МООННЬОЗОН - МААНЫ АС, БЭРТЭЭХЭЙ ЭМП

Саха республикатын уорэ5ириитин министиэристибэтэ

МТ "Муома уорэзириитин управленията"

МБУОТ "Соболоох орто оскуолата"

МООННЬОЗОН - МААНЫ АС, БЭРТЭЭХЭЙ ЭМП

Толордо: Колесова Аня

Соболоох орто оскуолатын

6 кылааьын уорэнээччитэ

Салайааччы: Григорьева Ольга Владимировна

химия учуутала

Соболоох, 2014с. ИЬИНЭЭ5ИТЭ

КИИРИИТЭ...................................................................................................

3

I ГЛАВА. САХА СИРИГЭР УУНЭР МООННЬОЗОН КОРУННЭРЭ.....................

4

1.1. Моонньо5он 4 керуцэ..............................................................................

4

1.2. Моонньо5он химическэй састааба........................................................

5

1.3. Моонньо5ону дьиэ таhыгар ууннэрии.................................................

6

II ГЛАВА. МООННЬОЗОН ТУЬАТА.........................................................................

8

2.1. Моонньо5он - мааны ас........................................................................

8

2.2. Моонньо5он - бэртээхэй эмп..............................................................

8

ТУМУК..........................................................................................................................

9

ТУЬАНЫЛЛЫБЫТ ЛИТЕРАТУРА.............................................................................

10

КИИРИИТЭ

Саха киhитэ былыр-былыргыттан уhун уйэлээ5инэн биллэрэ. Онно кини оло5ун тухары хары улэтинэн дьарыктаммыта, арыгынан-таба5ынан улуhуйбэтэ5э, этинэн, балыгынан, уруц аhынан, сир аhынан аhаабыта ордук улахан суолталаах. Билицци рынок сыhыаннаhыытын уйэтигэр Саха сиригэр атын сирдэртэн араас бобуулаах ньымаларынан, норманы таhынан угус уо5урдууларынан ууннэриллибит фрукталар, о5уруот астара дэлэйдилэр. Маннык астар доруобуйа5а улахан буортулаахтар, киhи уйэтин кэбирэтэллэр. Дьэ ол иhин тыа сирин хас биирдии олохтоо5о тереебут туелбэтин айыл5ата босхо биэрэр дэлэй аhылыгын сепке туhаныахтаах, уерэтиэхтээх уонна харыстыахтаах. Бу билицци бириэмэ ирдэбилэ. Ийэ айыл5а кууhун-уо5ун ицэриммит уунээйи доруобуйа5а быhаччы туhалыыра куустээ5э саарба5а суох. Доруобай ас - доруобай буолуу мэктиэтэ. Онтон Саха сирин элбэх битэмииннээх сирин астарыттан биирдэстэрэ моонньо5он буолар.

Доклад аата: Моонньо5он - мааны ас, бэртээхэй эмп.

Мин улэм сыала: Маанылаах аспыт моонньо5он керуцун, туhатын уерэтии, дэлэйдик уунэр сирин кэтээн керуу.

Ити сыалбын толороору маннык соруктары туруоруннум:

- Саха сиригэр уунэр моонньо5он керуцнэрин ырытыы;

- бу сир аhын туhалаах эттиктэрин билии;

- моонньо5ону аска, эмкэ туhаныыны чинчийэн уерэтии;

- моонньо5ону атын сир астарын кытта тэцнээн керуу;

- дэлэйдик уунэр сирин кэтээн керуу.

Моонньо5он туhунан элбэ5и билээри араас литератураны хаhыстым, элбэ5и биллим. Сайыццы сынньалацмар элбэхтэ тыа5а сылдьан, моонньо5он уунэр сирдэрин кердум-иhиттим. Бу сир аhын атын сир астарын, фрукталары кытта тэцнээн кердум.

