Доклад В. Зоя Оскуола5а киириэн иннинээ5и о5олорго олонхону уорэтии

Үлэм былаана

Киириитэ………………………………………………………………………………………...2

Үлэм сыала……………………………………………………………………….......................3

I Чааһа. Литератураны кытта үлэ

1.1 Олоӊхо туһунан өйдөбүл………………………………………………………………...4

1.2 Олоӊхо уонна оҕо итиитэ ………………………………………………………………...5

1.3 К. Г. Оросин «Дьулуруйар Ньургун Боотур» кылгатыллыбыт олоӊхотун ис хоһооно ………………………………………………………………………………………...6-7

II Чааһа.

Практическай үлэ

2.1 Паазылы оӊорорго туттар мал -сал……………………………………………………8

2.2 Паазыл маӊнайгы эскииһэ……………………………………………………………...9

2.3 Паазылы оӊоруу үлэтин түмүгэ…………………………………………....................10

2.4 Оскуолаҕа киириэн иннинээҕи саастаах оҕолорго, оонньуу нөӊүө иитээччи олоӊхону өйдөтүүтэ………………………………………………………………………..11-12

Түмүк санаа……………………………………………………………………………………13

Туһаныллыбыт литература…………………………………………………………………14

Киириитэ

Саха омук өркөн өйүн, талба талаанын үрдүк өрөгөйө - олоӊхо - аҕыс кырыылаах алмаас курдук, хайа да өттүттэн хайыһан көрдөххө, араас өӊунэн арылыйа оонньуур улууканнаах айымньы буолар.

Олоӊхо биир оннук кэрэ килбиэнэ, сүдү күүһэ байҕал уутун курдук баай, муора долгунун курдук модун тыла - өһө эбит. Урааӊхай саха олоӊхо тылын уһун кэм устатыгар айан тутан- чочуйбут, наардаан, сааһылаан дьаптайбыт.

Олоӊхо диэн оҕоҕо анаммыт айымньы. Оҕо сылдьан олоӊхону истэн, олоӊхоҕо убанан улааппыт о5о сахалыы толкуйа тобуллан, олохсуйан олорор айылҕатыгар толору дьүөрэлэһэр кыахтанар. Ол иһин, олоӊхону оҕо кыра сааһыттан истэн, билэн улааттаҕына кини ийэ тыла хаһан да, оһон уостан хаалыа суоҕа. Биһиги олоӊхобут аан дойду норуоттарын чулуу айымньыларын иһигэр киирбитэ барыбытыгар үрдүк үөрүүнү тэӊэ улахан эппиэтинэһи сүктэрэр. Олоӊхо кыаҕын күннээҕи олохпутугар туһанар кэммит кэллэ.

Онон мин оскуолаҕа кириэн иннинээҕи саастаах оҕолорго кыра саастарыттан олоӊхону биллиннэр диэн, ийэм «Ладушка» оҕо саадын иитээччитигэр Колесова Елизавета Егоровнаҕа оҕолорго олоӊхо туьунан билиһиннэрэригэр, өйдөтөругэр, Боотурускай улууһун Бастакы Игидэй нэһилиэгин киһитэ Константин Григорьевич Оросин 1895с. суруйбут «Дьулуруйар Ньургун Боотур» кылгатыллыбыт олоӊхотуттан ийэбэр хайа эмэ өттүнэн көмөлөөх буоллун диэн бу үлэбин оӊордум. Үлэм «Оскуолаҕа киириэн иннинээ5и саастаах оҕолорго, оонньуу нөӊүө олоӊхону өйдөтүү» диэн тиэмэҕэ оӊоһулунна.

Үлэм сыала

• Оскуолаҕа киириэн иннинээҕи саастаах оҕолорго олоӊхо туһунан өйдөбүлү иӊэрии.

• Оҕо олоӊхону сэӊээрэн истэр, өйдүүр буоларын ситиһии.

• Оҕону оонньуулаах айар үлэҕэ көҕүлээһин.

