Фонетикадан өткенді қайталау 5 сынып

Жамбыл облысы

Т.Рысқұлов ауданы

М.Горький атындағы орта мектебі

Қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі Байтикова Т.Ү.

2012-2013 оқу жылы

Сабақтың тақырыбы: Фонетикадан өткенді қайталау

Сабақтың мақсаты: 1.Білімділік: оқушылардың

фонетикадан алған білімдерін сатылай комплексті талдау арқылы жинақтау, қайталау.

2. Дамытушылық: ойлау қабілетін, сөйлеу шеберліктерін дамыту. Ауызша, жазбаша талдаулар арқылы сөздік қорларын байыту.

3. Тәрбиелік: мақал-мәтел мен қанатты сөздерді пайдаланып ой түйінін шешуге, өз ойларын анық, еркін жеткізе білуге баулу.

Сабақтың типі: қорытынды сабақ

Сабақтың түрі: бекіту сабақ

Сабақтың әдісі: ауызша, жазбаша сатылай комплексті талдау,

сұрақ-жауап, т.б.

Оқыту технологиясы: СКТ

Сабақтың көрнекілігі: таблица, қанатты сөздер, т.б.

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру кезеңі

Оқушылармен амандасу, оқу құралдарын тексеріп, назарларын сабаққа аудару.

ІІ. Білімдерін пысықтау:

а) Үйге берілген тапсырманың орындалуын тексеру.

ә) Зымыран сұрақтар арқылы білімдерін еске түсіру.

1. Фонетика нені зерттейді?

2. Дауысты дыбыс дегеніміз не? Олар қалай жіктеледі?

3. Дауыссыз дыбыстар қалай жасалады? Олар үн мен салдардың қатысына қарай нешеге бөлінеді?

4. Буын түрлерін ата. Мысал келтір.

5. Буын үндестігіне бағынбайтын қосымшаларды ата.

М.Жұмабаев«Қазақ тілі»

(Асты сызылған сөзге фонологиялық талдау)

Күш кеміді, айбынды ту құлады,

Кеше батыр - бүгін қорқақ, бұғады.

Ерікке ұмтылған ұшқыр жаны кісенде,

Қан суынған, жүрек солғын соғады.

Қыран құстың қос қанаты қырқылды,

Күндей күшті, күркіреген ел тынды.
Асқар Алтай - алтын ана есте жоқ,

Батыр, хандар - асқан жандар ұмтылды!

Ерлік, елдік, бірлік, қайрат, бақ, ардың,

Жауыз тағдыр жойды бәрін не бардың...

Алтын күннен бағасыз бір белгі боп,

Нұрлы жұлдыз, бабам тілі, сен қалдың!

Жарық көрмей жатсаң да ұзақ, кен тілім,

Таза, терең, өткір, күшті, кең тілім.

Тарап кеткен балаларыңды бауырыңа

Ақ қолыңмен тарта аларсың сен, тілім!

Диалогты талдау

Өлең шумағындағы құстың сөзіне фонологиялық талдау жаса.

- Нұрбек, сәлеметсің бе? Мен үй тапсырмасын орындап отыр едім. Көмек бересің бе?

- Иә көмектесемін.

- Құстың сөзі қандай буынды сөз?

- Бұл сөз айтылу, жасалу, жазылу жолдарына қарай жуан буынды сөз.

- Неге?

- Себебі, сөздің құрамындағы дауысты дыбыстар жуан дауыстылар.

- Бұл сөзде қанша буын бар?

- Бұл сөз құс-тың болып екі буынға бөлінеді.

- Неге?

- Себебі, сөз құрамында екі дауысты дыбыс бар. Құс-тың буындары бітеу буындар.

- Неге?

- Себебі, буындар дауыссыз дыбыстардан басталып, дауыссыз дыбыстарға аяқталып тұр.

- Бұл сөз қалай тасымалданады?

- Бұл сөз Құс- болып бір жағдайда тасымалданады

тың

- Неге?

- Себебі, сөз екі буыннан тұр немесе сөз буын жігіне сәйкес тасымалданған.