Чинчийэр улэбин тереебут нэhилиэкпэр, Соболооххо, былырыын сайыццаттан са5алаабытым. Миэхэ кемелеспут салайааччыбар - Григорьева Ольга Владимировна5а, ийэбэр - Колесова Наталья Гаврильевна5а махтанабын.

I ГЛАВА. САХА СИРИГЭР УУНЭР МООННЬОЗОН КОРУННЭРЭ

1.1. Моонньо5он 4 керуцэ

Намтал тай5а систэригэр,

Таастаах хайа сирэйигэр,

Ерус арыы тала5ыгар,

Алаас тыатын са5атыгар

Атырдьах ыйын сацатыгар

Отонньут бе5е мунньустар,

Моонньо5ону хомуйсар,

Солуур тыаhа халыргыыр,

Ыа5ас тыаhа талыргыыр.¹

Моонньо5он диэн крыжовниктыцылар хара отонноох, сэбирдэ5э суох кыстыыр талахтарын уопсай аата. Олортон Саха сиригэр 4 араас керуц² тар5анан уунэр:

1) хордьон сибэккилээх моонньо5он (малоцветковая смородина);

2) сыттаах моонньо5он (пахучая смородина);

3) сытааччы моонньо5он (лежачая смородина, моховка);

4) уохта, эбэтэр бэллээнэ (смородина дикуша, охта, «алданский виноград»).

1 керуц. Хордьон сибэккилээх моонньо5он (малоцветковая смородина) Саха сиригэр киэцник тар5аммыт, арай уhук хоту Арктика5а эрэ ууммэт. Ханнык ба5арар сииктээх тыа5а, ордук силигилээн куруцца, солооhуцца дэбигис тар5анар, уунэр, астанар. Биhиги бары учугэйдик билэр моонньо5оммут буор кырсынан сытыары уунэр угунан тэнийэр, тар5анар. Угуттан 0,7 - 1,5 м урдуктээх син хойуу лабаалаах умнас сараадыччы уунэн тахсар. Саца быкпыт ук ара5ыстыцы ецнеех, синньигэс, сымна5ас, тостумтуо буолар. Куhуеру кытаатар, хоцнон туhэ сылдьар чараас хатырыктанар, сырдыктыцы куруц ецненер, лабааланан барар.

Сэбирдэ5э судургу, уhун тууралаах, 3-5 салбахтаах эрбиилии кырыылаах пластинкалаах, уеhээ етте хараца куех, аллара етте сырдык куех, тымырын устун хойуу туулээх. Сэбирдэ5э устатынаа5ар кэтит.

Моонньо5он бэс ыйыгар сибэккилэнэр, сибэккитэ киhи хара5ар быра5ыллыбат, 5 - 10 буолан бытырыыс диэн дьукаах сибэккигэ хомуллан олорор. Чааскыта 5 кэдэрги иэ5иллэн ууммут син бедец сэбирдэхтээх. Хоруоната бытархай ара5астыцы куех эминньэхтээх. Тычинката 5, со5ооччуга биир.

Дьылыттан керен аhа от ыйын иккис ацарыгар эбэтэр ардахтаах, серуун сайын атырдьах ыйын ортотугар сыыйа-баайа ситэн барар. Аhа - элбэх бытархай сиэмэлээх, елбееркей сумэhиннээх хара, соро5ор бороц отон.

Моонньо5он сэбирдэ5ин тымырын устун, сибэккитин оло5ор, отонун ха5ар ураты сыттаах угус-элбэх быллырыыттаах. Ол иhин моонньо5он угун таарыйдарбыт эрэ бэркэ билэр, себулуур дыргыл сыппыт саба биэрэр. Ити моонньо5он уратыта буолар.

