті суырғанда) индукциялық тоқтың пайда болатыны табылды.

Бір айдың ішінде Фарадей тәжірибе жолымен электромагниттік индукция құбылысының елеулі ерекшеліктерінің бәрін ашты. Қазіргі кезде Фарадей төжірибелерін кім болса да қайталай алады. Ол үшін екі катушка, магнит, элементтер батареясы және әжептәуір сезімтал гальванометр қажет.

1,а-суретте кескінделген қондырғыда катушкалардың біріндегі электр тізбегін тұйықтағанда немесе ажыратқанда оған катысты қозғалмай тұрған екінші катушкада индукциялық тоқ пайда болады. Басқа тәжірибелерде имндукциялық тоқ катушкалардың бірінің тоқ күшін реостаттың көмегімен өзгерткен кезде пайда болады (1,ә-сурет); катушкаларды бір-біріне қатысты қозғалтқанда (2,а-сурет), тұрақты магнитті катушкаға қатысты қозғалтқанда (2, ә-сурет) пайда болады.

Фарадейдің өзі-ақ, сырт қарағанда әртүрлі болып көрінетін тәжірибелердегі индукциялық тоқтың пайда болуына тән ортақ негізді түсінді.

Тұйықталған өткізгіш контурда тоқ сол контур шектеп тұрған бетті тесіп өтетін магнит индукция сызықтарының саны өзгерген кезде пайда болады.

Магнит индукциясы сызықтарының саны неғұрлым жылдам өзгерсе, пайда болатын индукциялық тоқта соғұрлым жоғары болады. Бұл кезде магнит индукциясы сызықтарының сандық өзгерісі ешқандай рөл атқармайды. Бұл көршілес катушкадағы тоқ күшінің өзгерісі салдарынан да, қозғалмайтын өткізгіш контур бетін тесіп өтетін магнит индукциясы сызықтары санының өзгерісі салдарынан да (2,ә-сурет), кеңістіктегі сызықтарының қоюлығы өзгеріп отыратын әртекті магнит өрісіндегі контурдың қозғалысы себебінен де индукция сызықтары санының өзгерісі болуы мүмкін (3 сурет).

Егер тұйықталған өткізгіш контур айнымалы магнит өрісінде болса немесе өзін тесіп өтетін магнит индукциясы сызықтары өзгеретіндей, уақыт бойынша тұрақты магнит өрісінде қозғалатын болса, онда тұйықталған өткізгіш контурда электр тоғы пайда болады.

11 сынып 10 сабақ

Сабақ тақырыбы: Жарық жылдамдығы, жарық шағылуы. Линзалар.

Сабақтың мақсаты: Оқушылардың білім деңгейін және білім мазмұнының тұрақтылығы мен оны игерудегі іскерлік пен дағдыны бақылау.

Сабақтағы негізгі материал:

Жарық сәулелері қандай да бір бетке түскен кезде сол өзі шыққан ортада одан жартылай немесе толық шағылады. Дене беті тегіс немесе ұсақ және өте ұсақ ой-қырлары бар кедір-бұдырлы ьолуы мүмкін. Айналық бет деп түскен жарық энергиясының басым бөлігін шағылдыратын, яғни жарық түскен ортаға қайта бағыттайтын бетті айтады.

2. Жарық шағылуының бірінші заңының мәні жайында.

Түскен сәуле мен шағылған сәуле, сәуленің түсу нүктесінен шағылдырушы бетке тұрғызылған перпендикуляр бір жақзықтықта жатады.Шағылу бұрышы түсу бұрышына тең болады.

3. Жарықтың түсу және шағылу бұрышы жайында түсінік беру.

Түскен сәуле мен сәуленің түсі нүктесінен шағылдыратын бетке тұрғызылған перпендикуляр арасындағы α бұрышы түсу бұрышы деп аталады. Шағылған сәуле мен сәуленің шағылу нүктесінен шағылдыратын бетке тұрғызылған перпендикуляр арасындағы β бұрышы шағылу бұрышы деп аталады.

1. Шағылудың екінші заңын түсіндіру.

Егер жарық сәулесі айналық бетке түссе, онда шыққан шағылу да айналық немесе бағытталған шағылу болады. Егер де бет кедір-бұдыр болса, мысалы қағаз парағы, онда одан шағылғанда жарық шашырайтын болады. Бұндай шағылуды шашыранда немесе диффузиялық шағылу деп атайды.Шашыраған жарық айналық шағылуға қарағанда көзге жағымдырақ, ол көзді көп шаршатпайды.

Біртекті ортада жарықтың тузу сызықты таралатыны белгілі.

Бір ортадан екінші ортаға өткенде жарықтың таралу бағытының өзгеруі жарықтың сынуы деп аталады.

Жарықтың сынуын сипаттайтын шамалар: түскен сәуле, сынған сәуле және екі ортаны бөліп тұрған шекарада түсу нуктесінде жургізілген перпендикуляр.

Жарықтың сынуы кезіндегі жарық сәулелерінің қайтымдылығы.

