Темазы: Артык Ховалыгның «Ай-кыс биле Алдын-Мерген» деп тоожузунда улусчу ужурлар болгаш аас чогаалын ажыглааны»

Тыва чогаалгакласстандашкаарномчулгакичээли

Темазы: Артык Ховалыгның «Ай-кыс биле Алдын-Мерген»дептоожузундаулусчуужурларболгашаасчогаалынажыглааны».

Сорулгазы :

1.Авторнуң «Ай-кыс биле Алдын-Мерген» депаасчогаалынынтоол, тоолчургучугаахевирингедомейлешкектоожузунун уран-чеченонзагайларынболгашчогаалчынынтывачери, ооныдыктандылары, аржааннарынындугайындабодалдарынуруглар-биле сайгарары;

2. Өөреникчилернитываулустуңсагыпчораанёзу-чурумнарынгахумагалыгболурунгачаңчыктырары базаТөрээнчери, оонбойдус-байлаангаынакшылды, хүндүткелдикижизидери.

Дерилгези: интерактивтигсамбыра, үлегердомактар,йөрээлдер

Чорудуу:

І.Организастыгкезээ:

- Амыр, амыргын-на бе? Бүгүдеолурупсаадаңар.

Удавасчүүкелирил, уруглар?...Шын-дыр, уруглар, Шагаа…Бөгүнбистинкичээливистеаалчыларкелген, уруглар. Тыва чоннуныдыктыгбайырлалы-Шагаа-биле,үнүполурарТоолайчылынуткуштурхүндүлүгбашкыларывыскакадыкшылды, ажыл-ижингечедиишкиннерни, амыдырал-чуртталгазынгааас-кежикти база сүтдегакоруктукузепкаалыңар.Ынчангашсилерниңкичээлгесонуургалдыгболгашидепкейлигболуруңарныкүзедим, уруглар.

Кичээливисти «АйысАржаанавыралынсиңниктир» депшулук-биле эгелепалыылыңар.

Ада-иемыдыкчурту-Сүт-Хөлум!

Айызапкээравыралдыг - Аржааным!

Тывызыксыгкаазы-биле онзагай,

Дынгылдайлыгуянуннуг-Ыраажым!

Сагыш-сеткилкемин чуй шаап, арыглаар,

Чаагайайдыс мага-боттуарыглаар,

Бодалдарга буян сиирипыдыктаар,

БолбаазынКүшчеттиниингеужуктаар.

АлдынТывамдангыназыАржааным,

АвыралдыгчаяалгалыгЭртинем!

Ал-лаботтусергедиптерБуянныым!

Ажы-толүмкадагалаарЫдыктыым!

АйысАржаанавыралынсиңниктир

Алгагсосту тончу чоккасоглээйн-не.

Артык Ховалыг

- Шулуктуңидейлигутказычул?

- Тыва кижиниңыдыктыгТөрээнчерин, ооңэгээртинмесбайлааболуравыралдыгалдынаржааныналдаржыдып, оонбуянныын, ыдыктыын, эртинелиинмагадапханмайнтурарын, анаакызыгааржокынакшылынилередиптурар.

- Шын-дыр, эр хейлер! Бошүлүктүңавторун Артык Хом-ОттуковнаХовалыгдээр, уруглар. - Чогаалчыкайычерчурттугболду? - Сүт-Хөл.

- Ынчангашбистиңбогунсайгарып көөр чогаалывыстың автору Артык Хөм-ОттуковнаХовалыг.(Слайдыдантеманы, сорулганы база чогаалчынындугайынданомчуур).

Слайд соонда:

- Мен силергечогаалдыномчааш, оонбижиттингеничүнүң-биле уран-чеченболуптурарынбилипкээронаалгабергентурган мен.Кыскаутказынкымчугаалаптарыл? ( Бирөөреникчиутказынчугаалаар).

Ынчангашчогаалдыңдугайындасактыышкынныгбеседаданкылыптаалыңар.

- Чогаалдың жанры чүл?( Тоожу)

- Болуушкуннарнынболуптурарчерлеринчугаалапкөрүңерем( Сүт-Хөл, Сүмбер-Уула, Кызыл-Тайга, Бора-Тайга, Ак-Хем, Чес-Булуң).

- Чогаалдыңэкспозициязыканчаарэгелээрил? ( Тыва улустуңтоолдарындадег, «экишагныңэктинде, бак шагныңбажында» депэгелээр).