2 керуц. Саха сирин илин эцэригэр таас хайа тыатыгар, болбукта иhиригэр 0,5 - 0,7 м урдуктээх сыттаах моонньо5он (пахучая смородина) уунэр. Бу моонньо5он уга, сэбирдэ5э, сибэккитэ, отонун быллырыыта хойуу буолан, дыргыл сыта ессе куустээх. Сибэккитэ, отоно арыый бедец, олус минньигэс амтаннаах.

3 керуц. Саха сирин киин уонна со5уруу еттугэр куех муохтаах, сииктээх тыа5а моонньо5он ураты керуцэ баар. Бу моонньо5он сир кырсынан муох халыц дьаптал5аныгар тэлгэнэн уунэр. Ол иhин сытааччы моонньо5он (лежачая смородина, моховка) дииллэр. Уга хойуу самалык силистээх, онтон хатанан сацаттан-саца лабааланан тар5анар. Лабаата сэдэх со5ус буолар, хороччу уунэн тахсар, урдугэ 25 - 30 см. Олор сибэккилииллэр, астаналлар. Сибэккитэ бытархай оруосабайдыцы эбэтэр кытархайдыцы ецнеех. Отоно арыый бедец, олус минньигэс амтаннаах, дыргыл сыттаах. Отонун минньигэhинэн бу сытааччы моонньо5он барыларыттан ордук. Моонньо5он бу керуцэ тар5аммыт да сиригэр сэдэхтик уунэр буолан «Саха сирин Кыhыл кинигэтигэр» киирбитэ.

4 керуц. Моонньо5он биир ураты керуцунэн уохта, эбэтэр бэллээнэ (смородина дикуша, охта, «алданский виноград»), буолар. Уохта хордьон сибэккилээх моонньо5он тар5аммыт сиригэр барытыгар баар. Отоно уhун синньигэс эбэтэр бекунук, халлаан куехтуцу тунахтаах хара, аhыытыцы амтаннаах, сыта суох. Уохта быллырыыта суох буолан, моонньо5он атын керуцнэрин курдук дыргыл сыта суох.

1.2. Моонньо5он химическэй састааба

Моонньо5он Саха сирин элбэх витаминнаах уунээйилэриттэн биирдэстэрэ. Отоно да, сэбирдэ5э да баай туhалаах эттиктээх³:

- С (аскорбиновая кислота) витамина элбэ5инэн делуhуентэн эрэ хотторор, дьэдьэни 5 тегул баhыйар, со5урууттан кэлэр бас быстар сыана5а атыылаhар яблокабытын 20 тегул баhыйар, онтон винограды 100 тегул. Цинга ыарыы утары эмтэнэргэ куццэ сыччах 4-5 эрэ устуука моонньо5ону сиэниллэр эбит.

- А (каротин) витаминынан баайынан иккис миэстэ5э турар.

- В1 (тиамин)

- В9 фолиевая кислота)

- Р-(активные вещества)

Ону таhынан элбэх саахардаах (4,5 - 16,8%), органическай аhыыбалардаах (2,5 - 4,5%), куура5ас (дубильнай) эттиктээх (4,3%), барий, марганец, цинк, молибден, кобальт, алтан, тимир, дьуот диэн киhи доруобуйатыгар туhалаах микро уонна макроэлеменнэрдээх. Сэбирдэ5эр угус С, Р витаминнаах, эфир арыылаах.

1.3. Моонньо5ону дьиэ таhыгар ууннэрии

Моонньо5он бары керуцун киэргэл отонноох уунээйи курдук туттар буолан эрэллэр. Бу олус туhалаах дьарык. Маныаха тыа5а уунэр моонньо5ону эрэ буолбакка, саца суортары ууннэриэххэ сеп. Саха сирин биллиилээх селекционер ученайа М.А.Черткова таhаарбыт Хара кыталык, Сардаана, Гибрид Г-26⁴ о.д.а. бэртээхэй суортара киэцник тар5аналлара улахан кэскиллээх. Ити курдук Уhук Хоту дойдуга отонноох уунээйинэн дьарыктаныы сайдарыгар тирэх буолар.