Жарықтың сыну заңының тұжырымдамасы: 1) түскен сәуле, сынған сәуле және екі ортаны бөлетін бетке түскен нүктеден тұрғызылған перпендикуляр бір жазықтықта жатады. 2) Түсу бұрышы синусының сыну бұрышы синусына қатынасы берілген екі орта үшін тұрақты шама болып табылады. п-ортаның салыстырмалы сыну көрсеткіші.

Сыну көрсеткіші түсу бұрышына тәуелді емес және тек шекаралык ортаның оптикалык қасиеттерімен аиықталады. Тәжірибелік жолмен әр түрлі орта шекараларындағы сыну көрсеткіштері анықталып және кестеге түсірілген.

Заттың ауамен салыстырғандағы сыну көрсеткіші "абсолют сыну көрсеткіші" деп аталатын заттың вакууммен салыстырғандагы сыну көрсеткішіне дәлме-дәл сәйкес келеді.

Жарық бір ортадан екшші ортаға өткенде , сәулелердің сыну себебі әр тұрлі ортадағы жарықтың таралу жылдамдығы да әр түрлі болады. Берілген екі дене үшін сыну көрсеткіші п=- формуласымен анықталады.Мұндағы с-жарықтың ауадағы (вакуумдегі) жылдамдығы, ал 9- жарықтың ортадағы жылдамдығы. Мұндағы «п_г және п_г сәйкесінше, бірінші жоне екіиші ортаның абсолют сыну көрсеткіштері. Абсолют сыну көрсеткіші көп ортаны оптикалық тығыздығы үлкен, ал абсолют сыну көрссткіші аз сртаны оптикалык тығыздығы аз орта деп атайды.

Линза (лат. lens - чечевица) деп мөлдір (көбінесе шыны екі сфералық бетпен шектелген денені айтады.

Ортасы шетінен қалың болатын дөңес линза және ортасы шетінен жіңішке болатын ойыс линза болып ажыратылады. Осы линзалардың қимасы (дөңес линза) және (ойыс линза)-суреттерде көрсетілген. Осы суреттерде линзалардың шартты белгілері кескінделген.

Сфералық беттердің С₁ жєне С₂орталықтары арқылы өтетін түзу сызық линзаның бас оптикалық өсі деп аталады. Осы өстегі О нүктесін линзаның оптика центрі деп атайды.

Жинағыш линзада линзадан сынғаннан кейін жарық сәулесінің өзі қиылысатын, ал шашыратқыш линзада кері бағытта оның созындылары қиылысатын F (ө н‰ктесі линзаның бас фокусы деп аталады. Жинағыш линзада фокус нақты, ал шашыратқыш линзада жалған болады.

Кез келген линзаның әр жағында екі бас фокусы болады. Линзаның екі жағына бірдей орта болса, она осы фокустар линзадан бірдей қашықтықта орналасады.

Линзаның оптикалық центрінен оның бас фокусына дейінгі қашықтық линзаның фокус орталығы деп аталып, фокус белгіленген єріппен белгіленеді: F-линзаның фокус орталығы.

11 сынып 11 сабақ

Сабақ тақырыбы: Линза көмегімен кескен алу.

Сабақтың мақсаты: Оқушылардың білім деңгейін және білім мазмұнының тұрақтылығы мен оны игерудегі іскерлік пен дағдыны бақылау.

Сабақтағы негізгі материал:

Кез келген линзаның әр жағында екі бас фокусы болады. Линзаның екі жағына бірдей орта болса, она осы фокустар линзадан бірдей қашықтықта орналасады.

Линзаның оптикалық центрінен оның бас фокусына дейінгі қашықтық линзаның фокус орталығы деп аталып, фокус белгіленген әріппен белгіленеді: F-линзаның фокус орталығы.

Линзаның фокус орталығы оның бетінің қисықтығына байланысты болады. Беті дөңестеу линза жарықты бетінің дөңестігі нашар линзаға қарағанда күшті сындырады, және сол себепті фокус аралығы қысқа болады.

Жинағыш линзаның фокус аралығын анықтау үшін оған күн сәулесін бағыттау қажет. Линза артындағы экранда. Кұннің айқын кескінін алып линзадан экранға дейінгі қашықтықты µлшеу керек. Күн өте қашықта орналасқандықтан линзаға келіп түсетін сәулелер параллель шоқ болады, онда кескін линзаның дәл фокусында орналасады.

Фокус аралығына кері физикалық шама D әрпімен белгіленеді және де линзаның оптикалық күші деп аталады: D =1/Ғ Фокус аралығы неғұрлым аз болса, онда оптикалық күші соғұрлым көп болады, онда ол жарықты күшті сындырады. Оптикалық күштің СИ жүйесіндегі бірлігі метрдің минус бір (м ^-1) дәрежесі болады. Басқаша бұл бірлік диоптри (дптр) деп аталады.

1 дптр - бүл фокус аралығы 1 м болатын линзаның оптикалық күші.

