Реферат по теме Тыва бижик

Раздел Другое
Класс -
Тип Другие методич. материалы
Автор
Дата
Формат docx
Изображения Нет
For-Teacher.ru - все для учителя
Поделитесь с коллегами:

Дыёнадыгныё темазы:

«Тыва бижик»

Бижиктиё тывылганы.

Тываныё девискээринге эрте-бурунгу \елерде демдек бижиктер турганын шинчилелдер к=рг\з\п турар.Бижик х=гж\лдезиниё баштайгы чадазы болза хаяларда кижилерниё болгаш дириг амытаннарныё х=делиишкиннерин д\рз\леп к=рг\скен чурумалдар болур.Оларны эртемде петроглифтер дээр.Тывада ындыг д\рз\-чурумалдар х=й.Чижээлээрге,Барыын-Хемчикте болгаш Улуг-Хемде петроглифтиг хаяларны «Бижиктиг-хая» дээр.

Петроглифтерниё соонда иероглифтиг бижик тывылган.Ол бижикте демдек б\р\з\ б\д\н билигни(с=ст\)илередир.Ук бижиктиё чижээнге кыдат иероглифтер хамааржыр.

/нн\г бижик Тывага эртеги т\рк \еде,5-7 вектерде тывылган.Ол болза даш к=жээлерде оюп бижээн с=стер болгаш домактар болур.

Тыва дылдыё т==г\з\н штнчилээринге Тываныё хая-даштарында артып калган бурунгу бижимел тураскаалдар улуг ужур-дузалыг.Бурунгу т\рк болгаш кыргыз \елерде(VI-IXвв) к=жээ даштарга болгаш хаяларда оюп бижээни-биле артып калган 130 ажыг бижимел тураскаалдарныё х=й кезии Тываныё девискээринден тывылганы эртемденнерниё кичээнгейин хаара тудуп турар.Ол бижиктер колдуунда-ла=лген,=л\рткен шериг баштыёчыларга тураскааткан,оларныё чагыгларын,бодалдарын,амыдыралда болгулаан болуушкуннарны к=рг\скен уткалыг бижиктер болур.Тывылган тураскаалдарда бижимелдерниё \езин тодарадыр \е келгенинден ол ынчан дыка х=й эртемденнер Тыва кээп шинчилелдерни чорудуп келген.1889 чылда орус географтыг шинчилелдиё Ч==н Сибирь салбырыныё Н.М.Яндинцев баштыё ныг экспедициязы 110 одуруглуг, бирээзи 428 одуруглуг бижимелдерлиг тураскаалдарны тыпкан.Даштарда бижимелдерни мурнунда Енисей бижии деп турган болза,Ядринцевтиё тыпкан к=жээлерин барымдаалап Орхон-Енисей бижии дээр болу берген.1

Тыва бижикти чогаатканы болгаш сайзыратканы.

Тыва бижик чок турар \еде тывалар амы-хуузунда чагаалажырда, албан-херек документилери кылырда, оларны чурт иштинге чарлап парлаарда, солун-сетк\\л \нд\рерде, эрги (ама саазынныё \ст\нден адаанче углай бижип бадырар) моол бижикти болгаш моол дылды ажыглап чораан. 20 вектиё 20 чылдарын с==лз\редир ажыттынган баштайгы тыва школаларга эрги бижиктиг моол дылды, а чамдыкта школаларга орус дылды болгаш орус бижикти база ==ренип эгелээн.

Тыва национал бижик чогаадыр дугайында айтырыг 1921 чылда Тывага \нген улусчу революцияныё соонда тургустунган.Тыва бижиктиё элээн каш т=левилелдери кылдынган турган.Ындыг т=левилдерниё бирээзинге 1927 чылда Москвага парлаттынган, орус алфавитке \ндезилеттинген \ж\глелдиё бижиин хамаарыштырып болур. Ол номда =,\,ё деп \ннерни дамчыдар о,у,н болгаш =ске-даа хевирин =скерткен \ж\ктер бар.

