Исследовательская работа Свадебный фольклор и язык хакасов

Раздел Другое
Класс 9 класс
Тип Другие методич. материалы
Автор
Дата
Формат docx
Изображения Есть
For-Teacher.ru - все для учителя
Поделитесь с коллегами:



Муниципальное бюджетное общеобразовательное учреждение

Усть-Камыштинская средняя общеобразовательная щкола



Секция хакасского языка

Хакас тойның тілі





Автор : Тохтобина Валерия,

учащаяся 9 класса.

Руководитель: Албычакова Зинаида

Федоровна, учитель родного языка и

литературы.









с. Усть-Камышта- 2014





Хакас тойның тілі.

Язык хакасских свадебных обрядов.


Істезігліг тоғыстың пӧгіннері:

1) хакас тойдаңар сӧстерні істезері;

2) ол сӧстер ниме таныхтапчалар, кӧзідері;

3) кибірлердеңер чоох пазары;

Иргі кибірлерде мындағ тойлар полӌаң: «чахсынаң алысхан той»- «свадьбы по чести» или «свадьбы по-хорошему», или благородный пир, «хол алысхан той» - пир по договору, «хол хағысхан той» - той рукобитья, «теенӌектіг той» - пиршество с девичником, «чӧптіг той» - свадьба по уговору, «саблығ той» - славное пиршество, «аарлығ той» - почитаемый той.

Палалары кічігде улуғлар чӧптес салӌаңнар, ырах туғаннар алай ба арғыстар, хонӌыхтар, кемнің оолах, кемнің хызыӌах (сосватали и били по рукам (хол алысханы).

Пірееде тӧрібеен дее палаларны алызары чоохталӌаң «туюх худа» - глухое сватовство. Чӧп мындағ сӧстернең чоохталӌаң: «Палалар тӧрізе, алыс салзыннар, пірсі хызыӌах полза, пірсі оолағас полза. Ікізі оолахтар полза, алай ікізі хыстар полза, чӧрӌең аттар алыстырарбыс». Сватьялар удур-тӧдір «пил худагай» адалӌаңнар, «на пояснице».

Хаӌан палалар ӱс часха читсе, оолахтың іӌе-пабазы хыстың іӌе-пабазынзар сыйыхтығ ааллап парӌаңнар. Пастағы ааллааны «сурағ арағазы» адалӌаң - вино спроса или «худа арагазы». Читі ідістіг араға паза читі хой иді ағылӌаңнар. Сваттар, тураа кірзе, одырбаӌаңнар. Оолахтың пабазы, тура ээзіне пазырып, чоохтанӌаң: «Піс, пас азып, миистең алызарға килдібіс. Піс, кӧксібіс азып, чӱректернең алызарға килдібіс. (Мы пришли для того, чтобы раскрыть череп и обменяться мозгами. Мы пришли для того, чтобы вспороть грудь и обменяться сердцами)».

Хызыӌахтың іӌе-пабазы чаратса, охсанызып, араға чірчезін алӌаңнар.

Ікінӌізін ааллап кӱскӱде килӌеңнер, адалӌаң «ызырға арағазы» (ызырғалығ араға) - вино с сережками. Оолахтың іӌе-пабазы хызыӌахха ызырға сыйлаӌаңнар, хулахха кизіртчеңнер. Ол оңдай «ызырға сасханы» алай «ызырға саптааны» адалӌаң ( т. е. вдевание сережек). Ол тустаң сығара хызыӌах худалал парған саналӌаң.

Ол тустаң сығара улуғ ӧскенӌе оолахтың іӌе-пабазы чыл сай часхыда ит ыстапчатса ( во время копчения мяса) - «ӱӱче», паза кӱскӱде, мал сохчатса, - «соғым», сваттарға сыйлағ итчеңнер, «арча» - аарлығ сыйых, чіӌең ниме. Часхыда сыйыхтар «часхы араға» адалӌаң, алай «часхы уча» ( весеннее застолье), кӱскӱде «кӱскӱ араға» (осеннее вино) алай «кӱскӱ уча» (осеннее застолье).

Орыс пічіктерде сыйыхтар «арча» сӧстең адалӌаң. Хысха сыйых «арча» хайах, хызыл араға, ит полӌаң. [Радлов, 1893, с. 323.] Ол сӧс сыххан «арчы» сӧстең (артчы, арчы хап), (т. е. поклажа, переметная сума, куда складывали привезенные продукты). Хакас тілінде паза «тулуп» адалча ( мешок из цельной шкуры животного), мында чіӌең ниме (гостинец). Хакастар мының алнында теер хаптығ чӧрӌеңнер - «тулуп» ( в перемётных сумах).

Ӱзінӌі хати оолахтың іӌе-пабазы часхыда стол салӌаңнар, «кічіг араға» (малый пир) алай «кічіг уча» (малое застолье). Сваттар улуғ нимес сыйыхтығ килӌеңнер.

15-17 часха палалар читсе, оолның іӌе-пабазы часхыда килӌеңнер тойдаңар чоохтазарға. Ол килгені «молӌағ арағазы» адалча ( вино назначенного срока, т. е. помолвка), тойға ӱс чыл ирт парар кирек.

Аның соонаң часхыда килзе, «чалаас уча» адалча («голое» застолье). Чалаас хой иді паза сыйыхтар ағылӌаңнар.

Аның соонаң кӱскӱде «тӱктіг уча» адалча («шерстистое» застолье). Ит паза пір тіріг хой ағылӌаңнар (одну овцу живьем, «в шерсти»).

Орай кӱскӱде килзе, «тазыннығ уча» адалча (застолье с быком). Тазынны пір азағы чох ағылӌаңнар, алындағы оң азаан ибде халғысчаңнар (оставляли дома правую переднюю ногу), ол сыйых хыстың іӌе- пабазына.

Кӱскӱде «хаяхтығ уча» полӌаң ( масляное застолье). Хаӌан «хаяхтығ уча» полза, хыстың іӌе-пабазына тоғыс хазан хайылдырған хайах , тоғыс хап пічірӧ (хакасские сырцы) паза тоғыс хап пызылах (сыр) ағылӌаңнар.

Анаң часхыда килӌеңнер , ол адалӌаң «талғаннығ» (талканом), «талғаннығ хайах» алай ба «талғаннығ уча» (застолье с талканом и маслом). Оолның іӌе-пабазы тоғыс хазан талған тимнеӌеңнер. Талғанның ӱстӱне хайах урӌаңнар, 3-4 салаа, анаң тоорт салӌаңнар.

Хыстың іӌезі, тоортхан талғанны чара киссе, прайзы хайахтың чоонын кӧрӌеңнер. 2 салаадаң асхынах полза, харам тидірлер.

Той алнында «тоғыс» сан саналча, XX чӱс чыллар пасталғанда, тоғыс (9) хазан орнына пір улуғ хазан паза сигіс (8) кічіг хазанахтар ағылчалар. Чоон хазанны хыстың пабазы позында халғысча, пасхазын туғаннарға пирче, иң пурнада тайына (дяде невесты по матери).

Соонаң хазанахтар читі (7) полған, анаң пис (5). Амды хазан орнына хайахтығ чірчелер ағылчалар.

Кӱскӱде «пас аттығ араға» салӌаңнар ( пир в честь получения «головной» лошади, идущей в обмен на девушку). Оол ат ағылӌаң «пас ат» изер чох (без седла, но в серебряной уздечке), хыстың пабазына сыйлаӌаң. Атты чалаас холдаң албин, кип-азах ӧтіре тутчаңнар. Хыстың пабазы нандыра оолға торғы хур сыйлаӌаң, «чібек хур».

Аттаң хада пирӌеңнер «пас ат хаңзазы» (орнаментированную хакасскую трубку и вышитый кисет с табаком). Аннаңар ол «тамкылығ араға» адалӌаң (угощение с табаком).

Халғанӌы сыйлағ часхыда иділӌең, той полар чылда, «улуғ араға» адалӌаң (великий пир) алай «улуғ уча» ( великое застолье). Сваттар тулуптығ килчелер, тойдаңар чӧптесчелер. Хакас кибірде тойны чайғыда салчалар, от тоғызы алнында, наа айның ӱзінӌі алай пизінӌі кӱнінде (на 3 или 5 день новолуния). обязательно на третий или пятый день новолуния.

Халғанӌы кибірліг оңдай (обряд) - «теенӌек» (девичник ). Той алнында пір неделя читкелекте хыс ӧӧрелерні чығӌаң, пірее (7) читі хыс. 7 оол хығырчалар, хыстарның аттарын кӧрерге. Пай сӧбірелерде теенӌекке 30-50 хыс-оол чыылча, иң сіліг кип-азах кисчелер. Хыстар торғы кӧгенек парча ээн халат «сикпен», пасха пӧрігес кисчелер. Пір неделя ол чон туғаннарзар ааллап чӧрчелер (объезжали родственников невесты, которые угощали молодежь и делали подарки для свадьбы). Теенӌекте чииттер сарнасчалар, плесет салчалар, ойнапчалар.

Иирде чон хыстың туразынзар айланча, «хыс тойы» итчелер (вечером устраивали девичий праздник).

Иртен оолның кізілері, худағайлар, хоос аттығ килчелер. Прайзы чазан салған, той кип-азахтығ «идектіг тон» паза «сигедек» кис салып. Кӧксінде ипчілер поғо хыс салчалар (вышитый перламутровым бисером нагрудник), пасха плат ӱстӱне тӱлгӱ пӧрік кисчелер ( свадебная шапка), сасха чоон ызырға хаптырчалар ( большие коралловые серьги ). Полған на хакас ипчі позының тадар кип-азаан кисче.

Худағай (свахалар) аразынаң пір иң улии табылча - «пас худағай», ол улуғ нигелердең табылӌаң. Худағайлар хысты апарчалар улуғ тойға. Аннаң хада туғаннар паза чииттер парчалар. Хыстың іӌе-пабазы тойға парбинча, хыстарынзар ааллап пір чыл пазынаң парчалар.

Хыс тойға позының адынаң парча, улуғ пиӌезі алай нигеӌі атты чидінче. Хыстың сырайы тойда платтаң чабых полча. Хыстың соонаң сундуктығ хаңаа парча, анда кип-азах, тӧзек-частых , ідіс-хамыс полча. Прай нимені іӌезі тимнеп пирче. Оолның сӧбірезі ниме пирбинче, саналча, кӧп чылға сыйыхтар пиргеннер.

Худалиры 10-20 чылӌа тартылча (до брака «по-хорошему» длились от десяти до двадцати лет), андағ кибір полӌаң.

Оол хысты аларға хынминчатса, пір дее сыйых айланминча. Оол чох пол парза, хысты пірее харындасха алай туған оолға пирчелер. Хыс чох пол парза, кибір «чахсынаң алысханы» тіпче пиӌезін аларға алай сыйыхтарның турчатхан паазынаң ікі хати кӧп тӧлепчелер.

Мындағ кибірлер кӧп тюрк чонда учурапча.

(Обычное право хоринских бурят гласило: «Если после сватовства откажется тот, у кого сын, то сколько голов скота раньше было отдано отцу девушки, пусть те пропадут даром. Если откажется от свата человек, у которого дочь, то сам ли лично или родственники пусть вернут отцу парня полученный скот такого же возраста с приплодом»).

«Чахсынаң алысхан той» (свадьба по чести) калым чох полча, «арча» пирчелер кӧп чыл. Андағ сыйыхтар тоғыс саннаң пӱтче ( «девятичный» набор), ол кибір монгол-ойрат закон хоостыра хал парған.

Той оңдайлары пазылған советскай этнографтың К. М. Патачаковтың книгазында. Ол сӧбіредегі киректьердеңер пасча.

Амғы той оңдайларынаңар пасча М. С. Усманова.

Ӧӧн материаллар алылған Н.Ф.Катановтың тоғыстарынаң, ол хызыллардаң, хаастардаң паза сағайлардаң чыылған чоохтар.

Хакастар пос туғаннарын албаӌаңнар, чииттер пір сӧӧктең полбас кирек (nip сӧӧк алыспас).

Ікі харындас пір чылда той итпеӌең, ікі хыс пиӌе пір чылда ирге парбаӌаң. Улуғ харындазы ипчі албаанда, кічіг харындазы той итпеӌең (сӱрнiн пасча). Хыс ирге пір чылда харындазынаң парбаӌаң. Хыс пурнада ирге парза, харындазы олох чыл ипчі аларға чарадылча.

Хыстаң оол пірееде тойға теере кӧріспеӌеңнер. Хакас тілінде "жених" сӧс орнына оол (парень) алай кiзо (зять) тіпчелер. Хысты наа пала тіпчелер ("новый ребенок"). Іди адапчалар, наа сӧбірезер кірчеткен ӱчӱн.

Пірееде той алнында хысты оғырлаӌаңнар, хынысчатхан чииттер постары чӧптес салӌаңнар, хаӌан оғырлирын. Оол хыстың пірее нимезін алып алӌаң, плат алай пурба- киртіс ( залог верности).

Хысты іӌе-пабазы кӧрлезе, ысчаңнар арғыӌах кізіні (сваху). Ол кізее сыйых пирӌеңнер тiл чобаа ( за муки языка), ат алай хой.

Хысты кӱснең апарғаны тутхым адалча. Ікінӌі кӱнде иртен хыстың іӌе-пабазынзар кізі килче, чоохтап пирче, хайда хыс. Пабазы, 20-30 кізі чыып алып, сӱргінӌее парча. Оолның іӌе-пабазы хызыл арағалығ удурлапчалар сӱргӱнӌіні. Тіӌеңнер: «Піс пыролығбыс, оғыр иткен ӱчӱн. Пала ам пісти, пазыбыс сірерни». ("Мы виноваты, так как совершили кражу. Теперь дитя наше, а голова ваша").

Хыстың пабазы хызын сурӌаң, ынапча ба ирге парарға. Хыс хынминчатса, ахча тӧлепчелер, анаң ибзер парыбысча.

Хызылларның хыстың ӱчӱн мал пирӌеңнер, 3-9 пас. Ол малларны пабазы туғаннарға таратчаң. Кем алар мал, тойға полызар полча, инӌі пирче (приданое), ол інек полча, той соонаң 2-3 чыл пазынаң.

"Хыстың ӱлӱзі хысха"-тіӌеңнер. "Доля дочери короткая".

Оолның пабазы хыстың пабазына ат сыйлаӌаң, пас aт. Пайлар 2-3 пас aт пирӌеңнер ("за голову невесты").

Хъыс оолзар килзе, изер aт алӌаң ( лошадь во всем убранстве).

Хаӌан хыс ирге парам тізе, сӱргӱнӌі кізілер сурӌаңнар am чобаа ( «штраф» за пот лошадей). Хыстың пабазы халых парызы сурӌаң (отработки жениха за невесту летом в страду).

Пу киректеңер сӧспек : "Саап алза - сӱт полар, садып алза - хат полар"- "Если надоишь - будет молоко, если купишь - будет жена".

Сағайлар паза хызыллар ікінӌі кӱнінде кiчiг той итчеңнер (малый праздник по случаю заплетания волос). Сӱрместерні хыстың, сайап, ікі тулуң ӱрчеңнер. Хаастарның сас ӱргені улуғ тойда полӌаң.

Хыс ирге парбин пала тӧрітсе, пір тулуң ӱрӌең (киӌеге). Сас тойында ниге , пиӌе алай кӧйі устаӌаң, жена старшего брата (ниге) жениха, или его старшая сестра (пиӌе), или жена дяди по матери (кӧйi).

Кем сӱрместер сайаан (расплетавшая косички) пазыртхан іӌе - посаженая мать ( мать, поклоняющая невесту) адалча. Пазыртхан іӌе оң саринаң турча, абызын (свояченица) сол саринда.

Хысха суғынды ӱрчелер (из волос невесты и жениха).

Сас ӱрген соонаң ит- чода (отваренную правую переднюю голень скота) ағылчалар, чоданы пірее нименең ораап, пазыртхан іӌе хыстың састарынӌа сыйбапча. Чоохтанча: «Сазың тізектең узун ползын, тулуң пу сӧӧктең чоон ползын».


Анаң хысхырча: "Оңар ба, тискер бе? - "Удача или невезение?" Чииттер хысхырча: "Тискер!"- "Невезение!" Іди тискер чоохтирға кирек. Анаң сӧӧкті тасхар тастабысчалар, чиит оолллар чода пыласчалар (спортивная борьба за овладение брошенной чода). Утхан оолд часкалығ полар тіӌеңнер, чахсы ипчі алар.

Сас тойына хой сохчаңнар. Соонаң пірее неделя ирт парза, оолның іӌе-пабазы сваттарзар чарас ағылӌаңнар (на мировую).

Хыс килген кӱнде айға-кӱнге пазыртчаңнар ( поклонение луне и солнцу.)

Сас ӱрген соонаң хысха пӧрік кизіртчеңнер «сахпа» (свадебную шапочку), сырайын платнаң чапчаңнар (тумах). Иб ибіре 3 хати кӱн хоостыра чӧрӌеңнер, пазырӌаңнар.

Улуғ кізі алай апсах чоохтанча:

Синің тураң кӱн алтында чалтыразын кӱмӱс хаалхалығ!

Синің палаң ах сасха читіре чуртазын, кӱнге пазырып!

Синің тураң ай алтында чалтыразын алтын хаалхалығ!

Синің палаң ах сасха читіре чуртазын, айға пазырып!

Пусть сверкает под солнцем твой дом с серебряными воротами!
Пусть живет до седин твое дите, поклоняющееся солнцу!
Пусть сверкает под луной твой дом с золотыми воротами!
Пусть живет до белых седин твое дите, поклоняющееся луне!

Исследовательская работа Свадебный фольклор и язык хакасов


Исследовательская работа Свадебный фольклор и язык хакасов


Исследовательская работа Свадебный фольклор и язык хакасов

Исследовательская работа Свадебный фольклор и язык хакасов

Илiг сурместiг хыстарны
Изебiн пiлiп аларбын.
Изертiп минiн хызычам
Иб тудар ипчi полгай

Алтон сурместiг хыстарны,
Амалын сизiп алгайбын.
Атха алтандырып агылзам
Алачых ибнiн ээзi полгай.

[Кенель, 1946, с. 70]



Тува чонының тойы.

Исследовательская работа Свадебный фольклор и язык хакасов

Исследовательская работа Свадебный фольклор и язык хакасов







Исследовательская работа Свадебный фольклор и язык хакасов

Исследовательская работа Свадебный фольклор и язык хакасов

© 2010-2022