- Екпін сөздің қай дыбысына түсіп тұр?

- Қазақ тілінде сөз екпінінің орны біршама тұрақты. Сөзге қосымша жалғанған сайын екпін сөздің соңғы буынындағы дауысты дыбысына қарай ығысып отырады. Сондықтан екпін -тың буынындағы -ы дауысты дыбысына түсіп тұр.

- Сөзде түбір мен қосымшаның арасында буын үндестігі бар ма?

- Сөзде түбір мен қосымшаның арасында буын үндестігі бар. Себебі, түбір сөз құс жуан болғандықтан оған жалғанатын қосымшаның да жуан (-тың) нұсқасы келіп тұр. Сондықтан біз оның жіңішке (-тің) нұсқасын алмаймыз. Құс + тың -(-тің)

- Сөзде түбір мен қосымшаның арасында дыбыс үндестігі бар ма?

- Сөзде дыбыс үндестігі, түбір мен қосымшаның арасында ілгерінді ықпал ( ) бар. Себебі, түбірдің соңғы дыбысы С қатаң болғандықтан өзіне жалғанатын қосымшаның алғашқы дыбысының т қатаңнан басталуын талап етіп тұр. Сондықтан біз оның -(-дың) ұяңнан басталатын, -(-ның) үндіден басталатын нұсқаларын ала алмаймыз.

Құс + тың -(-дың)

-(-ның)

ІІІ. Негізгі бөлім

Мақал - сөздің мәйегі

«Жалғасын тап» ойыны арқылы жүзеге асады.

( Тіл туралы мақалдардың жалғасын тауып, фонологиялық талдау жасату)

1.Жеті жұрттың тілін біл,

Жеті түрлі білім біл.

2.Тіл тас жарады,

Тас жармаса бас жарады.

3.Ат жүйрігі айырады,

Тіл жүйрігі қайырады.

4.Тілден тілдің кеңдігі болғанымен, кемдігі жоқ.

5.Тәрбие тілден басталады.

6.Ананың сүті - бал,

Баланың тілі - бал.

Баланың

1. Жуан буынды сөз

2. Ба - ла - ның

2а.б б.б

3. Ба- 2 жағдайда тасымалданады

ла-

ның

х х

4.Баланың

5. Бала + ның -(-нің)

6. Бал а + н ың -(-дың)

-(-тың)

Сергіту сәті. (Жұмбақ шешіп, шешуіне талдау жасау)

Әріпжұмбақтар

Жаңада бар, Шөлде бар,

Ескіде жоқ. Суда жоқ.

Танада бар, Көлде бар,

Ешкіде жоқ. Буда жоқ.

(А) (Ө)

«А» дыбысын талдау

1.Бұл дауысты дыбыс.

2. Тілдің қатысына қарай: тіл арты немесе жуан дауысты дыбыс.

3. Жақтың ашылу дәрежесіне қарай: ашық дауысты.

4. Ерін мен езудің қатысына қарай: езулік.

«Ө» дыбысын талдау

1.Бұл дауысты дыбыс.

2.Тілдің қатысына қарай: тіл алды немесе жіңішке.

3.Жақтың ашылу дәрежесіне қарай: жартылай ашық дауысты.

4.Ерін мен езудің қатысына қарай: еріндік.

«Даналық сөзден дән ізде»

(Нақыл сөздерді оқып, мағынасын ашу, талдау)

1.Тілі жоғалған жұрттың өзі де жоғалады.

(А.Байтұрсынұлы)

2.Әр халықтың ана тілі - білімнің кілті . . . біздің жастарымыз ана тіліне жетік, білімді, мәдениетті болсын.

(А.Жұбанов)

3.Бұл дәуірде өз тілін, әдебиетін білмеген, қадірлемеген адам толық мәнді интеллигент емес.

(М.Әуезов)

Асты сызылған сөзге математикалық тәсілмен дыбыстық мінездеме беру.





Берілгені: Ана тілі = 0 = = ?