1925ч. Октябрьда Тываныё араттыё революстуг намыныё 4 -к\ шуулганынга тыва национал бижикти чогаадырыныё дугайында айтырыгны бир дугаар чугаалашкан. Тыва бижикти чогаадырынга тыва \ннерге тааржыр кылдыр орус \ж\ктерни ажыглаарын шиитпирлээн.Тыва бижикти орус \ж\кке \ндезилеп кылыр дугайында шиитпирни х\лээп алырынга ол \еде Тыва намныё Т=п комитединиё чиёгине секретары Монгуш Буян-Бадыргы улуг идигни берген. Ч\ге дээрге ол орус дылды болгаш орус бижикти билир турган. 1926 ч. Август 30-де ТАРН Т=п Комитединиё политбюрозунга тыва национал бижиктиё чогааттынган т=левилелин бадылаан.

ТАРН-ныё чедиги шуулганынга (1928 ч) тыва бижикти чогаадырынгче база катап онза кичээнгейни салган. Бо таварылгада Монгуш Лопсан-Чиёмитке тыва бижикти латин \ж\кке \ндезилеп чогаадырын Чазактан дааскан.

Кайгамчык ханы билиглиг эртемден М.Лопсан-Чиёмит Тываныё национал бижиин т=левилээрде, ч==н ч\к улустарыныё чамдык \ж\ктерин сайгарып, ==ренип к=р\п тургаш, адак с==л\нде немец ( латин) алфавитке доктаап, оон майык кылып алза ажырбазын шиитпирлээн. М.Лопсан-Чиёмиттиё чогааткан алфавиди, ооё ному Ленинградка Эртемнер Академиязынга ажылдап турган профессор Николай Николаевич Поппениё холунга кирген.

М.Лопсан-Чиёмиттиё чогааткан бижии ССРЭ-ниё Эртемнер Академиязынга сайгарылга эртип турда-ла, ооё т\ёнелин-даа манавайн,

чаа бижикти Тывага калбаа-биле ==ренип эгелей берген. Бодунуё чогааткан бижиинге ==редилге номнарын чогаадып бижиири-биле база ук бижикти ==редип башкылаары-биле М.Лопсан-Чимитти Кызылга келдиртип эккелгеш,тускай =г тип берип,ооё акша-шалыёын шиитпирлеп берген.

Тыва бижикти ==ренири чоорту калбарып, чер-черлерге т\р курстар ажылдап турган.Ынчангаш Лопсан-Чиёмитти тыва бижикти чогаадып тургузарыныё т==г\з\нде баштайгы эртемден,бир дугаар тыва башкы деп адап болур. Ук бижикти ==редип турар \езинде чамдык эдилгелерни болгаш немелделерни киирген соонда, 1929 ч. Февраль 3- те ТАРН ТК-ныё дээди ч=в\лелиниё хуралынга х\лээп алган.

Ол \еде ниитилел амыдыралын ССРЭ-ни =тт\н\п,аёгы туружу-биле \нелээр,кижилерни «бай», «феодал», «ядыы», «хам», «лама» деп стер-биле ылгай к==р хамчык аарыг нептерээн.ТАРН-ныё 8-ки хуралынга (20.10.-10.11.1929 ч) «Тыва дыл айтырыын шиитпирлептер кандыг-даа к\ш чок» деп меге т\ёнел \нд\р\п,ВКП (б) Т=п комитединден тыва бижикти чогаадырынга дуза дилеп, «Лама кижи \ж\к чогаадырга,ч\гле мораль талазы-биле эвес,а политикагашуут таарышпас ч\ве-дир» деп т\ёнел \нд\рген.Ооё уржуундан эртемниг ламаЛопсан-Чиёмиттиё ажылдары-даа,ооё ады-даа тыва бижиктиётургустунганыныё т==г\з\нден уштунуп калган.

Ол \еде «/ж\глел»( «Тыва уругларныё эё баштай \ж\ке ==ренир тептери») 1927 чылда Москвага 4000 муё кезектиг \нген. Авторлары: Тэндири +н\рген,Брюханов(Сотпа),Бузыкаев.

