Разработки урока, сказки, викторины, теста

Уроки, викторины, пьеса, кто такие хонгодоры - на бурятском языке

ТЕМЭ: ЛЕКСИКЫН ОРОНООР АЯНШАЛГА
5-дахи класс

ЗОРИЛГО: Лексикэ гэһэн темэ һурагшадай мэдэсые дабталга, хэлэлгэ соо хэрэглэлгэ. Нааданай аргаар хэшээлээ үнгэргэжэ, хамтын ажалай дүршэл хүгжөөхэ.
ХЭШЭЭЛДЭ ХЭРЭГЛЭГДЭХЭ ЗҮЙЛНҮҮД:

1. "Лексикын ороноор аяншалга" гэһэн карта-зураг.

2. Монсуудайнууд ( хармаан соогоо даабаринуудтай).

3. Буряад хэлэнэй тобшо тайлбари толи.

ХЭШЭЭЛЭЙ ЯБАСА:

I. Эмхидхэлэй үе. Хэшээлэй темэ ба зорилгонуудтай танилсуулга. Хэшээлэй янза ба хэхэ ажалай гурим ойлгуулха.
II. Дабталгын асуудалнууд: Самбарта монсуудайнууд үлгэгдэнхэй. Хармаан соонь олон асуудалнууд хээтэй. Һурагшад гурбан бүлэг боложо хубаараад, бүлэг бүхэнһөө нэгэниинь хоёр асуудал хармаан сооһоо татажа абаад, хамтадаа харюу бэлэдхэхэ. Жэшээтэ асуудалнууд:

Лексикэ юу үзэдэг бэ?
Ямар үгэнүүдые эхир үгэнүүд гэнэб?
Ямар үгэнүүд олон удхата болоноб?
Үгын сэхэ ба шэлжэһэн удха.
Омонимууд. Синонимууд. Антонимууд.
(Бүлэг бүхэн харюунуудаа бэлдэжэ, хоорондоо хубаагаад харюусаха. Жэшээнүүдые хэлэнэ).
III. Лексикын ороноор аяншалга. Аяншалгадаа нэгэ станциһаа нүгөөдэ хүрэтэр саг болзортой байха. Тэрэ үгтэһэн саг соо хүрэхые оролдохо.
Нэгэдэхи станци: "Эхир үгэнүүд". Даабаринууд: 3 мин. соо дүүргэхэ. Саг соонь дүүргэһэн бүлэг түрүүн харюусаха.
Үгтэһэн үгэнүүдтэ таараха үгэ нэмэжэ, эхир үгэнүүдые бии болгохо: (Эдэ үгэнүүд самбарта саарһан дээрэ үгтэнхэй байха).
Эхэ, уһа, ган, шубуу, эдеэ, аяга, хони, орон.
Хоёрдохи станци: "Үгын сэхэ ба шэлжэһэн удха"... Даабари 5 мин. соо дүүргэхэ: Багшын уншаһан холбуулалнуудые 2 столбигоор бэшэхэ. Нэгэдэхи столбигто - сэхэ удхатай, хоёрдохи - шэлжэһэн удхатай үгэнүүдые илгажа бэшэхэ:
Зөөлэн унтари, зөөлэн зан, зөөлэн хараса, алтан гар, алтан бэһэлиг, хүйтэн үдэр, хүйтэн шарай, хүндэ шулуун, хүндэ зан.
Шалгахадаа багшын зүб харюу уншахада өөһэдөө шалгажа, алдуугаа олохо, заһаха.
Гурбадахи станци: "Омонимууд". Даабари 5 мин. соо дүүргэхэ. Дидактическа хүдэлмэринүүд тараагдажа үгтэхэ:
Мэдүүлэлнүүд соо омонимуудые олоод, удхыень тайлбарилха. Жэшээтэ мэдүүлэлнүүд:

1. Бороогой һүүлээр тэнгэридэ олон үнгын һолонго татаба.

2. Шара һолонго бургааһанай саана гүйгөөд орошобо.

3. Энэ эрье хонин тарган.

4. Мүнөөдэр уһанай эрье дээрэ наадаабди.

5. Ши үглөөдэртөө һөөргөө эрье.