I чааһа. Литератураны кытта үлэ.

1. Олоӊхо туһунан өйдөбүл.

Олоӊхо - саха эпоһа, аан дойдуга киэӊник билиннэ, тас дойдуларга тиийэ кэрэхсэннэ. Олоӊхо ис хоһооно Орто дойду улуу бухатыырын туһунан кэпсиир, сир үрдүгэр иллээх, эйэлээх олох туругурарын, үтүө сана өрөгөйдүүрүн туһугар турунарга ыӊырар сырдык идеялаах айымньы буолар. Олоӊхо фольклор атын жанырдарыттан бөдөӊнөрүнэн эрэ буолбакка, тиэмэтинэн, ис хоһооннунан, уус - уран айар ньыматынан уратылаах.

Үөрэхтээхтэр сабаҕалыылларынан, олоӊхо сорох өттө бэрт былыр, сахалар төрүттэрэ быдан соҕуруу, сылаас, нүөл айылҕалаах дойдуга олороллорун саҕана, үөскээбит буолуохтаах. Олоӊхо тылыгар - өһүгэр даҕаны сахалар хаһан эрэ итии дойдуга үүнэр үүнээйилэри, үөскүүр кыыллары билэллэрин туһунан суол - иис элбэхтик сөӊөн хаалбыт. Холобур, баабыр кыыл, кулан ат, тэбиэн, хахай о.д.а.

Олоӊхо уобарастара уонна сюжеттара сүнньүнэн саха норуотун былыгры историятыттан силис тардаллар. Олоӊхо сүрүн идиэйэтинэн сир үрдүгэр эйэлээх, дьоллоох олоҕу түстээһин, хараӊа күүстэри кыайыы буолар. Айыы аймаҕын абааһы аймаҕыттан араӊаччылаан, орто дойду дьолун - соргутун иһин айыы аймаҕын бухатыырдара бэрт элбэх мүччүргэннээх сырыылары сылдьаллар, абааһы бэртэрин кытта өлөр - тиллэр охсуууга киирсэллэр уонна кыайыылааҕынан тахсаллар. Олоӊхо уобарастара олоххо сырдык, үтүө уонна мөкү охсууутун уустаан - ураннаан көрдөрөллөр. Үтүө, сырдык барыта айыы бухатыырын аатын кытта ситимнээх, оттон куһаҕан, хараӊа диэки тардыстыы абааһы бухатыырын уобараһынан бэриллэр. Олоӊхо геройдара кыайыыга кытаанах дьулуурдаахтарын, эппит тылларын энчирэппэттэрин, төрөөбүт дойдуга тапталларын көрдөрөллөр.

Онон төрөөбүт дойдуга тапталы, аймах дьон көӊүллэрин көмүскээһини ытык иэс курдук өйдөөһүнү иитэр буолан, олоӊхо - сырдыкка ыӊырар, оптимистическай уонна патриотическай айымньы.

2. Олоӊхо уонна оҕо итиитэ

Билиӊӊи кэмӊэ оҕону сиэр-майгы өттүнэн иитиигэ улахан суолта бэриллэр. Саха оҕото омук үгэһин, сиэрин-туомун этигэр-хааныгар кыра эрдэҕиттэн иӊэрэн улааттаҕына, үрдүк култууралаах, сиэрдээх - майгылаах, олохтоох өйдөөх-санаалаах киһи буолар кыахтаах. Саха киһитэ былыр - былыргыттан сытыары - сымнаҕас майгылааҕа, ыраас дууһалааҕа, мындыр өйдөөҕө, дойдутун - сэргэтин, сирин - уотун таптыыра - харыстыыра биллэр. Онтон норуот өйүн-санаатын сүнньүнэн буолар фольклор көрүӊнэриттэн биирдэстэринэн олоӊхо буолар.