1930 чылдыё июнь 28-те Тыва Арат Республиканыё Чазааныё шиитпирин езугаар латинчиткен чаа т\рк алфавитке \ндезилеттинген тыва бижикти к\р\не бижии кылдыр бадылаан.ооё алфавиди 28 \ж\кт\г турган.Латинчиткен тыва бижиктиё баштайгы «Тываныё чаа \з\\» деп \ж\глелин В.Москалев ол-ла 1930 чылда А.Пальмбах,А.Соколов,А.Сухотин оларныё киржилгези-биле чогааткан.Ол ном база Москвага ССРЭ-ниё ном \нд\рер черинге парлаттынган./ж\глелдиё бир онза ч\\л\-ооё ийиги арнында башкыларга кыска методиктиг айтыышкынны бергени.Бо \ж\глел 1931 чылда база катап эдилгелиг \нген.Ынчан аёаа к\р\не бижиинде х\лээп алдынганын езугаар орус дылдан \легерлээн с=стерге хереглээр(ф,в) деп \ннерни демдеглээр \ж\ктерни немей киирген.Ынчанган ооё алфавиди 30 апарган.

Т\рк улустарга ол \еде нептерээн турган чаа т\рк алфавитке \ндезилээн ол т=левилелди ажыглааш, тыва бижикти чогаадырынга

элээн х=й эртемденнер, Москва, Ленинградка турган тыва сургуулдар, Тываныё к\р\не, культура, х=й-ниити ажылдакчылары киришкен.

Пальмбахтыё сактыышкыны-биле тыва араттар \ж\к-бижикке к\зелдии-биле ==рениксеп турган.Ынчалза-даа эвээш кезекке \нд\рген \ж\глел ному чедишпейн турган,ч\гле ном эвес карандаш,кыдырааш база-ла чедишпейн турган..Калбак ыяштарны \стээш,х\л-биле бызап-бызап ,арыды \р\пкеш,с\в\р баштыг ыяш-биле \ж\ктерни бижип ==ренип турган.

/жен чылдарда Тывага \ш янзы школа турган:школа-интернаттар,чайлаг школалары база кирип ==ренир школалар.Ук школаларгреникчилер ч\гле 4 чыл )эге чада школазы) ==ренир турган.

Школа-интернаттар сумуларга база кожууннарга турган.Сумуларга колдуунда ийи, кожууннарга д=рт чыл хуусаалыг эге чада школалары турган.Кирип ==ренир школалар алдын уургайынга болгаш кур-экономнарга турган.Ол \еде школалар чедишпес боорга база бижик билбес чорукту д\рген узуткаар дээш,ындыг школалар ажыттынган турган.Кыска \ениё дургузунда бижик билбес чорук узуткаттынып эгелээн.Ол \еде «/нен» деп моол дыл кырында солун 500 кезекке \н\п турган.1931 чылдыё Май 1-ден эгелээш,1500 кезекке \н\п эгелээн.

1935 чылда ниитизи-биле 15 чайлаг школазынга 405 сургуулду ==редип турган. А 1939 чылдарда Тыва Арат Республикага 42 чайлаг школазынга 1640 сургуул ==ренип эгелээн.1940-1941 чылдарда баштайгы 7 чылдыг школалар Кызылга,Чаданга,шагаан-Арыгга,Кызыл-Мажалыкка ажыттынган.Ол \еде кандыг-даа программа,==редилге номнары,методиктиг с\мелер чогундан ол-ла класстарга хереглээр орус дылдыё ==редилге номнарын ажыглап,оларны тыва дылдыё грамматиказынга таарыштыр очулдуруп башкылап турган.

Совет Эвилелиниё составынга Тываныё 1944 чылдыё октярьда киргениниё соонда,1945 чылда Эртем комитединиё орнунга тургустунган. Тываныё дыл , литература болгаш т==г\н\ё эртем-шинчилел институду(ТДЛТЭШИ) тыва школаларныё 1-7 класстарыныё тыва дыл болгаш орус дыл,тыва литература болгаш орус литература номнарын чогаадыр база ол класстарга ==ренир =ске б\г\ эртемнеринё ==редилге номнарын тыва дылче очулдурар болгаш парлап \нд\рер деп даалганы алгаш,ону А.А.Пальмбах болгаш Л.Б.Чадамбага удурткан б=л\к ажылдакчыларныё к\ж\-биле 50 чылдарныё эгезинге чедир к\\сеткен.4

1946 чылда Л.Б.Чадамбаныё тургусканы тыва дылдыё \ж\глели парлаттынган.Ол ном 1962 чылга чедир он катап \нген.Ону Х.С.Алдын-оолдуё бижээни \ж\глел 1963 чылда солаан.