- «Ай-кыс биле Алдын-Мерген» дептоожуаасчогаалынынкайыжанрлары-биле төрелдешкегил? ( Тоолдар, маадырлыгтоолдар, хуулгаазынтоолдарболгаштоолчургучугаа-биле домейлежиптурар).

-Чүгеынчадепбодап тур силер?

- Эгези база тоолышкаш…Шыяанам…дээшэгелээр, чогаалдыңмаадырларынынчурттапорарөөнчогаалчытозанаътдолганыпчетпесдокулчакакөргээдепбижээн, а кажан Ай-кысөзебергеш,черээзи-биле чоруптурарүеде ада-иезимуңгарааш,мынчадепсүмележир: « Ай-Кыстыадаан-мөөрейчарлаптургашкижигебээр.Аъдыэрткен, шүүлгенмогеге Ай-Кыстыакбаштыгсарыгхою-биле кадыбээр»

-А.Ховалыгның «Ай-кыс биле Алдын-Мерген» дептоожузунчүүсолун, онзагайболдуруптурарыл? Чогаалчытоожунучүнүң-биле байытканыл?

- А.Ховалыгның «Ай-кыс биле Алдын-Мерген» дептоожузуканчаар-даааажок уран-чеченбижиттинген, улустунужур-чанчылдарынбарык-ла шуптузункииргендепчугаалапболур база аасчогаалыныңжанрларыхойү-биле кириптураркайгамчыкбайлакчогаал.

- Шын-дыр. Эр хейлер! Артык Хөм-ОттуковнаХовалыг-төрүттүнгениечерининалгакчызы, олоран-чуртунуңчайгаарбүткенкаас-чараштайгаларынга, хемнер, хөлдеринге, аржаансугларынгакызыгаарчокынааншүлүктериндеболгаштоожуларындаилереткен. «Ай-кыс билеАлдын-Мерген» дептоожузундадыкахөйулусчуужурларны, ёзулалдарныболгашчаагайчанчылдарны база тывачоннуңбайлакаасчогаалынхөйү-биле ажыглаан. Амоларгадоктаапкөрээлиңер.

1.Тос ужурлар.( слайд 6,7)

2.Уруг сыртыыншыгжаары, уругхирниншыгжаары (тоссыртык, тостанды) - слайд 8,9

3.Аалчыларны уткуурунуңёзулалы.

4.Уруг тывар азы уругайтырарыныңёзулалы

6.Кудашкыларның белек сунчуп, удур-дедирхүндүлежиптурары.

7.Дүгдеглиг кыстыавазыныңкаастаптурары. (арын 217) слайд 10

8.Топ айтырары.

9.Куда ёзулалы.

10.Уруг доюнэрттирип, атадаары.

11.Уругчажынхылбыктаары.

12.Дүк салыры.(мында бот-бодунгадузалажырёзулал, улугкижилернинадынойзурёзулал) слайд 11, 12

13.Анчыёзулалы.

14.Молдурук сөөгуналгаары (Онухемдээнкижиушкатапкурайлааш, алгаар). Эъттисалырынынужурлары. Арганынаңыхамаанчок, азыраанмалынөлүреркижиничалаар, өзээрчурумнуг.

- Черээзихорадааш, чангысурууналгашбарган.Чүге? Чес-Булуннуңсуучүгекатканыл?

15. Сугбажындагыыры.

-Бирээзи - даг, бирээзи - аржаанболган.Чүге?

- ШалбааХөл болу берген. Канчап? слайд 13, 14, 15

Шагаабүдүүзүндеыяшчарбас, өскекижиниңэккелгеничемин отче кагбаанда, чивес - сагылгалархажыттынган.

17.Кайы-хамаанчок ыяшкеспес.Чаш ыяшсыкпас.(хараганмалгахоолулуг. Доорзундахорзунучемишкир)

Чогаалдыномчуполурарга, хамык-ла чүүлоонэгелээнболуптурар: « ытишпес кара суг»депчугааоонтывылган, хадыңчулуун база оонбээрдозупижерапарган, сугбажын база оонбээрдагыырапарган,

Улустуңаасчогаалынажыглааны:

1. Үлегердомактар.

Аалгакиргенкижиаякэрииызырар,

Аргакиргенкижисаатдайнаар.

Эгейникетпеске, соокболур,

Эргинибилбеске, соораболур.

Авагаажы-төлүкончуг,

Анчыгаалды-кишкончуг.

Үннүңчаражыхекте,

Үнүштүңчаражычечекте.

2.Чечен сөстер:

Кускун кара-дааболза, төлүнгеынак.