∆

4 (2а, 2і) дауысты 0

Шешуі: Ана тілі = 70 = ;

3 (н, т, л) дауыссыз 0

а) Тілдің қатысына қарай:

2 (2а) тіл арты немесе жуан 

4  =

2 (2і) тіл алды немесе жіңішке 

ә) Жақтың ашылу дәрежесіне қарай:

2 (2а) ашық  +  0

4  =

2 (2і) қысаң 

б) Ерін мен езудің қатысына қарай:

 0

4  =

4 (2а, 2і) езулік 

∆

а) Үн мен салдардың қатысына қарай:

1 (т) қатаң ∆+∆ 0

3∆ =

2 (н, л) үнді ∆

ә) Айтылу, жасалу тәсіліне қарай:

1 (т) шұғыл ∆+∆ 0

3∆ =

∆ 0 + 1 (л) ауыз жолды +1 (н) мұрын жолды ∆

б) Жасалу орны мен дыбыстау мүшелерінің қатысына қарай:

3 ∆ = 1 (т) тіл мен тіс ∆ + 2 (н,л) тіл алды ∆.

5.Семантикалық карта

Р/с Мысалдар Ашық Тұйық Бітеу

буын буын буын

1. Алаша +

2. Көктем +

3. Ат +

4. Бала +

5. Сандық +

6. Тілдің +

Фонологиялық талдауды ықшамдау принципімен өрнектеу.

Көктем Бала Сандық Тілдің

1 2 3 4

1

Жің.б.с ж.б.с

1 2 3 4

2

Көк - тем Ба - ла Сан - дық Тіл - дің

2 а.б.

∆ 

6 б.б.

∆  ∆

1 2 3 4 3

Көк - Ба - Сан - Тіл -

- тем -ла -дық -дің

1 жағдайда тасымалданады

1 2 3 4 4

х х х х

Көктем Бала Сандық Тілдің

1 2 3 4 5

Көктем Бала Сандық Тілдің

Тіл + дің -(-дың)

Буын үндестігі жоқ

1 2 3 4

6

Көктем Бала Сандық Тілдің

∆∆ + ∆∆ -(-тің)

Дыбыс үндестігі жоқ -(-нің)

6. ІІІ. Сөз асылы - шешендік

Он жұмбақтың шешуі

Атадан ұл туса игі,

Ата жолын қуса игі.

Өзіне келер ұятын

Өзі біліп тұрса игі.

Жаудан бұққан кемені

Ортасынан қуса игі.

Төле би

Алтын ұяң - отан қымбат,

Құт берекең - атаң қымбат,

Аймалайтын - анаң қымбат,

Мейірімді - апаң қымбат,

Асқар таудай - әкең қымбат,

Туып өскен - елің қымбат,

Ұят пенен ар қымбат,

Өзің сүйген жар қымбат.

Қазыбек би

Асты сызылған сөздердегі дыбыстарды ықшамдау принципімен өрнектеу.

Берілгені: Отан қымбат = 0 =  / ∆ = ?

Шешуі: Отан қымбат = 100 = 4/0,2а,ы)/6/2т, н, қ, м, б/∆;



а) 4 = 4 (0, 2а, ы)  /  0 ;

ә) 4  = 2 (2а)  U 1 (0) / 1 (ы) ;

б) 4  = 1 (0) / 3/2а, ы/;

∆

а) 6 ∆ = 3 (2т,қ) ∆U 1 (б) ∆/ 2 (н,м) ∆;

ә) 6 ∆ = 4 (2т,қ,б) ∆ U ∆ 0 / ∆ 0 U ∆ 0 U 2(н,м) ∆;

б) 6 ∆ 2 (2т) ∆ U 1(н) ∆ U 1 (қ) ∆ U 2 (м,б) ∆.

7. Ойын «Тізбектен шығып қалма»

(Әліпби ретімен сөздер айтқызу) Ана, әке, бала

Дыбыстарды белгісіздікпен өрнектеу, теңдеуді шешу, дыбыстардың мәнін орнына қойып, баяндау.