Дүрбэдэхи станци: "Антонимууд". Даабари 1 мин. соо дүүргэхэ.
Мэдүүлэл соо точконуудай орондо антонимуудые һанажа бэшэхэ (самбарта бэшэгдэнхэй байха):
Ульгам мориндо газар дүтэ, хашан мориндо харгы...
Ажалша хүнэй амбаар дүүрэн, залхуу хүнэй заглуу...
Биб гэһэн гансаараа, бидэ гэһэн ...
( Оньһон үгэнүүдэй удхаар хүмүүжүүлгын хүдэлмэри үнгэргэгдэхэ).
Табадахи станци: "Синонимууд". Даабари 3 мин. соо дүүргэхэ:
Үгтэһэн үгэнүүдтэ синонимуудые һанажа бэшэхэ.
Морин - (агта, гүйгөөшэ, ардаг, хүлэг,хазаарта, эмниг, хатарша).
Харгы - (аян зам)
Хани - (нүхэр)
Түүрэдэг - (магтадаг)
Сэсэн - (ухаатай, һанаамгай)
Ажалша - (хүдэлмэришэ)
IV. Тобшолол: Багша дүн гаргаха. Бүлэг бүхэнэй ажалда сэгнэлтэ үгэхэ. Аяншалгадаа лексикын ямар оронуудаар, хэр амжалтатай хүрэһыень үхибүүдтэ хэлэхэ. (Үгын сэхэ ба шэлжэһэн удха, эхир үгэнүүд, антонимууд, синонимууд, омонимууд)
Ямар үгэнүүдтэ хүрөөгүйбибди (олон ба ганса удхата).
V. Гэрэй даабари: Гэртээ олон ба ганса үгэнүүдтэ хүрэхэ, аяншалха. Шүлэг буулгажа (самбарһаа) абаад, олон удхата үгэнүүдые оложо, доогуурнь зураха, нэрэ үгэхэ.

Шаргын үргэн дороһоо
Шарьяхань саһанай дуулдана,
Мүнгэн һара ялбайжа,
Мүльһэн дээрэ хэбтэнэ.

Лингвистическэ викторина

5-дахи класс

Хэшээлэй зорилго: 5-дахи класста үзэһэнөө дабтажа,һурагшадай мэдэсэ шалгаха, бэхижүүлхэ, аман болон бэшэгэй хэлэлгэ хүгжөөхэ, ухаан бодолой гүйсэ һорихо, хурсадхаха, хүгжөөхэ; түрэлхи хэлэнэй баялиг хэрэглэжэ һургаха, хүмүүжүүлхэ.

Хэрэгсэл: компьютер, самбар, сигнальна карточка.

Хэшээлэй ябаса

Эмхидхэлэй үе:

Сайн байна! Һуугты. Хэшээлдэ хэн үгыб?

Мүнөө хэшээлнай заншалта бэшээр үнгэрхэ. Лингвистическэ викторина үнгэргэхэбди. Нэн түрүүн 2 команда боложо хубаараад, 2 рядта һуугты.

Зай, гэртээ урда хэшээлдээ үзэһэн «Фонетикэ», «Лексикэ», «Мэдүүлэл», «Хэлэлгын хубинууд» гэһэн темэнүүдээ дабтаад ерээ гүт? Тиибэл, наадаяа эхилхэмнай гү?

Викторинадамнай 5 буудалнууд дайралдаха:

1. «Теоретическэ» буудал

2. «Практическа» буудал

3. «Ухаа гүйлгын» буудал

4. «Танил мүрнүүд»

5. «Түүхын».

Класс 2 командада хубаарна. Багша конкурсын ябаса ойлгуулна: 1-дэхи «Теоретическэ» буудал дээрэ һурагшад теориин талаар асуудалда харюусана; «Практическа» буудал - даабаринуудые тааха, «Ухаа гүйлгын» буудал - шог таабаринуудые таалга; «Танил мүрнүүд» - самбарта нэгэ мүртэй таабариин үгэнүүдэй түрүүшын үзэгүүд бэшээтэй байха: ой… оо… н…х… (һ…).

Ямар таабари бэшээтэйб? Уншаад, тааха. Жэшээнь: ойдо оодон нохой хусаба. (Һүхэ); «Түүхын» буудал - үгын удха тайлбарилха. Зүб харюу үгэхэдэнь, очко үгэхэ. Харюу мэдээ һаа, сигнальна карточка үргэхэ.

«Теоретическэ» I буудал

1. Үгын һуури гэжэ юуб? ( һуури - үгын лексическэ удха дааһан, залгалтануудые үгэһөөнь илгахада үлэдэг хуби болоно.)

2. Ямар дүримэй ёһоор үгын һүүлдэ удаан -ээ, -эй бэшэгдэдэг бэ?

3. Ямар ород үгэ 3 үеһөө ба 36 үзэгһөө бүридэнэб? (алфавит)

4. Эдэ үгэнүүд ямар хэлэлгын хубиб - тоогой гү, али юумэнэй нэрэ гү? Мянган, түмэн (эдэ 2 үгэнүүд тоогой нэрэдэ ороно, юундэб гэхэдэ, «хэды» гэһэн асуудалда харюусана ба тоогоор бэшэгдэнэ).