Тыва дылдыё шинчилээн эртемденнер.

Тываларныё дылын шинчилээр.чыып бижиир ажыл 19 вектиё бирги чартыында эгелээн.Тывага чораан эртемденнерниё ажылдарындан ол \еде =гбелеривистиё дылын,бодалын,с=с-домаан база канчаар чугаалажып чораанын билип алыр бис.

19 вектиё эгезинде Г.И.Спасский амгы Хакассияныё девискээринге ийи тыва кижиге ужуражып,оларныё дылындан каш с=с бижип алыр аргалыг болган.

Чамдык чазыглар бар-даа болза,Г.Спасский бодунуё материалдарында тыва с=стерниё адаттынарын ниитизи-биле черле шын бижип к=рг\скен.Чижээ:орка-оорга,шажан-шаажаё,тчюскен-чаашкын.С=стерниё демдеглеттингени-биле,аян-чорукчунуё ужуражып,чугаазын бижип ап турган улузу Тожунуё чурттакчылары деп ч\ве билдинер.

1847 чылдыё чеди айда Тожунуё Сыстыг-Хемге сураглыг финн эртемден Матиас Александр Кастрен келгеш барган.Ооё сорулгазы-тываларныё дылын шинчилээри.Ол Тожуга ч\гле 7 хонган.М.Кастренниё чыып алган матриалдарын алгаш к==рге,ол \еде Тываныё соёгу-ч==н девискээриниё азы Тожунуё чурттакчыларыныё дылы амгы тыва дылдан,ылаёгыя тожу диалектизинден,колдуунда ылгалбас болза-даа чамдык с=стерниё \н тургузуунуё онзагайы-биле хакас дылдыё диалектилеринге чоокшулажып турары илереттинген.Чижээ,дараазында с=стер эрткен вектиё база амгы \ениё тываларыныё дылында бары кд=мей болуп турар:каадеё-амгы т.д.хадыё,хакас дылда хазынь; кодан-амгы т.д. кодан,хакас дылда хозан.

М.А.Кастрен тывалар т\рк дылдыг улус-тур деп ч\вени бадыткаан баштайгы эртемденнерниё бирээзи.Ниитизи-биле М.Кастенниё чыгган материалдары эрткен ч\с чылдыё тываларыныё дылын билип алырынга база ооё т==г\з\н шинчилээринге улуг ужур-дузалаг болган.2

Барыын Тывага,Бай_тайганыё Кара-Х=лге,1861 чылдыё июль эгезинде сураглыг эртемден т\рколог,академикВ.В.Радловтуё чорааны тыва дылдыё болгаш чоннуё т==г\з\ншиитпирлээринге дыка улуг д=г\м болган.Ол тывага ч\гле 4 хонгаш, кыска хуусаа иштинде «Багай Чуру», «К\ч\т\ Бодун»(моол дылдан очулдурарга «К\ч\л\г ыяш») деп тоолдарны болгаш ырылардан \з\нд\лерни бижээш,1866 чылда парладып \нд\рген.Кара-Х=лден чыгган материалдарыныё дылын к==рге.амгы Бай-Тайганыё чурттакчыларыныё база т=п Тываныё чонунуё дылындан ылгалбас болуп турар.Чижээ,чамдык с=стерге,»ы» деп кызаа ажык \нн\ё орнунга «а» деп делгем ажык \нн\

ажыглаары:андыг (амгы т.д. ындыг,алтай дылда андый),табызык (амгы т.д. тывызык,алт табышкак).