Тыа ыалын тиэргэнигэр моонньо5ону олордон ууннэрэр олус наадалаах. О5олор моонньо5он, хапта5ас, онтон да атын отонноох уунээйилэри олордон анабыл оцорор олус туhалаах. О5олор «бэйэлэрин» бас билиилэрин ис сурэхтэриттэн керер-харайар кыахтаналлар, ууннэрбит моонньо5оннорун киэн тутта, уерэ-кете хомуйаллар, сииллэр. Ити о5о доруобуйата тупсарыгар олус туhалаах⁵.

Бэйэ тиэргэнигэр иитэн-аhатан, ууннэрэн, астаан оцорбут аhылыгыц доруобуйа5а ордук ицэмтэлээх уонна туhалаах.

Монньо5ону хайдах тар5атан ууннэриэххэ себуй?

Ордук сиэмэнэн, лабаатын сиргэ кемен, сыhыары тутан, арааран эбэтэр лабааны хас да гына сытыы быhа5ынан кэрчиктээн силис тартаран (черенкование) уонна улахан тала5ы 3-4 гына быhан, арааран олордуллар. Биhиги кылгас кураан сайыммытыгар умнаhынан эмиэ олордуохха сеп⁶. Монньо5ону хайдах тар5атан ууннэриэххэ себуй?

Моонньо5он мастыйбыт лабаата хайдах кэрчиктэнэрий? Биир саастаах кытааппыт лабааны 3-4 буердээх гына кэрчиктээн сыты быhа5ынан быhыллар уонна сонно тутатына олордуллар, итинник быhыыны саас, куhун ыыталлар. Куhун кэрчиктэммит лабаа, барыта табылынна5ына, тургэнник силис тардар. Кэрчиктэммит лабаа 15-18 см буолуохтаах. Олордорго буорун эрдэттэн бэлэмнэниллэр

Кэрчиктэри 45 кыраадыс ицнэри гына олордуллар уонна буорга учугэйдик анньыллар, бэйэ-бэйэтиттэн 50-60 см, эрээтин икки арда 10-12 см буолуохтаах. Батары анньарга уеhэ еттугэр 1-2 буер кестер гына анньыллар, аллараацы буер уеhэ буору кытта тэц буолуохтаах. Буорун учугэйдик чицэтэн биэриллэр, учугэйдик уу кутан баран кеп буорунан сабыллар. Буора куруук сииктээх буолуохтаах, сыыс ото суох, уен-кейуур сиэбэт гына оцоhуллар⁷.

Уунуутун тургэтэтэн биэрэр туhугар 1-2 буердээх лабааны быhыллар, оннук лабааны ортотуттан эбэтэр аллара еттуттэн быhыллар. Оннук быhыллыбыт кэрчиктэри кумах уонна кырыс буор 1:1 буккуллубут дьааhыктарыгар олордуллар. Маннык олордууга кэрчик тургэнник силис тардар.

Кэрчиктэри куhун уонна саас бэлэмнээн баран хаар анныгар эбэтэр оцкучахха сииктээх кумахха ууруллар, ол кэнниттэн саас эбэтэр сайын, куhун таhааран олордуллар. Пленканы кирээдэ5э тардан, тэhэ анньан эмиэ олордуохха сеп. Маннык кэрчиктээн олордууга буора куруук сииктээх буолуохтаах.

Моонньо5ону умнаhынан олордуу

Биhиги кылгас кураан сайыммытыгар умнаhынан эмиэ олордуохха сеп.

Силис тартарарга биир-икки саастаах лабааны ылаллар, ол эбэтэр саас, эбэтэр куhун лабааны сиргэ сыhыары тутан буорунан кемен силис тартараллар.