5. Абяан ба үзэгүүдые буряад хэлэнэй ямар һалбари үзэдэг бэ? (фонетикэ).

Буряад хэлэндэ ямар үгэнүүд урдаһаань хойшоо, хойноһоонь урагшаа адляар уншагдадаг бэ? (аха, аба, эрэ, эмэ, энэ, аса).

6. Хэр зэргэ падеж мэдэнэбта? Асуудалнуудтайнь тооложо үгэгты.

Н. п. Хэн? Юун?

Х. п. Хэнэй? Юунэй?

З. п. Хэндэ? Юундэ?

Ү. п. Хэниие? Юуе? Юу?

Зб. п. Хэнээр? Юугээр?

Хм. п. Хэнтэй? Юунтэй?

Г. п. Хэнһээ? Юунһээ?

7. Ямар һаранууд зөөлэн «р», «н» хашалганаар һүүлтэнэб? (январь, июнь, сентябрь, октябрь, ноябрь, декабрь).

8. Нюурай түлөөнэй нэрэнүүдые тооложо үгэгты:

(1-дэхи нюурай нэгэнэй тоо - би, олоной - бидэ, бидэнэр

2-дохи нюурай нэгэнэй тоо - ши; олоной- та, таанар.

3-дахи нюурай нэгэнэй тоо - тэрэ; олоной - тэдэ, тэдэнэр)

Теоретическэ станцимнай дүүрээ. Хэн хэды очко абааб гэжэ тоолоё.

«Практическа» II буудал

1. Үгын бүридэлөөр шүүлбэри хэгты: Хүдэлмэришэдэйнгээшье.

2. Буулгажа бэшэхэдээ, точконуудай орондо -ээ гү, али -эй гэһэн залгалтануудые табигты.

Бэшэг… эхин, сэсэг… уһалба,

Хэшээл… эхилээ, шэнэ гэрт…

3. Үгтэһэн мүрнүүдые ород хэлэн дээрэ удхыень алдангүйгөөр оршуулха

Түрэл хэлэн,

түрэһэн дайда хоёроо

Түби дээгүүр

хаанаш яба бү марта

Энэ хэлэн дээр

эжыгээ нэрлээш өөрөө,

Энэ дайдаар

нюсэгэн хүлөөрөө гүйгөөш.

(Н. Дамдинов)

Иигэжэ 3-дахи станцимнай дүүрэбэ, саашань үргэлжэлүүлхэ хүсэл байна гү?

III буудал «Ухаа гүйлгэлгын» (шог таабаринууд)

1. Ямар газар нэгэшье хуушардаггүйб? (шэнэ газар)

2. Ямар үгэ хододоо буруу байдаг бэ? («Буруу»)

3. Ямар амһарта сооһоо эдижэ болохогүйб? (хооһон)

4. Яблокын нэгэ хахад юунтэй адлиб? (нүгөө хахадтаяа)

5. Бороогой орожо байхада турлааг ямар модон дээрэ һуухаб? (нойтон)

6. Нюдөө хаагаад байхадаа, юу хаража болохоб? (зүүдэ)

7. Далай соо ямар шулуун байхагүйб? (хуурай)

8. Ямар гүрэниие толгойдоо үмдөөд ябажа болоноб? (панама)

9. Ямар город ниидэдэг бэ? (орёл)

Шог таабаринууд һонирхолтой байгаа гү?

Урдамнай маниие «Танил мүрнүүд» буудал хүлеэжэ байна. Булта самбар руу анхаралаа хандуулагты. Энэ плакат дээрэ таанарай мэдэхэ таабаринууд бэшээтэй. Хэн зүбөөр уншаад, таахаб?

IҮ буудал «Танил мүрнүүд»

1. …алба …азар …олёобо (…үрзэ).

…аргы …уу …ара …ялганууд …ухариба. (… алай

2. …уруунууд)

3. …он -.. он …уутай,

…ондолой.. ээрээ.. эгээтэй (…охой)

4. …эдэһээрээ.. деэд,

…эзэгээрээ …аргаба (…аруул)

5. …тан …эмээн …нгас.. эбэ.

……ргамжын.. үзүүр …лас …эбэ (…ахилгаан).

Эдэ тайлбаринуудта өөһэдөө таабари зохёогоод үзэгты.

Заа, мүнөө һүүлшын станци руу ябахамнай. Тэндэ үгэнүүдэй удха ямар хэлэнһээ абтаһыень хэлэхэ, бэшэхэ болонот.