Тыва бижикти чогаадырынга,т==г\з\н,этнографиязын шинчилээринге тыва дылдыё баштайгы шинчилекчилериниё бирээзи Николай Федорович Катановтуё «Опыт исследования урянхайского языка» (Урянхай дылды шинчилээриниё шенелдези) деп 1903 чылда Казаньга \нген ному улуг ужур-дузалыг болган.Ооё Тывадан чыгган материалдары дыл болгаш т==г\ эртемденнеринге,этнографтарга,аас чогаалыныё шинчилекчилеринге-эгээртинмес байлак шыгжамыр болур.2

Октябрь революциязыныё соонда тыва дылды шинчилээринге профессор Александр Адольфович Пальмбах улуг \л\г-хуузун киирген.А.А.Пальмбах бодунуё амыдыралыныё 30 ажыг чылдарын тыва дыл эртеминге,национал кадрларны белеткээринге,==редилге номнарын чогаатчырынга бараалгаткан.Ол тыва дылдыё х=гж\лдезинге эртемден,педагог база чогаалчы бооп киржип чораан.30 чылдарныё эгезиндеА.А.Пальмбахтыё «Тыва дыл кичээлдери» деп 12 \нд\р\лгелиг ному парлаттынган .Ооё соонда 40 чылдарныё эгезинде орус б=лг\мнерге болгаш школаларга тыва дыл ==редириниё «Тыва домак» деп номун ол С.С.Лопсан-биле кады бижээн.А.А.Пальмбахтыё эртем ажылдары 30 ажыг.Оларныё иштинде тыва дылдыё база бир к=ск\ шинчээчизи Ф.Г.Исхаков-биле кады кылган 1961 чылда \нген.»Грамматика тувинского языка.Фонетика.Морфология» деп эртем грамматиказы чугула черни ээлеп турар.Ол болза тыва дылды мурнуку \еде шинчилеп келгенин т\ёнеп к=рг\скен улуг хемчээлдиг ажыл бооп турар.3







Туннел

Тыва бижикти сайзырадып, ооё орфографиязын, пунктуациязын быжыктырарынга Александр Адольфович Пальмбах, Монгуш Допчунович Биче-оол, Леонид Борандаевич Чадамба, Шулуу Чыргал-оолович Сат дээш =ске-даа эртемденнер, башкылар, парлалга ажылдакчылары улуг \л\г-хуузун киирген.

Тыва бижик Республиканыё ажыл-агый, культура, чечен чогаал, уран ч\\л, эртем, улус ==редилгезинниё талазы-биле х=гж\лдезинге улуг ужур-уткалыг болган.

Т\рк дылдарга хамааржыр тыва дыл база ооё эдилекчизи ,ээзи тыва чон ч\с-ч\с,харын-даа муё ажыг чылдар-биле санажыр т==г\л\г узун орукту эрткен.Ук \ениё иштинде тывалар х=й-х=й т=рел болгаш т=рел эвес чоннар-биле кады-кожа харылзаа-холбаалыг чурттап чораанындан оларныё дылы база-ла ол чоннарныё дыл-доиаа-биле харылзажып,салдарын шиёгээдип ап,бодунуё салдарын ол дылдарга чедирип,х=гж\п,сайзырап келген.Ынчангаш,тыва дылдыё эрткен т==г\з\-биле тудуш,холбаалыг дээрзинге чигзиниг турбас.









Тыва дылдыё кажан бижиктиг апарганын

=ске т\рк дылдар-биле деёнээни

Т\рк дылдар

Каш чылда бижиктиг апарганы

Кандыг графикага \ндезилеп тургускан


Каш чылда орус графикаже шилчээн

Тыва дыл

1930 ч

латин

1941 ч июль 8

Алтай дыл

18 векти1 40 чылдарында орус графикага \ндезилээн миссионер(шажын) алфавит тургустунган.

1845-1922-миссионер

1922-1928

1928-1938

1938-1944-латин

1944 ч

Якут дыл

Баштайгы якут алфавти 1819 чылда к=ст\ келген деп бодал бар.

латин

1939 ч

Шор дыл

1885.Шор дылдыё бижииниё \езинде 4 алфавит солушкан:

1.Миссионер

2.орус графика

3.Латинчиткен

4.орус графика

1885-миссионер

1930-1938-латин

1938 ч

Хакас дыл

1921.Орус графикага \ндезилээн алфавитти 1924 чылда х\лээп алган.

1929-1939-

латин

1939 ч











Дыёнадыгныё темазы:

«Тыва бижиктиё тургузукчулары.»













© 2010-2022