Оннук силис тартарарга сэрэнэн сиргэ сытыараллар уонна маhынан эбэтэр тимиринэн туттарыллар. Силис тардарын туhугар буорунан кемен биэриллэр, лабаа уеhэ еттун кыратык сарбыйыллар. 10-12 см уhаабытын кэнниттэн 12-16 хонон баран эмиэ эбии буор кемен кутан биэриллэр.

Куhун силистэммит умнаhы тала5ыттан арааран туспа олордуллар.

II ГЛАВА. МООННЬОЗОН ТУЬАТА

2.1. Моонньо5он - мааны ас

Саха сиригэр моонньо5он арааhа уунэр. Биhиги билэр хара моонньо5оммутуттан ураты Алдан, Яна ерус сунньунэн уохта, таастаах хайаларга сыттаах моонньо5он, Алдан, Лена намтал сирдэригэр муох моонньо5оно уо.д.а. уунэллэр. Олор бары сиэнэллэр.

Моонньо5он бары керуцун эмкэ, аhылыкка былыр-былыргыттан киэцник туhаналлар. Отонун сибиэhэйдии, саахары кытта эрийэн сииллэр, барыанньа, пюре, хомпуот, кисиэл, сироп, араас утах, арыгы, кэмпиэт о.д.а. ас оцорорго туhаналлар. Моонньо5онноох аска С витамин ерге дылы турар, холобур, 6 ый устата турбут барыанньа5а 80 - 89%, хомпуокка 42 - 100%, тоц отоццо 40 - 70% хаалар. Сэбирдэ5ин о5уруот аhын, тэллэйи тууhуурга, араас витаминнаах чэйи оцорорго туhаналлар⁸. Маны таhынан моонньо5ону араас салааттарга куталлар.

2.2. Моонньо5он - бэртээхэй эмп

Моонньо5он отоно, сэбирдэ5э витамин тиийбэтиттэн, хаан убаата5ына, сетелтен эмтэнэргэ, аппетиты кете5ерге, ревматизмца туттуллар⁹. Норуот эмчиттэрэ сибиэhэй да, хатарыллыбыт да отону ыарыhа5ы тиритиннэрэр, ииктэтэр наада5а, уеhурууну тохтоторго туhаналлар, ванна оцорон кыhыл о5о солотуохалаата5ына сууннараллар. Куртах, синньигэс оhо5ос терде бааhырда5ына, куртах аhыыта а5ыйаата5ына отон сумэтин иhэн эмтэнэллэр. Оттон сэбирдэх суурадаhына уу уескээhинин намыратар, ииктэтэр, буергэ, хабахха, таас уескээтэ5инэ суурайар дьо5урдаах эбит.

Моонньо5он сэбирдэ5иттэн чэй минньигэс амтаннаах, ута5ы ханнарар, киhи органнарын улэтин тупсарар. Итинник чэйи бэлэмнииргэ 1 остолобуой ньуоску илдьиритиллибит сэбирдэ5и 1 л ууга суурайыллар¹⁰.

Киhи доруобай буолуутун биир сурун терде - битэмииннээх, ицэмтэлээх, туhалаах айыл5а биэрэр сирин аhа.

Моонньо5он айыл5а5а да, киhи оло5ор да суцкэн улахан суолталаах. Моонньо5онноох тыа5а чыычаах эгэлгэтэ то5уоруйар, уйа туттар, сымыыттыыр, эцин араас дьайыыттан хор5ойор, отонун сиир буолан, моонньо5он сиэмэтин тар5атар. Моонньо5он сэбирдэ5э сыл аайы почваны уо5урдарын таhынан, туспут сэбирдэ5э ойуур кемне5ун ксэтэр. Оттон халыц, кепсеркей кемнеххе туhалаах уен-кейуур элбиирин туhунан этэ да барыллыбат.

ТУМУК

Ийэ айыл5а кууhун-уо5ун ицэриммит уунээйи доруобуйа5а быhаччы туhалыыра куустээ5э саарба5а суох. Доруобай ас - доруобай буолуу мэктиэтэ. Онтон Саха сирин элбэх битэмииннээх сирин астарыттан биирдэстэрэ моонньо5он буолар.