Ү Түүхын буудал

Һурагшад хэшээлдээ толи хэрэглэхэ.

1. Эдэ үгэнүүд ямар хэлэнһээ абтагдааб?

Трамвай, футбол (англи)

2. Фонетикэ, морфологи, синтаксис, грамматика гэһэн үгэнүүд ямар хэлэнһээ абтааб?(грек)

3. Орфоэпи гэһэн үгэ ямар удхатайб?

4. Штаб, лагерь, галстук, стул гэһэн үгэнүүд ямар хэлэнһээ абтааб? (немец)

5. Эдэ үгэнүүд лексикын ямар хубида ороноб?

Терапевт, хирург, шприц, диагноз г. м. (мэргэжэлтэдэй).

Зай, мүнөө бүхы станцинуудые гаталбабди. Очконуудыетнай тооложо, дүн гаргаха болонобди. Хэн хэды карточка суглуулааб, тоологты.

Ямар станцида тон һонин даабаринууд байгааб? Ямар станцида тон хатуу даабаринууд байгааб? Юундэ хатуу байгаа гэжэ һананат? Ямар юумэ үшөө дабтахаар гээшэб? Ямар мэдээгүй юумэеэ мүнөө мэдэхэ болобо гээшэбта?

Жюридэ үгэ үгэе.

(команда бүхэнэй очконууд тоологдоод, элирүүлэгдэхэ).

Бэе бэеэ амаршалая - саашанхи ажалдаа суг иигээд хүдэлхэдэ хүнгэн болохо. Булта бэрхэнүүдта.

Баяртай!

РЕПЭ - ОРОД АРАДАЙ ОНТОХОН

(ЗҮЖЭГ)

Зорилго:

Үхибүүдые танил онтохоной удхаар зүжэг табижа һургаха. Үхибүүдтэй рольнуудай үгэнүүдые зүбөөр, уран гоёор үгүүлжэ һургаха. Үхибүүдые рольдо дуратайгаар, анхаралтайгаар хандахые һургаха. Эбтэй эетэй байбал, бэе бэедээ туһалжа байбал, ямаршье хүндэ ажал аймшагтай бэшэ гэжэ ойлгуулха.

Урда хэгдэһэн ажал:

«Репэ» гэжэ онтохо хөөрэжэ үгэлгэ, хөөрэлдөө үнгэргэхэ. Рольнуудыень сээжэлдүүлхэ, костюм ба декораци бэлдэлгэ.

Хэрэгсэлнүүд:

Репэ, хүрзэ, лейкэ, багууд, наран, гэр.

Хабаадаха нюурнууд:

1. Үбгэн баабай - Жаргал Манзаев

2. Хүгшэн эжы - Руслина Чимитдоржиева

3. Аша басаган - Надя Базаржапова

4. Жучка - Буянто Базарон

5. Миисгэй - Алдар Лодоев

6. Хулгана - Дондок Цыбиков

Ведущий:

Хүндэтэ харагшад, мүнөө танай анхаралда дунда группын үхибүүд бэлдэһэн «Репэ» гэжэ ород арадай зүжэглэмэл онтохон.

Хүгжэм зэдэлнэ.

Үбгэн гэрһээ гарана

Үбгэн:

- Репэ тариха байнал даа (репэ тарина, уһална, гэртээ ороно, үдэшэ болобо, үглөөгүүр болобо, наран гараба, үбгэн газаашаа гарана, огороодоо ошоод репэеэ хараба).

- Томо гэгшын репэ ургашаһан байба.

- Үбгэн репэеэ татаба, татажа шадабагүй (хүгшэнөө дуудаба)

- Хүгшэн ерээд, репэ таталса

- Хүгшэн аша басагаяа дуудаба

- Аша басаган, ерэ наашаа, репэ таталса (татаба, татаба татажа шадабагүй)

- Аша басаган Жучка нохойгоо дуудаба

- Жучка, жучка туһалыш! Репэ таталсыш, туһалыш.

- Жучка миисгэйе дуудаба.

- Миисгэй ерыш, туһалыш, репэ таталсыш.

- Миисгэй хулганые дуудаба.

- Хулгана, хулгана ерыш, репкэ таталсыш

- Репкэеэ татажа гаргабад (хуу унанад).

Репэ гэртээ оруулна

Хүгшэн эжынь каша шанана. Каша бултандань хүртэбэ.

Үхибүүдтэй хөөрэлдөө үнгэргэхэ (зрители)

- Хэн репэ таряаб?

- Ямар репэ ургааб?

- Хэн үбгэн баабайда репэ татахадань туһалааб?

- Хулганаамнай бэеэр жааханшье һаа, ехэ туһа хүргэбэ.