Олоӊхо саха норуотун тылынан уус-уран айымньыларыттан бастыӊнара. Олоӊхо хара үөскүөҕуттэн киһи атын дьону, айылҕаны кытта сыһыаныгар, ону таһынан бэйэтин ис туругар (уйулҕатыгар уонна өйүгэр) киһитийии өйдөбүлүн төрүт оӊосторун ситиһэр соруктааҕа. Ол курдук бухатыырдар хорсун-хоодуот сырыыларынан сирэйдээн норуот сырдыкка-кэрэҕэ тардыһыыта, дьоллоох-эйэлээх олоххо дьулуһуута көстөр. Итини таһынан олоӊхоҕо саха норуота үйэлэргэ мунньуммут үтүө үөруйэхтэрэ, олоххо көрүүлэрэ, сир - дойду, айылҕа үөскээһинин, сайдан иһиитин туһунан эрдэтээӊӊи көрүүлэрэ сүүмэрдэнэн көрдөрүллэр. Ол эрээри олоӊхо туох ханнык иннинэ - уус-уран тыл ойуулуур-дьүһуннүүр кыаҕын бары толбоннурар кырааскатынан айыллыбыт бөдөң эпическэй айымньы. Ол да иһин Аан дойду култууратыгар бастыӊ шедевр быһыытынан билиннэ, үрдүктүк сыаналанна.

Ол иһин биһиги иннибитигэр олоӊхобутун дириӊник үөрэтэр, харыстыыр уонна үйэтитэр сорук турар.

Оҕо олох кыра сааһыттан олоӊхо тылын - өһун, ырыатын-тойугун истэ үөрэннэҕинэ, оҕо кутугар-сүрүгэр истибит дорҕооно, саӊата-иӊэтэ иӊэн хаалар. Ол сиэринэн улааттаҕына олоӊхону истэр, ырытар, толкуйдуур дьоҕурданар.

Олоӊхо сүрүн идиэйэтин оҕо иитиитигэр маннык хайысханан туһаныахха сөп:

Көрдөрүү. Олоӊхоҕо сыһыаннаах ойуу-бичик, араас оӊоһук, туттар тэрил, мал-сал - барыта көрдөрүүгэ турар, онон оҕоҕо тулалыыр эйгэ олохсуйар.

Алтыһыы. Оҕо олоӊхону истэ уөрэнэҕинэ олоӊхо сүрүн өйүн-санаатын, тылын-өһун кытта алтыһкар. Оҕо, көрбүтүн алтыспытын түмүгэр бэйэтэ тутан-хабан оӊорорго үөрэнэр. Оҕо айылҕаҕа үгүстүк сылдьан, айылҕалыын алтыһар.

Уһуйуу. Оҕо үтүө да, мөку да өттүн билэн, бэйэтигэр сөптөөх түмүгү оӊостор. Үчүгэй үгэстэри иӊэринэргэ, ону тутуһарга аналлаах үөрэх наада. Онон үлэ, өй-санаа мындырын сатыыр, баһылыыр гына иитэн - үөрэтэн таһаарыы, уһуйуу суолтата улахан, ньымата элбэх, араас.

Сайыннарыы. Оҕо өйдүүр дьоҕурун сайыннаран, истибитин иӊэринэр, өйугэр тутар, хатыыр, толкуйун сайыннаран, кэтээн көрөр, чинчийэр таһымӊа тахсар. Этин-сиинин эрчийэн, чэгиэн - чэбдик киһи буолар, араас дьоҕурун сайыннаран олоххо бэлэмнээх буолар.