Жинағыш және шашыратқыш линзалардың оптикалық күштері таңбаларымен ажыратылады. Жинағыш линзалық фокусы нақты, сол себепті оның фокус аралығы мен оптикалық күші оң деп есептелінеді (F > 0, D > 0). Шашыратқыш линзаның фокусы жалған, сондықтан оның фокус аралығы мен оптикалық күші теріс болып есептелінеді (F < 0, D < 0).

Көптеген оптикалық құралдар бірнеше линзадан тұрады. Бірнеше жақын орналасқан линзалардан тұратын жүйенің оптикалық күші осы жүйедегі барлық линзалардың оптикалық күштерінің қосындысына тең болады . Егер оптикалық күші D₁ жєне D₂ екі линза болса, онда олардың жалпы оптикалық күші мынаған тең: D = D₁ + D₂Мүндай жағдайда тек оптикалық күштер қосылады. Фокус аралығын қосуға болмайды, өйткені бірнеше линзаның фокус аралығы олардың фокус аралықтарының қосындысына тең болмайды.

11 сынып 12, 13, 14 сабақтар

Сабақ тақырыбы: Теңайнылмалы, еркін түсу, шеңбер бойымен қозғалыстар.

Ньютонның 1,2,3, заңдары. Дене импульсі.

Сабақтың мақсаты: Оқушылардың білім деңгейін және білім мазмұнының тұрақтылығы мен оны игерудегі іскерлік пен дағдыны бақылау.

Сабақтағы негізгі материал:

Егер қозғалыстағы денеге басқа денелер әсер етпесе(немесе басқа денелердің әсерлері теңгеріледі),онда белгілі бір санақ жүйесіне қатысты алғанда ілгермелі қозғалыстағы дене өзінің тұрақты жылдамдығын сақтайды.

Дененің жылдадығын тұрақты сақтау құбылысының өзі инерция деп аталады.Сондықтан да сыртқы күштердің әсерлері бір-бірімен теңестіріліп,бірқалыпты қозғала бастаған денелерге қатысты санақ жүйесін инерциялы деп атайды.Ал Ньютонның І заңын инерция заңы деп атайды.Инерциялы деп есептеуге болмайтын санақ жүйелері де бар.

Денелердің үдей қозғалуының себебі оларға басқа денелердің әсер ететіндігінде.Өзара әсерлерлесетін екі дененің үдеулері модульдерінің қатынасы олардың массаларының кері қатынасына тең болады.

m₂=-m а₂

m₂- дененің массасы,а_2-дененің үдеу

Дененің массасы-бұл оның инерттілігін сипаттайтын шама.Ол әсерлесу кезіндегі масса этолоны үдеуі модулінің дене үдеуі модуліне қатынасымен анықталады

Бұл заңда барлық материалдық обьектілерге ортақ қасиет -

тыныштық күйін немесе бірқалыпты түзу сызықты қозғалысын сақтау

туралы айтылады. Яғни, кез келген дене өзінің тыныштық күйін

немесе бірқалыпты және түзу сызықты қозғалысын басқа

Қандай да бір биіктікте бос тұрған дененің жерге құлайтыны бәріне белгілі. Жоғары лақтырылған дене кайтадан жерге түседі. Мұның бәрі Жердің тартуы әсерінен болады делінеді. Бұл - жалпылама құбылыс, сол себепті де денелердің тек Жердің тартуы әсерінен еркін түсу заңдарын карастыру ерекше қызықты. Алайда күнделікті бакылау денелердің калыпты жағдайда түрліше құлайтынын көрсетеді. Мәселен, ауыр шар тез күлап түседі, ал жұқа қағаз парағы біртіндеп, күрделі траектория бойымен калыктап түседі.
Құлайтын денелердің жылдамдығы мен үдеуі, қалыпты жағдайда, денелердің ауырлығына, олардың өлшемдері мен пішіндеріне тәуелді болады. Әрине, денелердің мұндай қозғалысын тек Жердің тартуы әсерінен ғана еркін түсуі деп айтуға болмайды. Тәжірибе нәтижелері бұл айырмашылықтардың қозғалыстағы денеге ауаның әсер етуінен болатынын көрсетеді. Сол себепті, егер біз денелердің еркін түсуін зерттегіміз келсе, онда ауаның әсерінен толық құтылуымыз керек.

Ең алғаш мұндай тұжырымды италияндық ұлы ғалым Галилео Галилей жасаған болатын. Галилей 1583 ж. Пиза қаласындағы биік көлбеу мұнара үстінен диаметрлері бірдей, ауыр және жеңіл шарларды бір мезгілде тастап, олардың мұнара табанына шамамен бір уақытта келіп түсетініне кез жеткізеді.
Бұл биіктігі 58 метрлік мұнараның құрылысы 1173 ж. басталған болатын. Осы ғимарат сол қисайыңқыраған кезде, 1360 ж. салынып бітті.
Әрине, бұл ғимарат өзінің осы ерекшелігімен қоса, Галилей ашкан заңның арқасында Пиза каласының даңқын бүкіл өлемге ғасырдан-ғасырға паш етіп келеді.