- Тиимэһээ бага, томо гэнгүй, эбтэй эетэй, бэе бэедээ туһалжа байбал ямаршье хүндэ ажал аймшагтай бэшэ, тиимэ гү, үхибүүд?

Хүгшэн каша эдихые урина.

- Хэн манай зүжэг харааб, шагнааб, бэрхэнүүд.

- Мүнөө би таанадые манай зүжэгтэ хабаадаһан эдир артистнартай танилсуулхам:

Иигээд манай зүжэг дүүрэбэ. Дахин уулзатараа баяртай!

ТЕМЭ: САГААЛГАН - МАНАЙ ҺАЙНДЭР

6 класс

Тип урока: Развитие умения читать.

Цель урока: учебная - развитие умения читать с полным пониманием;

привитие любви к национальной культуре, традициям и обычаям своего народа;

Задачи урока: развивать умение извлекать общее содержание, содержательную антиципацию, умение кратко сообщать прочитанное.

Речевой материал: тексты о Сагаалгане.

Оснащение урока: слайды, словарь новых слов, раздаточный материал.

Ход урока:

1. Организационный момент.

Сайн байна, буряад хэлэнэй хэшээл эхилэе.

2. Речевая подготовка. Сээжээр уран уншалга. Сагаалганай амаршалга.

Сагаалган тухай дуу шагнуулха (1 бадаг).

Шүлэг ехэ зохидоор, абяан бүхэнииень эли тодоор үгүүлэн уншагты. (Һурагша бүхэн нэгэ дахин бэеэ даанги уншана, хоёрдохиёо бултадаа уншана).

Саһа бордоһото үбэлнай

Сагаа һараяа хүтэлбэ.

Сэлгеэ һайхан Буряадтамнай

Сагаалгамнай морилбо!

Һахал сагаан абанараа,-

Һаншаг сагаан эжынэрээ,

Сасуу олон үетэнөө

Сагаан һараар амаршалнабди!

Г. Чимитов. (түрүүшын слайд)

3. Постановка цели и задач урока

Дуу шагнабат, шүлэг уншабат, юун тухай энэ хэшээлдээ хөөрэлдэхэбиибди? Хэн юун гэжэ һананаб?

Зүб даа, мүнөө хэшээлдээ сагаалган тухай хөөрэлдэхэбди.

3. Работа над текстом

а) Беседа

Буряад арадайнгаа Сагаалганай һайндэр тухай юу мэдэхэбта?

Юундэ энэ һайндэр Сагаалган гэжэ нэрэтэй болооб?

Мүнөө жэл Сагаалган хэдыдэ тэмдэглэгдэхэеэ байнаб?

Ямар жэл гарахаяа байнаб?

Бидэ мүнөө энэ буряад арадайнгаа заншалта һайндэр тухай текст уншахабди. Энэ текст уншахын урда шэнэ үгэнүүдтэй танилсая

б) Введение новой лексики

Текстын доро шэнэ үгэнүүд үгтэнхэй, эдэ үгэнүүдэй удха мэдэхэ болоё.

Үгэнүүдэй удха тайлбарилха.

Сагаалган - работа над произношением, проговаривание слогов са-гаал-ган

Һайндэр - праздник. Проговаривание слогов һайн-дэр, звука «һ»

Һүлдэ тэмдэг - символ. Проговаривание слова һүл-дэ

Жаргал - счастье

Тэмдэглэгдэдэг - отмечается

Бүридэһэн - состоящий

Литэ - календарь

Текст

Сагаалган - манай һайндэр

Эртэ урда сагһаа хойшо Сагаалганиие буряад-монголшууд арадайнгаа гол шухала һайндэр гэжэ тоолодог юм. Энэ һайндэрэй нэрэ «сагаан» гэһэн үгэһөө гарана. Буряад-монголшуудай һүлдэ тэмдэгтэ сагаан үнгэ баяр, жаргалтай сэхэ холбоотой юм. Малшад үхэр малайнгаа олошорһые, һү тарагайнгаа дэлгэрһые тон ехэ жаргалда тоолодог байгаа.

1927 он болотор Сагаалган сентябрь һарада тэмдэглэгдэдэг һэн. Зүгөөр Чингис хаанай аша хүбүүн Хубилай Шэнэ жэлые февраль һара соо тэмдэглэдэг болгоо. 12 жэлһээ бүридэһэн литын ёһоор Сагаалган шэнэ жэлэй һарын нэгэндэ тэмдэглэгдэдэг болоһон түүхэтэй. Тиимэһээ һайндэр ондо ондоо үдэрнүүдтэ дайралдадаг юм.