Мин тереебут нэhилиэкпэр Соболооххо моонньо5он хайаза хойуутук уонна сиэннэр кырыыларыгар уунэр. Ол курдук, таас хайаларбытыгар ордук элбэхтик уунэр уунэр эбит диэн тумуккэ кэллим.

Онон кэтээн кердеххе моонньо5он таас хайа5а, куруцца уонна солооhуцца ордук сытайан уунэр эбит. Онтон эргэ куруцу да, урут хорутуллан баран хаалбыт бааhынаны да кэтээн кердеххе, бу сирдэргэ сылтан сыл аайы саца иhирик ойуур силигилии уунэн истэ5ин аайы, моонньо5онун уга суттэр-сутэн, симэлийдэр-симэлийэн иhэр эбит.

Онон бу элбэх битэмииннээх минньигэс отоммутун харахпыт харатын курдук харыстыа5ыц, буебэйдиэ5иц! Сайын моонньо5ону ургээн уhун кыhыцца хаhааныа5ыц!

ТУЬАНЫЛЛЫБЫТ ЛИТЕРАТУРА

1. Винокуров В.Н. Саха сирин уунээйитэ, кыыла-суелэ. - Дьокуускай: Бичик, 2004. - 144 с.

2. Иванов В.Н, Сивцев И.С,Пахомов А.А.Тиэргэн / дьиэ кэргэни сайыннарыыга тускул. - Дьокуускай: Бичик, 2000. - 64 с.

3. Журнал: Приусадебное хозяйство,№ 11, 1999.

4. Журнал: Приусадебное хозяйство,№ 2, 2006.

5. Макаров А.А. Лекарственные растения Якутии.Дьокуускай: Бичик, 2001. - 128 с.

6. Перлова Т.А., Федоров Н.С., Черткова М.А. Витамины к столу. Якутск: Кн. изд-во, 1991 - 160 с.

7. Саха сирэ / газета

8. Старожил русского сада / кн. серия, - М.: Сельская новь, 1991.

9. Тимофеев П.А., Иванова Е.И. Саха сирин отонноох уунээйилэрэ. Дьокуускай, 1994.- 45 с.

10. Федоренко Т.С., Фаберкевич В.Ф. Диета и лечебные напитки. - Якутск: Кн. изд-во, 1991. - 48 с.

11. Черненко Е.С. Школьный сад: Кн. для учителя. - М.: Просвещение, 1993. - 191 с.

12. Я и семья / газета №6, 2006.

1 Винокуров В.Н. Саха сирин уунээйитэ, кыыла-суелэ. - Дьокуускай: Бичик, 2004. - 144 с.

2 Тимофеев П.А., Иванова Е.И. Саха сирин отонноох уунээйилэрэ/ Уунээйилэр

учебникка сыhыарыы. Дьокуускай, 1994.- 45 с.

3 Черненко Е.С. Школьный сад / Кн. для учителя. - М.: Просвещение, 1993. - 191 с.

4 Я и семья: газета №6, 2006.

5Иванов В.Н, Сивцев И.С,Пахомов А.А.Тиэргэн / дьиэ кэргэни сайыннарыыга тускул. - Дьокуускай: Бичик, 2000. - 64 с.

6 Саха сирэ: газета

7 Старожил русского сада / кн. серия, - М.: Сельская новь, 1991.

8 Перлова Т.А., Федоров Н.С., Черткова М.А. Витамины к столу. Якутск: Кн. изд-во, 1991 - 160 с.

9 Макаров А.А. Лекарственные растения Якутии.Дьокуускай: Бичик, 2001. - 128 с.

10 Федоренко Т.С., Фаберкевич В.Ф. Диета и лечебные напитки. - Якутск: Кн. изд-во, 1991. - 48 с.