Ужа чиир - уктуг,

Төшчиир - дөстүг.

Чарынэъдинчааскаанчивес,

Чанындаэжинге кара бодавас.

2. Йөрээлдер: кудага

Дөнчергеөөнөглезин!

Дөлемчергемалынмалдазын!

Алангыэдээнанай-хураганчазабассын!

Мурнууэдээнажы-төлүчазабассын!

Азынганыалдынболзун!

Аатканыоолболзун!

Эзертээничырааболзун!

Эдилээнимөнгүнболзун!

Сарыгаскырчылгылыгболзун!

Сарыгбаштыгоолдугболзун!

Уругдоюнга:

Адазыдегшеверболзун!

Иезидегишчиболзун!

Аржаангайөрээл:

Өршээ, хайыракан!

Алдынаржааным, Ай-Кызым!

Агым-көгумбагладым,

Човуланымчоттундурупбер,

Аарыымарылдарыпбер,

Адап-сурапкелдим, алдынаржааным!

Ынчангаш Артык Хөм-Оттуковнабодунуңөгбелериниңарыгсеткилдиин, төлептиин, ынакшылгашынчызын, хүндүткелдиин, уранын, бойдузунгаынаансурапбижээнболуптурар. Сүт-Хөлчурттугоолдар, шынап-ла, мөгеболган(слайд16). Кыстары база чараш. Хөлдуңкаазын, дагларынынчаагайынкөргенкижичогаалчы, хөгжүмчү, ыраажыболуптурар. Каргыраалаар, хөөмейлээр, хомустаарталазы-биле кымга-дааалдыртпаан.Шакмонуалгашкөөрге, чогаалчыбодунуңчуртун, чонунканчаар-даааажокалдаржыдып, анааынаанчүнүң-биле-дааденнепшыдавазынмырыңай-ла бадыткал-биле бижиптурар.

- Силерниңбодалдарыңарнычугаалапкөрүңерем, уруглар.Силерниңчуртуңаркайы хирел? Чүзү-биле алдаржыдыпболурсилер?

Ынчангашкандыг-даакижигеТөрээнчери, оонбайлаа, чону, төрелаймааэргимболгашчоокболур.Бистиңулугчуртувус-Ыдыктыг Бай-Тайгавыс.Оонбажындамөңгунмеңгичайынналган, кажан-дааэривес, ыдыктыгоран. Аңаачонүе-дүптенбээр, чүдүпкелген..Оонэдээнчуртаанчонухѳй мал-маганныг, Мешкен-Хөлдүдолгандырчылгы, сарлыысынышпастапоъттаан.Тайгаларында ан-мен, кат-тоорук, кат-чимис, эм оъттардээшчерлечүүчогул?

Бай-Тайганынчонушуптуонзагай: талантылыг, уран-шевер, эрес-кежээ, төлептиг.Бай-Тал - чогаалчылар, ыраажыларчурту, Кара-Хол - генералдарчурту, Кызыл-Даг- уран шеверлерниң, чокдээнделегейгеалдаржаандашчонукчуларыныңчурту.Анааканчапкижичоргаарланмасбоор.Чүге Бай-Тайганынчонумындыгонзагайболганылдээрге, бистинчуртувус-Улуг Бай-Тайгавыстыңбистикарактап, ээкөрүптурарыол-дур.

Кичээливиститөндүрүп тура, бистиншколавыстыңчоргааралдарыболупчоруур «Эдер-Куй»бөлуунуноолдарыныңүделгези-биле шупту «Чес-Булун» депырны ырлажыптаалыңар.

Онаалгага «Тыва черим, тывачонум, тывадылым» дептемагачогаадыгбижиир.

Экиажылдааноореникчилернидемдеглээр.

МӨЧ Бай-Тал ортумакниитибилигшколазы

Темазы: Артык Ховалыгның

«Ай-кысбилеАлдын-Мерген»

дептоожузундаулусчуужурлар

болгашаасчогаалынажыглааны»

Кичээлди «Чылдынбашкызы - 2011» мөөрейге

тывадыл,чогаалбашкызыДоосС.М.эрттирген.

2011 чыл

МӨЧ Бай-Тал ортумакниитибилигшколазы

Ажыккичээл

Тыва чогаалболгаш география эртемнеринге

«Даглар»

дептемагадемнежилгекичээли

Тыва дылболгашчогаалбашкызы: Доос С.М.

География башкызы: Байыр-оол А.К.

2009-2010 оор.чылы