в) Образцовое чтение учителя

Би мүнөө энэ текст уншаад үгэхэб, таанар анхаралтайгаар шагнагты, юун тухай эндэ хэлэгдэнэб, ойлгожо абаха ёһотойт, асуудалнуудта харюусахат.

Вопросы на слайде. (Асуудалнуудые нэгэ дахин аалихан уншагты).

1. Юун тухай эндэ хэлэгдэнэб?

2. Юундэ Сагаан һара (Сагаалган) гэжэ нэрэтэйб?

3. Сагаалган хэдыдэ һайндэрлэнэб?

Самостоятельное чтение учеников

Текст анхаралтайгаар, үгэнүүдыень эли тодоор үгүүлэн уншагты.

г) задание:

Эдэүгэнүүд соо хэды үе, үзэг, абяан бэ?

Һайндэр - 2 үе, 7 үз., 6 аб.

Һүлдэ- 2 үе, 5 үз., 5 аб.

Литэ- 2 үе, 4 үз., 4 аб.

Сагаалган- 3 үе, 9 үз., 8 аб.

Эдэ үгэнүүд соо хашалган абяануудые үгүүлхэдэ, аман соо агаар ямар торосолтонуудтай дайралданаб гэжэ ажаглаха.

Зурагаар ажаллаха (хэлэн, уралнууд, шүдэнүүд, хамар, хамарай хүнды).

4. Физкультминутка

5. Работа над вторым текстом

Текст

Золгохо гурим

Сагаалганай үглөөгүүр нэн түрүүн аба эжыгээ, уг удамайнгаа аха захатаниие золгохо ёһо бии юм. Нүхэд, түрэлхид, хүршэнэршье бэе бэетэеэ уулзахадаа, золгохо гуримда анхаралаа хандуулха хэрэгтэй. Наһаараа залуу хүн ахадаа хоёр гараа альгаарынь дээшэнь харуулаад һарбайха, ахань дээрэһээнь альгаараа доошонь харуулаад табиха. Залуунь ахынгаа гарнуудай тохоногһоо дүнгэн бариха. Энэ хадаа хүндэлһэнэй, туһалхаар сагта заатагүй туһалха байһанаа мэдүүлһэнэй тэмдэг.

Асуудалнууд ба даабари:

· Яагаад золгохо ёһотойб?

· Тэрэнь ямар удхатайб?

· Золгохо ёһо харуулагты.

6. Итог урока

Мүнөө хэшээлдээ юун тухай хөөрэлдөөбибди?

Юун таанадые һонирхуулааб?

Юун тухай мэдэхэ болообта?

7. Домашнее задание

· Түрэлхидтөө Сагаан һарын амаршалга зохёохо.

· Үреэлнүүдые оложо бэшэхэ.

· Сагаалганай үглөөгүүр аба эжыгээ, уг удамайнгаа аха захатаниие золгохо.

ХОНГООДОР УГСААТАН

Сагаан шубуун гарбалтай,

Сагдуул модон сэргэтэй

Буряад арадай яажа бии болоһон тухай асуудалда хонгоодорнууд юрэнхы байдалда ороногүй. Хонгоодорнууд гээшэ хэд бэ? Энэ хадаа тон багаар шэнжэлэгдэһэн асуудал болоно. Эдэнэр, юрэдөөл, мүнөөнэй Монголой оршом дайдаһаа гаража, Байгал шадарай нютагуудта һаяшаг ерэһэн юм ха гэжэ шэнжэлэгшэд һая болотор заадаг байгаа. Сэхыень хэлэхэдэ, олохон шэнжэлэгшэд иимэ һанамжые дэмжэдэггүй.

Буха ноён болон Шаргай ноёниие бурхан һахюуһаднай болоно гэжэ хонгоодорнууд гү, али булгадууд тоолодог гү? - гэһэн асуудал гарадаг. Эдэ бурхан һахюуһад тэдэнэй ниитын юм гэжэ багсаамжалхада, бүхы юумэ һуури байрадаа ороно бшуу. Ушарынь юуб гэбэл, тэдэнэй уг изагуур эртэ урдын, ниитэ нэгэн байна.

"Бидэ хонгирадуудһаа гараһан болонобди. "Хонгирад", "хонгоодор" гэһэн үгэнүүд дүтэрхы байна. "Хонг" гээшэ эдэ үгэнүүдэй үндэһэн болоно. Тиимэһээ "хонгирад" гэһэн үгэ "хонгор" (һайхан) ба "иргэд" (иргэн - уг, угсаатан) гэжэ хоёр үгэһөө гараһан байна. Үгы гэбэл, "хонгор арад" - "хонгирад". "Хонгирад" гээшэ хонгидор, хонгоодор болоходоо магадгүй", - гэжэ хэлэ бэшэгэй эрдэмэй доктор, профессор, уран зохёолшо Шираб-Нимбу Цыденжапов тоолоно.