Ана, әке, бала сөздеріндегі дыбыстарды белгісіздікпен өрнектеу.

Берілгені: Ана, әке, бала = 0 = x/y =?

Шешуі: 10о = 6x/4y

а) 6x = 4 (4x)/ 2 (2x);

ә) 6x = 5 (5x) U 1 (e) / x 0 ;

б) 6x = 6 (6x) / x 0 .

а) 4y = 1 (1y) U 1 (y) / 2 (у) ;

ә) 4y = 2 (2y) U y 0 / y 0 U 1 (1y) U 1 (1y);

б) 4y = 2 (2y) U 1 (1y) U 1 (1y).

ІҮ. Сабақты қорыту.

• Екі көзің не үшін керек?

• Жақсыларды көру үшін.

• Екі қолың не үшін керек?

• Елге көмек беру үшін.

• Құлақ деген не үшін керек?

• Ақыл-кеңес тыңдау үшін.

• Тіл мен жағың не үшін керек?

• Ақиқатты айту үшін.

• Ал, аяғың ше?

• Шетте жүрсем, туған жерге қайту үшін.

• Ал, тіл дыбыстары не үшін керек?

• Иә, туған жерге жету үшін екі аяғың қандай қажет болса, қазақ тілінің дәрежесі жоғары болуына тіл білімінің фонетика саласының қосар үлесі зор. Біз осы тарау арқылы сөздерді дұрыс айтып, дұрыс жазуға үйренеміз.

(Фонетика, тіл дыбыстары, сатылай талдау туралы бір-екі шумақ өздері шығарған өлең шумақтарын айтқызу).

Ү. Оқушы білімін бағалау.

ҮІ. Үйге тапсырма: Отан, тіл тақырыптарына 10 мақал жазып, өздеріне ұнаған 1 сөзге фонологиялық талдау және дыбыстарға математикалық жолмен мінездеме беру.

Фонетикалық талдауда төмендегі шартты белгілер басшылыққа алынады

0 - жалпы дыбыс

 - дауысты дыбыс

∆ - дауыссыз дыбыс

0 - жоқ деген белгі

U - қосудың белгісі

/ - бөлшектің белгісі

x - дауысты дыбыс

y - дауыссыз дыбыс

а.б. - ; ∆  - ашық буын

т.б. -  ∆ - тұйық буын

б.б. - ∆  ∆ - бітеу буын

Фонетикалық талдаудың сызбасы

1. Айтылу, жасалу, жазылу

жолдарына қарай:

жуан, жіңішке, аралас

буынды сөздер

2. Буын:

а) ашық /а.б./

ә) тұйық /т.б./

б) бітеу /б.б./

3. Тасымал

4. Екпін

5. Буын үндестігі

6. Дыбыс үндестігі

а) ілгерінді ықпал

ә) кейінді ықпал

б) тоғыспалы ықпал

Кейінді ықпалды сөздерге фонологиялық

талдау жасау

ОҚУ

1.Жуан буынды сөз;

2. о - қу болып екі буынға бөлінеді;

а.б.

3.Бұл сөз тасымалданбайды. Себебі, жалғыз дауысты дыбысты жолдың шетіне тастап кетуге болмайды.

4.Екпін у дыбысына түсіп тұр.

5.Оқу сөзіндегі буын үндестігі дәстүрлі принципке негізделген.

6.Сөзде дыбыс үндестігі түбір мен қосымшаның арасында кейінді ықпал бар. Қосымша -у дауысты болғандықтан, түбірдің соңғы -ы дауысты дыбысы түсіп қалып тұр. Себебі, екі дауысты дыбыс қатар келмейді.

Буын үндестігіе бағынбайтын сөздерге фонологиялық талдау жасау

БАЛАНІКІ

1.Жіңішке буынды сөз;

2. Ба-ла-ні-кі болып төрт буынға бөлінеді;

3. Ба-

ла-

ні-

кі-

4.Баланікі

5. Баланікі түбір мен қосымшаның арасында буын үндестігі жоқ. Себебі /-нікі/ буын үндестігіне бағынбайтын қосымша