Алайда Галилей өз ұйғарымын денелерді ауасыз кеңістікте түсіріп

тексере алмады. Өйткені Галилей емір сүрген XVII ғасырда

ауа соратын арнайы қүралдар, сорғылар өлі жоқ еді.

Оны тек 80 жыл өткеннен соң И.Ньютон жүзеге асырды.

Ол жүргізген тәжірибе Галилей гипотезасының дүрыс екенін

дәлелдеді. Ньютон жасаған тәжірибенің мәнісі мынада.

Ұзындығы 1 метрдей шыны түтікке корғасын кесегі (бытыра),

ағаш қабығынан жасалған тығын және күстың қауырсыны салынады.

Түтікті тез теңкерген кезде бұл 20 денелер түтіктің түбіне

әртүрлі уақытта жетеді: әуелі бытыра, сосын тығын, ең соңында

қауырсын түседі. Ал егер түтік ішіндегі ауаны сорып шығаратын болса, онда денелер бір мезгілде түседі. Осындай ортаның кедергісі болмаган кездегі денелердің тусуі - еркін тусу деп аталады.

Еркін түсу үдеуі g әрпімен белгіленеді. Еркін түсу үдеуінің векторы g әрдайым төмен карай бағытталады. Еркін түсу кезінде барлык денелер жер бетіне жақындаған сайын теңүдемелі қозғалады. Демек, денелердің еркін түсуі теңүдемелі қозғалыстың тамаша мысалы бола алады. Мысалы, егер күлап келе жатқан шарды әрбір тең уақыт аралығы өткен сайын арнайы құрал аркылы суретке түсіріп алып отырса, онда шардың көршілес орындарының арақашықтықтары бойынша қозғалыстың шын мәнінде теңүдемелі екенін анықтауға мүмкіндік туады. Осы аралықтарды өлшей отырып, еркін түсу үдеуінің сандық мәнін де есептеп шығаруға болады. Неғұрлым дәл есептеулер еркін түсу үдеуінің сандық мәні Жер шарының әртүрлі нүктесінде аздап өзгеше болатынын кәрсетеді. Мысалы, жергілікті жердегі ендікке байланысты ол былай өзгереді: 0° -9,78049м/с2; 60° -9,81924 м/с2; 90 - 9,83221 м/с2. Демек, еркін түсу үдеуі полюстерде үлкен болып, ал экваторға жақындаған сайын азаятыны байқалады.

Механикалық энергия деп дененің механикалық жұмыс жасай алу қабілетін айтады.

Жұмыс сияқты энергия да тек сандық мәнімен сипатталатын скалярлық шама болып табылады.

Энергия - Е әрпімен белгіленеді. Өлшем бірлігі: Дж (джоуль).

Механикалық энергияның екі түрі бар

Кинетикалық энергия Потенциалдық энергия

Қозғалыстағы дененің энергиясы Денелердің өзара әрекеттесуіне немесе дене

бөлшектерінің өзара орналасуына байланысты

болатын энергия

Механикалық жұмыс - энергия өзгерісінің өлшемі,

оның физикалық мағынасы да, міне, осында. Жұмыс атқарылған кезде энергияның әйтеуір бір түрі өзгереді, яғни

Сонымен, қорыта айтқанда, қозғалыстағы дененің кинетикалық энергиясы бар, ал потенциалдық энергия денелердің өзара әрекеттесуіне немесе дене бөлшектерінің өзара орналасуына тәуелді.

1. Велосипедші еңіске қарай 0,2 м/с² үдеумен қозғалып келеді. Егер велосипедшінің бастапқы жылдамдығы 3 м/с-қа тең болса, 30 с өткенде, оның жылдамдығы қандай болады?

2. Тыныштық күйінде 0,5 м/с² үдеумен қозғала бастаған автомобиль 20с ішінде қанша жол

жүреді?

3. Әрқайсысының массасы 80 т екі вагон бір-бірінен 1 м қашықтықта тұрғанда қандай күшпен тартылады?

4. Массасы 8 т-ға тең ғарышкеме массасы 20 т орбиталық ғарыш станциясына 100 м қашықтыққа дейін жақындап келді. Өзара тартылыс күшін анықтаңдар.

5. Санақ жүйесі теміржол тіркемесімен байланысқан. Ол қандай жағдайда инерциялық болады: а)пойыз станциада тұр; ә) пойыз станциядан жүріп кетті; б) пойывз станцияға жақындады; в) пойыз жолдың түзусызықты бөлігінде бірқалыпты қозғалады.

6.Бала таудан сырғанап келеді. Мына төмендегі қайсы денелердің әрекеттері теңгеріледі: а) жер мен қардың әсері; ә) жер, қар және ауаның әсері; б) денелердің әсерлері теңгерілмейді.

11 сынып 16 сабақ

Сабақ тақырыбы: Тербелістер, резонанс, электромагниттік тербелістер.