Куралас (хори), икирес (эхирэд), кунгират (хонгоодор) хадаа домог сууда ороһон Эргэнэ-хун гэжэ нуга голһоо гараһан түүхэтэй (Рашид-ад-дин).

Мүнөөнэй буряадуудай уг изагуур монгол угсаата арадай үндэһэ һуури табиһан байгаа гэһэн мэдээнүүдтэ этигэхэ ушартай болонобди. Тиимэһээ буряад арадай хаанаһаа, яагаад бии болоһониинь ойлгосотой. Хонгирадуудһаа икиресүүд (эхирэдүүд) һалаатажа гарана, тиихэдэ эхирэдүүд болон булгадууд уг түрэлэй угсаатад болоно, харин хори болон хонгоодорнууд нэгэн адли уряа һүлдэтэй байна; эдэ угсаатадай хэлэн адли дүтэрхы, ажаһуудаг газар нютагуудынь ниитэ нэгэн, олондо мэдээжэ: буряад арадай уг гарбал ниитэ нэгэн болоно гээшэ.

Чингис хаанай бүлэ аша Есүнхэ "гурбан зуун гушан табан хонгоодор сэрэгшэдые хубита" болгон абаһан юм гэжэ Доржо Банзаров "Чингисэй шулуун" гэдэг эртэ урдын энэ түүхэтэ хүшөөе тайлбарилхадаа бэшээ һэн: "Хонгоодорнуудай дунда мүнөө болотор хонгоодорнуудай угсаатан ажаһуудаг, Алайрай албан захиргаанай (Эрхүү можын) бүхы шахуу буряадууд хонгоодорнуудай угсаатанда хабаатай, юундэб гэхэдэ, тэдэ ёһотойл буряадууд бэшэ, харин XVII зуун жэлдэ Сибирьтэ нүүжэ ерэһэн монголнууд юм. Имагтал эдэ хонгоодорнууд хүшөөгэй шулуун дээрэ дурдагдана. Хэзээ нэгэтэ Үргэнэ мүрэн (Аргунь) худар нүүхэдээ, Есүнхэгэй хубаари болоһон байгаа. Чингисэй хүбүүд, аша гушанарай үймөө хүлгөөнэй үедэ тэдэ нүүдэл һуудал байдалаа ходо хубилгажа, шэнэ эзэдэй мэдэлдэ ородог байгаа".

"Хонгоодорнуудай уг изагуур монгол арадһаа үндэһэтэй гэжэ эдэнэй түүхэтэ угай бэшэгүүд тэмдэглэдэг юм гэжэ М.Н. Мильхеев бэшэнэ. XIII зуун жэлэй Харахориной хүһөө шулуун хүшөө дээрэ хонгоодорнуудай дайн байлдаан дурдагдана".

Алайрайхид (хонгоодорнууд) Халхаһаа бэшэ, харин Баруун-Хойто Монголһоо гараһан юм. Алайрайхидай этнографическа болон лингвис онсо илгаанууд энээниие элирхэйлэн гэршэлнэ гэжэ Г.Д. Санжеев батална. Ц. Жамцарано иимэ хараа бодол баримталдаг байгаа.

Хонгоодорнууд буряад арадай булгад угсаатадта хабаатай байгаа гэжэ нүгөө бүлэг эрдэмтэд М.Н. Богданов, Ц.Б Цыдендамбаев, Н.П. Егунов болон бусад тоолодог байгаа. "Эдэнэй хэлэн хонгоодорнуудай буряад уг үндэһэтэй байһые тодо хурсаар элирхэйлэн гэршэлнэ. Хонгоодорнууд монгол угтай байгаа һаа, тэдэ иимэ түргөөр буряад хэлэтэй болохогүй һэн. Юундэб гэбэл, тэдэ бултадаа Алайрта, Түнхэндэ, Захааминда бүлэгөөрөө ажаһуудаг байгаа. XVII зуун жэлэй түрүүшын хахадһаа, тэн үеһөө Байгалай саанахи баруун нютагуудта буряадуудтай хамта ажаһуудаг сонгоолнууд ба сартуулнуудай үшөө монгол хэлэн дээрээ хөөрэлдэдэг байлгын жэшээ элирхэйлэн гэршэлнэ", - гэжэ Ц.Б.Цыдендамбаев батална. Хонгоодорнуудай монголһоо уг гарбалтай бэшэ байһыень буряадуудай аман зохёолой ёһо заншал баталдаг юм гэһэн Ц.Б.Цыдендамбаевай һанамжые Н.П. Егунов дэмжэдэг бэлэй. А. Ангархаев Егуновой һанал бодолые һайшаан дэмжэхэдээ, иигэжэ бэшэнэ: "Хонгоодорнууд болон бусад олон буряад угсаатад ниитэ нэгэн угай бэшэгүүдтэй, үльгэр домогуудтай; хонгоодорнууд ба булгадууд нэгэн адли бөөгэй бурхан һахюуһадтай, тусхайлбал, Буха ноён, Шаргай ноён бурхадтай...". "Хонгоодорнууд Монголһоо гараһан байха аргагүй; юундэб гэхэдэ, тэдэ энэ орондо дэлгэрһэн Буддын шажанай үүргэ нүлөөнэй мүр сараашье үлөөгөөгүй, түбэд-буддын шажанай нэрэнүүд тэдээндэ мэдээжэ бэшэ байна", - гэжэ Ж. Зимин тоолоно.