3. К. Г. Оросин «Дьулуруйар Ньургун Боотур» кылгатыллыбыт олоӊхотун ис хоһооно

Бу олоӊхо үгэс курдук хас да чаастан турар. Олоӊхоҕо үс дойду туһунан кэпсэнэр. Үтүө дойдуга хаһан да хагдарыйбат оттоох - мастаах, элбэх күөллээх, хочолордоох сир эбит. Соҕуруу өттүгэр таас хайалар тураллар, арҕаа өттүгэр Араат Байҕал түллэӊниир. Бу дойду биир кэрэ маһа Аал Луук Мас буолар. Сотору - сотору бу бэйэлээх үтүө дойдуга алаараа дойду адьарай ааттаахтара быгыалыыр буолбуттар. Онуоха Орто дойду дьоно Дьылҕа Тойонтон кэрэ дойдуларын көмүскүүр дуула5а бухатыыры түһэрэн олохтоо диэн көрдөспүттэр. Дьылҕа Тойон быһаарыытынан Айыы Сиэр Тойон уонна Айыы Нуоралдьын Хотун оҕолорун Ньургун Боотуру, Айталы Куону бу үтүө дойдуга олохтуурга сорудахтаабыт. Уоллаах кыыс Орто дойдуга олохсуйан, олус үчүгэйдик олороллор. Ньургун Боотур уон сэттэ сааһын туолуутугар «кими эрэ кытта охсуспут, күүһүргэспит киһи» - диэн санаа үүйэ туппута. Арай Ньургун бултуу барбытын кэннэ, балтын Айталы Куону Аллараа дойду бухатыыра Тимир Ыйыста Хара кэргэн оӊостоору уоран илдьэ барар. Ньургун Боотурга таӊаралар сорук - боллур уоллара Күн Эрбийэ кэпсээн биэрэр уонна ох курдук оӊостон барарыгар соруйар. Уол дьулусхан субуйа сүүрүк Дьураа Хара атын миинэр да тус хоту ыстаннара турар. Өр дуу, өтөр дуу айаннаабытын билбэккэ хаалар. Эмискэ ата тохтообутугар көрбүтэ, хаан курдук уулаах байҕал кытыытыгар тиийэн турар эбит. Ол туран көрдөҕүнэ байҕал үрдүнэн, икки төбөлөөх Тимир Ыйыста Хара Айталы Куону олордон илдьэн эрэр эбит. Эмискэ Ньургун Боотур ата сахалыы саӊаран, киһилии кэпсээн барар: - «ити адьарай бухатыырын ситтэхпитинэ эрэ сатанар, бэйэтин дойдутугар киирдэҕинэ кыайан хоторбут биллибэт. Онон учугэйдик тутуһун, сындыыстыы сүүрдэр кэмим кэллэ» - диир. Дьэ ол кэннэ, Ньургун Боотур Тимир Ыйыста Хараны ситэн ылар да балтын Айталы Куону моҕойтон сулбу тардан ылар. Тимир Ыйыста Хара кыыһыран уолу охсуһууга ыӊырар. Охсуһуу улахана дьэ манна буолар. Сэп сэбиргэл алдьанан кыһыл илиилэринэн кытта киирсэллэр. Маны истэн Аллараа дойду баһылыга Арсан Дуолай диэн оҕонньор бу икки бухатыырдары Орто дойдуга баар, күн төрөөбүт Көмүс хайатыгар, ый төрөөбүт Ытык хайатыгар охсуһуннара ыытар. Аны маны истэн Дьылҕа Тойон Уот Байҕал арыытыгар ыытар. Турар сирдэрэ наһаа кыра эбит. Ким хотторбут ол Уот Байҕалга түһэн умайыахтаах. Ол туран Ньургун Боотур Айыы Умсуураттан көмөнү көрдүүр. Айыы Умсуур удаҕан кыталык буолан көтөн кэлэн сымыыт курдук үрүң илгэни бырахпытын уол ыйыстан кэбиһэр да күүһэ - уоҕа эбиллэ түһэр. Абааһы уолун хотоот аны Тимир Дьиһигистэй абааһылыын охсуһар. Уол абааһылары хотон, ыһыах дьонугар тиийэр. Орто дойду дьоно уруйдуу көрсөллөр. Сабыйа Баай Хотун Ньургун Боотуру абааһы кириттэн - хоруттан өлүү уутугар суунарыгар соруйар. Уол ырааһыран кэлэн аһаата - сиэтэ. Сабыйа Баай Хотун уолга саӊа сорудах биэрэр. Кун Дьирибинэ бухатыыр кэргэн ылыахтаах кыыһын Үчугэй Үөкуйдээн Куону Уот Уһутаакы обургу уоран ылбытын быһыы барар. Ол баран истэҕинэ арай көрбүтэ кыталык көтөн кэлэн аттыгар олорунан кэбиһэр. Уонна Айыы Умсуур буолан хаалар. Айыы Далбар Куо аптаах кымньыытын көмөлөһүө диэн биэрэр. Аллараа дойдуга Уот Уһутаакы дойдутугар тиийэн аны биһиги киһибит Уот Уһутаакылыын охсуһуута саҕаланар. Ньургун Боотур айыы далбар кымньыытынан абааһы уолун түөһун хайа охсон кэбиһэр. Абааһыны хотон, Үчүгэй Үөкуйдээн Куону, Кун Дьирибинэ бухатыыры босхолуур уонна айыы дьонун быыһыыр. Айыы дьонугар тиийэн үөрүүлэрэ үксээтэ. Үчүгэй Үөкуйдээн Куо уонна Күн Дьирибинэ бухатыыр ыал буолар ыһыахтарын тэрийдилэр. Дьэ манна оонньуу бөҕө оонньонно. Ньургун Боотур балтын кытта дьиэлэригэр тиийдилэр. Арай көрбүттэрэ үрүн көмүс таӊастаах бухатыыр хаама сылдьар эбит. Ньургун Боотур ол киһилиин бастаан бэйэ - бэйэлэрин билсибэккэ тусталлар онтон билсибиттэрэ Ньургун Боотур инитэ Үрүӊ Уолан эбит. Биир үтүө күн Айыы Умсуур удаҕан кэлэн аналларын этэр. Ньургун Боотур Кыыс Ньургуну кэргэн ылыахтаах эбит, Үрун Уолан Туйаарыма Куону. Дьэ ол аналларыгар баралларыгар соруйар. Ньургун Боотур Кыыс Ньургуӊӊа тиийэр уонна күүстэрин холонон тустан бачыгыраталлар. Кыыс уолу өттуктээн сиргэ быраҕаттыыр. Уол хотторон эрэбин диэн ыксыыр уонна кыыһы туурэ харбаан ылла да сиргэ быраҕар. Кыыс Ньургун онуоха маннык диэн этэр: «убайым Айыы Дьураҕастай аллараа дойдуга киирэн Дьөллөрү Үтугэн дьэбэрэтигэр түһэн хаалла. Кинини быыһаары Алып Хара абааһыга хотторон кэллим. Дьэ эн быыһаан кэллэххинэ эйиэхэ кэргэн тахсыам» - диир. Киһибит ону истээт атыгар олорор да арҕаа диэки айанната турар. Сытыган сыттаах аллараа дойдуга тиийэн кэлэр. Алып Хара абааһы утуйа сыттаҕына Айыы Дьураҕастайы быыһыыр. Ол кэмӊэ Алып Хара бухатыыр уһуктан кэлэр да хаһыытаан бытарытар. Дьэ кытаанах охсуһуу буолар. Ньургун Боотур уонна Айыы Дьураҕастай абааһы хас да төбөтун быстылар, илиитин - атаҕын араардылар. Тиһэҕэр абааһыны өлөрдүлэр. Ити курдук Ньургун Боотур абааһы дойдутун түгэҕэр тиийэн Айыы Дьураҕастайы быыһаабыт. Дьэ уонна дойдуларыгар тиийэллэр. Айыы дьоно үөрэн - көтөн ыһыах ыһаллар. Ньургун Боотур Кыыс Ньургуну, Айыы Дьураҕастай Айталы Куону, Үрүӊ Уолан Туйаарымы Куону ылар ыһыахтара буолбут. Дьэ, ити курдук айыы дьоно күн бүгүнүгэр диэри үчүгэй баҕайытык олороллор эбит.

2 чааһа. Практическай улэ.

2.1 Паазылы онорорго туттар мал - сал.

1. А4 кумааҕы.

2. Боростуой харандаас, сотор, фламастердар, өӊнөөх харандаастар.

3. Картон, икки өттүлээх скотч, кыптыый.

2.2 Паазыл маӊнайгы эскииһэ.

2.3 Паазылы оӊоруу үлэтин түмүгэ.

2.4 Оскуолаҕа киириэн иннинээҕи саастаах оҕолорго, оонньуу нөӊүө иитээччи олоӊону өйдөтүүтэ.

1. Оҕолорго К. Г. Оросин «Дьулуруйар Ньургун Боотур» кылгатыллыбыт олоӊхотун билиһиннэрии.

2. Оҕолорго олоӊхо геройдарын уруһуйдарын көрдөрүү.

3. Оҕолор, олоӊхо геройдарын уруһуйдарынан сирдэтэн оонньуу нөӊүө паазылы таһаарыылара.

4. Оҕолор олоӊхону төһө өйдөөбүттэрин уруһуйдатааһын.

Түмүк санаа.

Олоӊхо - норуот тылынан сүдү айымньыта, устар ууну сомоҕолуур уран тыллаах, кырыымпалыы кылыгырас кылыһахтаах, сүргэни көтөҕөр, санааны күүрдэр, нохтолоох тойон сүрэҕи долгутар улуу олоӊхоһуттар талба талааннарын өркөн өйдөрүн, айар имэӊнэрин айыыта буолар.

Олоӊхо аан дойду култууратын сэдиэбирэ буолуоҕуттан киниэхэ кэрэхсэбил улаатта. Ол иһин мин, олоӊхону интириэһиргээммин маӊнайгы үлэбин оскуолаҕа кириэн иннинээҕи оҕолор олоӊхону кыра саастарыттан биллиннэр, өйдөөтүннэр, диэммин ийэбэр «Ладушка» оҕо саадын иитээччитигэр Колесова Елизавета Егоровнаҕа көмө көрдөрөр матырыйаалы паазылы оӊорон таһаардым.

Бу оӊоһугум иитээччилэргэ туһалаах буолуо диэн, эрэнэбин. Тоҕо диэтэххэ, оҕо саадыгар олоӊхоҕо сыһыаннаах анал көрдөрөр матырыйааллар суохтар.

Онон мин, инникитин даҕаны салҕыы олоӊхону дириӊник үөрэтэн, кыра саастаах оҕолорго, алын кылаас оҕолоругар көрдөрөр матырыйааллары оӊоруохпун баҕарабын. Билигин үлэлэһэ сылдьар айымньым Иннокентий Теплоухов - Тимофеев «Кулун Куллустуур» олоӊхото буолар.

Уонна, түмүкпэр этиэм этэ аныгы кэнчээри ыччаттар, өбүгэлэрбит тылынан уус-уран айымньытын олоӊхону ааҕыӊ, сэргээӊ, үөрэтиӊ. Оччоҕо сахабыт ийэ тыла, фольклора, култуурата сутэн өһөн халыа суоҕа.

Туһаныллыбыт литература.

1. Ефимова Л.С., Трофимова М.В. Олоӊхо оҕону, ыччаты иитиигэ, сайыннарыыга суолтата. Дьокуускай 2007.

2. Поликарпова Е.М., Никитина Нь.Г. Олоӊхонон оонньуу дьарыктар, уруоктар. Дьокуускай 2009.

3. Тимофеев Н.П. Оҕону олоӊхолуурга үөрэтии. Дьокуускай 2009.

4. Третьякова И.Н. Школа новых идей. Якутск 2009.

5. Филиппова Н.И., Чехордуна Е.П., Флегонтова У.М. Олоӊхо: өбүгэ үөрэҕэ уонна билиӊӊи кэм.

15