Сабақтың мақсаты: Оқушылардың білім деңгейін және білім мазмұнының тұрақтылығы мен оны игерудегі іскерлік пен дағдыны бақылау.

Сабақтағы негізгі материал:

1. Электромагниттік тербелістер -конденсатордың разрядталуы кезінде заряд, ток, кернеу, электр және магнит өрістері периодты түрде өзгеріп отыруы.

2. Тербелмелі контур-электромагниттік тербелістер алуға болатын, тізбектей жалғанған конденсатор конденсатор мен индуктивтік катушкадан тұратын тізбек.

3. Тербелмелі контурда еркін тербелістердің пайда болуы шарты.

4. Томсон формуласы.

5. Механикалық және электромагниттік тербелістер

арасындағы ұқсастық

Ішінде еркін электромагниттік тербелістер бола алатын ең қарапайым жүйе конденсатордан және онын астарларына жалғанған катушкадан тұрады (1-сурет). Мұндай жүйе тербелмелі контур деп аталады.

1-суретКонтурда неге тербелістер пайда болатынын қарастырайық. Конденсаторды ауыстырып-косқыш арқылы батареяға біраз уақыт жалғап, оны зарядтайық (2, а-сурет). Осы кезде конденсатор мынадай энергия алады:

мұндағы q_m - конденсатордың заряды, ал С - оның электр сыйымдылығы.

Конденсатордың астарларының арасында U_m потенциалдар айырымы пай­да болады.

Енді ауыстырып-қосқышты 2-қалыпқа көшіреміз (2, ә-сурет). Конденсатор разрядтала бастайды да, тізбекте электр тоғы пайда болады. Тоқ күші бірден максималь мәніне жетпейді, бірте-бірте артады. Бұл өздік индукция құбылысынан болады. Тоқ пайда болған кезде айнымалы магнит өрісі де пайда болады. Осы айнымалы магнит өрісі өткізгіште құйынды электр өрісін туғызады. Құйынды электр өрісі магнит өрісі арта бастаған кезде тоққа қарсы бағытталады да, тоқтың лезде артуына бөгет жасайды.

Конденсатор разрядталған сайын электр өрісінің энергиясы кеми береді, бірақ сонымен кабат тоқтың маг­нит өрісінің энергиясы арта бастайды, ол мына формуламен анықталады:

,

мұндағы i - айналмалы тоқ күші, L - катушканың индуктивтігі.

Контурдың электромагнитгік өрісінің толық энергиясы W магнит және электр өрістерінің энергияларының косындысына тең болады:

Конденсатор толық разрядталған мезетте (q=0) электр өрісінің энергиясы нөлге тең болады. Ал тоқтың маг­нит өрісінің энергиясы энергияның сақталу заңы бойынша максимал бо­лады. Демек, бұл мезетте тоқ күші де І_m максималь мәніне жетеді.

Осы кезде катушка ұштарындағы потенциалдар айырымы нөлге тең болатынына қарамастан, электр тогы бірден тоқтай алмайды. Оған өздік индук­ция бөгет жасайды. Тоқ күші және оның туғызған магнит өрісі азая бастаса-ақ болды, тоқты демеп отыратын кұйынды электр өрісі пайда болады.

Нәтижесінде конденсатор, тоқ біртіндеп кеміп нолге тең болғанға шейін, қайыра ауысып зарядталады. Осы мезетте магнит өрісінің энергиясы да нолге тең болады, ал конденсатордың электр өрісінің энергиясы тағы да максималь мәніне жетеді.

Осыдан кейін конденсатор жаңадан қайыра зарядталады да, жүйе бастапқы күйіне қайта оралады. Егер энергия шығыны болмаса, онда осы процесс ұзаққа созылар еді. Тербеліс өшпейтін болар еді. Тербеліс периодына тең уақыт аралықтары өткен сайын, жүйенің күйі дәлме-дәл қайталанып отырар еді. Осы кезде толық энергия сақталар еді де, оның мәні кез келген уақыт мезетінде электр өрісінің максималь энергиясына немесе магнит өрісінің максималь энергиясына тең болған болар еді:

Бірақ шындығында энергия шығынының болатыны анық. Мысалы, этап айтқаңда, катушканың және жалғастырушы сымдардың R кедергісі бар, бұл электромагниттік өріс энергиясының біртіндеп өткізгіштің ішкі энергиясына айналуына келтірмей қоймайды.

Тербелмелі контурда зарядталған кон­денсатордьщ электр өрісінің энергиясы периодты түрде тоқтың магнит өрісінің энергиясьша айнальш отырады. Кедергі жоқ кезде электромагнитгік өрістің толық энергиясы өзгеріссіз қалады.

Қайталау сұрақтар:

1. Тербелмелі контур дегеніміз не?

2. Еркін электромагниттік тербелістер неліктен өшеді?

3. Катушка индуктивтілігінің өзгеруі контурдағы еркін тербелістер периодына қалай әрекет етеді?

4. Конденсатор сыйымдылығының өзгеруі контурдағы еркін тербелістер периодына қалай тәуелді?

11 сынып 17 сабақ

Сабақ тақырыбы: Кинематика. Динамика

Сабақтың мақсаты: Оқушылардың білім деңгейін және білім мазмұнының тұрақтылығы мен оны игерудегі іскерлік пен дағдыны бақылау.

Сабақтағы негізгі материал:

Механика

Кинематика Динамика

(қозғалыс) (күш)

Кинематика негіздері:

1. Қозғалыс материаның ажырамас қасиеті

2. Түзусызықты теңайналмалы қозғалыс

3. Дененің еркін түсуі, еркін түсу үдеу

4. Қисық сызықты қозғалыс

Сипаттайтын шамалар:

1. жылдамдық

2. жол, орын ауыстру

3. уақыт

4. еркін түсу үдеу, центрге тартқыш үдеу

5. сызықтық және бұрыштық жылдамдықтар

Динамика негіздері:

1. Ньютонның бірінші заңы

2. Ньютонның екінші заңы

3. Ньютонның үшінші заңы

4. Бүкіләлемдік тартылыс заңы

5. Дененің салмағы,салмақсыздық

Сипаттайтын шамалар:

1. күш

2. масса

3. үдеу

4. гравитациалық тұрақты

5. дене салмағы

Қайталау сұрақтар:

1. Механика нені оқытады?

2. Механикалық қозғалыс дегеніміз не?

3. Табиғатта абсалют тыныштықта тұратын дене бола ма?

4. Ғылымда материя деп нені айтады және оның негізгі қасиеті қандай?

5 . Қандай шамаларды векторлық дейді?

6. Қандай шамаларды скалярлық дейді?

7. Вектордың осьтегі проекциясы дегеніміз не?

8. Дененің орын ауыстыру векторы оның координаталары мен қалай байланысады?

9. Қандай жағдайда координата осі проекциясының таңбасы оң немесе теріс болады?

11 сынып 18 сабақ

Сабақ тақырыбы: Молекулалық - кинетиқалық теория негіздері

Сабақтың мақсаты: Оқушылардың білім деңгейін және білім мазмұнының тұрақтылығы мен оны игерудегі іскерлік пен дағдыны бақылау.

Сабақтағы негізгі материал:

Барлық заттар өте кіші бөлшектерден құралады деген болжам ертеде, 2000 жылдан бұрын пайда болған. Бірақ тек 19-20 ғасырлар шегінде, бұл қандай бөлшектер және олар қандай қасиеттерге ие екендігі тағайындалған. Заттар құралатын бөлшектерді молекулалар деп атайды. Мысалы, ең кіші бөлшегі - судың молекуласы, ал қанттың ең кіші бөлшегі - қанттың молекуласы және т.б. Молекулалардың өлшемдері қандай?Қант кесегін өте майда етіп үгітуге болатыны белгілі, бидай дәнінен диірменмен тартып ұн алады. Май тамшысы су бетінде жайыла отырып, қалыңдығы адам шашының диаметрінен оңдаған мың есе кіші қабыршық түзеді. Бірақ ұнның түйіршігі мен май қабаты бір немесе көп молекулаға ие. Яғни, бұл заттардың молекулаларының өлшемі, ұн түйіршігі мен қабыршақтың қалыңдығынан кіші. Мынадай салыстыруды келтірейік: орташа алма жер шарынан қанша есе кіші болса, молекула алмадан сонша есе кіші. Егер барлық денелердің өлшемі миллион есе өссе (бұл кезде адамның саусағының қалыңдығы 10 км тең болар еді), онда молекуланың өлшемі осы оқулықтағы нүктенің жартысына теңелер еді. Қарусыз көзбен молекуланы көру мүмкін емес. Молекулалардың кішілігі сонша, олардың 1000 есе үлкейтетін микроскоппен де көруге болмайды. Биологтарға өлшемдері 0,001 мм микроорганизмдер (мысалы, бактериалар) белгілі. Молекулалар олардан жүздеген, мыңдаған есе кіші. Молекулалардың өлшемдерін анықтау үшін әр түрлі тәжірибелер жасалған. Олардың бірін келтірейік. Таза жуылған үлкен ыдысқа су құйылып, оның үстіне май тамшысы тамызылған. Май су бетіне жайылып қабыршақ түзеді жєне неғұрлым көп жайылған сайын оның қалыңдығы кеми береді. Біршама уақыттан соң майдың жайылуы тоқтаған. Егер, майдың барлық молекулалары су бетінде орналасты деп санасақ (қалыңдығы қабыршақ түзсе), онда молекуланың диаметрін табу үшін, түзілген қабыршақтың қалыңдығын тапса жеткілікті.

Есеп шығару:

Көлемі 0,002 мм² бір тамшы май судың бетіне тамып ауданы 100 см² болатын жұқа қабат болып жайылады. Осы қабаттың қалыңдығын май молекуласының диаметріне тең деп қабылдап, молекуланың диаметрін анықта.

1. Өзіндік жұмыс.

А) төмендегі сөздердің «физикалық дене затң ұғымдарына қатыстығын ата. Ұшақ, кітап, мыс, қалам, фрафор, су.

Ә) Киімге жаққан әтір иісінің ауаға жайылуын қалай түсінесің?

Карточкамен жұмыс.

№1 К. Молкула дегеніміз қандай бөлшек?

№2 К. Молекуланың көрнекі кескіні қалай аталады?

№3 К. Қандай жылу құбылыстарын білесіңдер?

№4 К. Диффузияның температураға байланысы бар ма?

№5 К. Заттар қандай күйде бола алады?

11 сынып 19 сабақ

Сабақ тақырыбы: Термодинамика негіздері

Сабақтың мақсаты: Оқушылардың білім деңгейін және білім мазмұнының тұрақтылығы мен оны игерудегі іскерлік пен дағдыны бақылау.

Сабақтағы негізгі материал:

МКТ тұрғысынан ішкі энергия ұғымын енгізу.

МКТ тұргысынан ішкі энергия-денені (жүйені) құрайтын микробөлшектердің қозғалыс және өзара әсерлесу энергиясы. Нақтырақ айтсақ, ішкі энергия дегеніміз:

а) молекулалар мен атомдардың қозгалысының ілгерілемелі, айналмалы және тербелмелі қозғалыстарының кинетикалық энергиясы;

б) молекулалар мен атомдардың өзара әсерлесуінің потенциальдық энергиясы;

в)атомдардың электрондық қабаттарының энергиясы;

г) ядроның ішкі энергиясы.

Аса жоғары емес температураларда ішкі энергиясын өзгеруі молекулалар (немесе атомдардың) кинетикалық және потенциальдық энергияларының өзгеруі есебінен болады.

U-дененін ішкі энергиясы физикалық шама.

U -дененің ішкі энергиясынын өзгеруі жылу берілу және жұмыс істеу нәтижесінде жүзеге асатыны белгілі.

Газ бен будың ұлғайғандағы жұмысы.

Тұрақты қысымда газдың немесе будың көлемі өзгергенде жұмыс атқарылады, Жүйенің күйін сипаттайтын физикалық шамалар макроскопиялық параметрлер деп аталады, және оларға қысым көлем температура және масса жатады.

Макроскопиялык параметрлердің біреуі тұрақгы , қалған екеуі бір-біріне байланысты өзгеретін процестер изопроцестер деп аталады.

1 .Изобаралык процес p=const,

2. Изотермиялық процес T=const, рV=const,

3. Изохоралық процес V=const

3) Изобаралық процесс үшін газ жұмысының формуласын қорытып шығару. А=рV

Жұмыстың геомстриялық түсініктемесі.

ТД-ның 1-заңы жылу құбылыстары үшін энергиянын сақталу және айналу заңы. Q=U+A ТД-ның 1-заңынан шығатын салдарлар:

Егер дене энергия (жылу) алмаса, онда ол механикалық жұмысты тек өзінің ішкі энергиясын азайту есебінен жүргізеді, яғни Q= 0 болса, А=-U

Ал, егер дененің немесе денелер жүйесінің ішкі энергиясы өзгермесе ДІІ =0 болса, ешқандай механикалық жұмыс атқарылмайды, А=0. Сол себепті ешқандай энергия жұмсамай жұмыс істейтін құрылғы, яғни мэңгі қозғалтқыш жасау мүмкін емес.

Жылу алмасусыз жүретін процесті адиабаталық деп атайды. Атмосфераның жоғары, тығыз емес қабаттарында жылдам көтерілген ауа қабаттарының салқындап, бұлттарға айналуы адиабаталық процестерге жатады. Айнымалы жұлдыздар (цефеидтер) жарқылының периодты өзгеруі олардың сыртқы кабықтарындағы адиабаталық ұлғаюы мен сығылуы процестеріне байланысты.

Есеп шығару:

1.Суды айдауға арналған электр аппараты Р қуатты тұтынады. Дистилляцияланған сумен табан ауданы S және биіктігі h ыдысты толтыру үшін, ПӘК-і 80 аппарат қанша уақыт жұмыс істеуі қажет? Су құбырынан су t температурада келіп түседі. Меншікті булану жылуы L, меншікті жылу сыйымдылығы с.

Су айдау үшін жұмсалатын жұмыс: - уақыт.

Пайдалы жұмыс суды қыздыруға және буландыруға қажетті жылу мөлшеріне тең. - судың меншікті жылу сыйымдылығы.

Қондырғының ПӘК-і: - судың массасы;

Сонда осыдан уақытты өрнектейміз:

11 сынып 21 сабақ

Сабақ тақырыбы: Электростатика. Тұрақты электр тогы.

Сабақтың мақсаты: Оқушылардың білім деңгейін және білім мазмұнының тұрақтылығы мен оны игерудегі іскерлік пен дағдыны бақылау.

Сабақтағы негізгі материал:

«Электр» сөзінің шығу тарихы.

Жанасқан кезде денелердщ электрленуі; үйкеліс кезінде денелердің жанасу бетінің ұлғаюы; үйкеліс кезінде екі дененің де электрленуі; жанасу кезінде бір денеден екінші денеге электр зарядының берілуі;

Зарядталған денелердің өзара әсерлесуі.

Аттас зарадталған денелердің бір-бірінен тебілуі; әр аттас зарядталған денелердің бір - біріне тартылуы.

Зарядтардың екі тегі, оң және теріс зарядтар, зарядтардың таңбасы оң (+) және теріс (-).

Электр зарядының сақталу заңы.

Тұйықталған жұйедегі денелердің электрленуінін барлык құбылыстарында злектр зарядтарының қосындысы сақталады: q₁+ q₂+ … q_n=const

Электроскоптың құрылысы мен жұмыс істеу принципі. Электроскоптың жапырақшаларының берілген зарядқа тәуелділігі. Электроскоптың басқа түрі. Зарядталған денеге (электроскопқа) қол тигізгенде зарядының жоғалтуы. Осы фактіні біздің денеміз аркылы электр зарядының жерге берілуі арқылы түсіндіру.

Электр өткізгіштер және электр тогын өткізбейтіндер.

Электр зарядын өткізу қабілеттеріне карай заттар электр өткізгіштер және өткізбейтіндер болып екіге белінеді. Ендi жiпке iлiнген электрленген эбонит таяқшаға, жiбекке үйкелген шыны таяқшаны жақындатайық. Бiз олардың бiр-бiрiне тартылғанын көремiз. Егер шыны таяқшадағы заряд эбонит таяқшадағы зарядпен бiр тектес болса олар бiр-бiрiнен тебiлер едi. Ал бiз олардың тартылуын байқадық. Бұл жiбекке үйкелген шыныдағы заряд терiге үйкелген эбониттегi зарядтан өзге тектi екендiгiн көрсетедi. 5-суретте көрсетiлген тәжiрибе зарядтары әр тектес денелер бiр-бiрiне тартылатындығын көрсетедi.

Жiпке iлiнген электрленген эбонит таяқшаға зарядталған резина, плексиглас, пластмасса, капрон және т.б. заттарды жақындатқанда оларға эбониттiң бiрде тартылатынын, ал бiрде тебiлетiнiн көремiз. Осы тәжiрибелер табиғатта электр зарядының екi тегi болатындығын көрсетедi.

Жiбекке үйкелген шыныда пайда болған заряд тегi оң (+) деп, ал жүнге үйкелген янтарьда пайда болған зарядты терiс (-) деп атаған. Ал әрқайсысына q ₂ оң заряд берілгенде жіптер вертикальдан α₂ ауытқиды (в-сурет). q₁ және q ₂ зарядтың қайсысы үлкен? Осы тәжiрибелер табиғатта электр зарядының екi тегi болатындығын көрсетедiЗаттардың электрленуiн бақылау үшiн жүргiзiлген тәжiрибелер нәтижесiнде барлық заттардың электрлену тегіне қарай қатарларға қоюға болатындығы анықталды. Мұндай қатарда бiрiншi дене екiншiсiне үйкелгенде оң, ал екiншiсi терiс зарядталады. Мысалы, сондай қатарлардың бiрi мынадай: қоян терiсi, шыны, кварц, жүн, жiбек, мақта, ағаш, янтарь, каучук.

Есептер шығару үлгісі.

1) Бірдей зарядталған, екі кІшкентай өткізгіш шарлардың зарядтары +2q және -6q , олардың арақашықгығы г болса, оларды жанастырып, содан кейін бұрынғы арақашыктыкка ажыратып қойса,кулондық өзара әсер куші қалай өзгереді?

Шарларды жанастырған кезде олардың зарядтары тең екіге бөлінеді, яғни Бастапкы жағдайдағы зарядтардың өзара әсерлесу кұші

Шарларды жанастырғаннан кейін өзара әсерлесу күші

Кулондық өзара эсерлесу күшінің өзгерісі Ғ₁/Ғ₂=3 ,яғни Ғ₂= Ғ₁/3; Зесекемиді.

2) Бір аттас q және З q зарядпен зарядталған бірдей металл екі шардың аракашықтығы г,

Шарлар бір-біріне тиістіріледі, өзара әсер күші бү-рынғыдай болып қалуы үшін, оларды кандай х арақашыктыққа ажыратып қою керек?

Шарлар бірдей болғандыктан, шарларды жанастырған кезде олардың зарядтары тең екіге бөлінеді, яғни

Бастапкы жағдайдағы зарядтардың өзара эсерлесу күші

Шарларды жанастырғаннан кейінгі өзара әсерлесу күші

ЕсептІң шарты бойынша, өзара эсерлесу куші бұрьшғыдай болып калады, яғни Ғ, = Ғ₂.