Хонгоодорнуудай ехэ бүлэгүүд элдэб үе сагта Монгол руу ошоһон аад, удаань XVI-XVII зуун жэлнүүдэй түүхэтэ үе сагта гэдэргээ Түнхэн, Алайр болон Захаамин нютагууд руугаа бусажа ерэһэн байха юм гэжэ хонгоодорнуудай булгад угсаатадай тала баригшад тоолодог байна.

Хонгоодорнуудай Монголдо ажаһууһыень баримтанууд гэршэлдэг. Теэд тэрэ эдэнэй эхэ орон байгаа гү, али хашалта харшалалтануудһаа бэеэ аршалан абархаяа тиишэ ошоһон аад, удаань һөөргөө бусаһан байгаа гү? Энэ асуудалда ямар харюугай үгтэһэнһөө хонгоодорнууд, тэдэнэй хаанаһаа гараһан тухай асуудалые шиидхэлгэ дулдыдаха аабза гэжэ һананабди.

XVII зуун жэлдэ ехэ бүлэг хонгоодорнууд Монголой газар дээрэ ажаһуудаг байгаа гэжэ үнэнтэ зүб үндэһэ баримтанууд элирхэйлэн гэршэлдэг. Энэ зуун жэлэй хоёрдохи хахадта Монголдо ехэ ехэ хаашуулай хоорондо хёмороо зүришэлдөөнэй гаража байха үедэ эдэнэй горитой хубинь хойшоо, Байгал далай худар зөөһэн байгаа. Тэрэ үедэ тэндэ Монголой хэдэн хаашуул байһан юм. Гүрэнэй ба сэрэгэй оюун бэлигтэй ажал ябуулагша Галдан Бошогто хаан (1671-1691) толгойлогшотой Ойрад-Джунгарай хаан түрэ эдэнэй дундаһаа эгээл хүсэтэйнь байгаа. Монголнуудые ниитэ нэгэн гүрэн болгожо нэгэдүүлхэ, Манжуурай хашалтада эсэргүүсэн, бүхы монгол хаашуулай фронт байгуулха гээшэ тэрэнэй бэелүүлдэг политикын гол зорилго байһан юм. Гэбэшье халха-монголой хаашуул (Түшэгтэ хаан, Сэцэн хаан) Галданай эзэрхэг зонхилолгоһоо айжа, сүлөөтэ ба бэеэ дааһан байдалаа алдана аа гүбди гэжэ һүрдэһэндөө тэрэнэй нэгэдэлгын политикада эсэргүүгээр тэмсээ һэн. Энэ үедэ Урда (Үмнэ) Монголдо манжуурнууд эзэрхэжэ байба.

"Хонгоодорнуудай уг изагуурай эхэ нютаг хадаа Монгол орон, түбхын түрүүлэн ойрод- монголнуудай ажаһуудаг тус ороной баруун хуби болоно ха гэһэн баталамжа дүримые дэмжэнэб, - гэжэ Буряадай мэдээжэ эрдэмтэ Ширап Бодиевич Чимитдоржиев тэмдэглэнэ. - Үшөө нэгэ ажаглалта хэхэ байнаб. Хонгоодорнуудай, мүн бусад буряад угсаатадай уг гарбалые, хаанаһаа гараһыень юрэнхыдөө монголнуудай уг изагуурһаа тусгаарлан амяарайнь шиидхэжэ болохогүй байна". Энэнь тон зүб ха даа.

Олохон баримта мэдээнүүд, угай бэшэгүүд, домогууд соо хонгоодорнуудай 12, зарим ушарта 19 обог дурдагдадаг байна.

12 обог:

19 обог: