Урок по казахскому языку Еліктеуіш сөз (6 класс)

Сабақтың тақырыбы: Еліктеу сөздер. Еліктеуіш сөздер

Сабақтың мақсаты: Білімділік: Оқушыларға еліктеу сөз туралы түсінік бере отырып, өткен тақырыпппен байланыстыру

Дамытушылық: Оқушылардың еліктеу сөздерді жете түсінуіне, сөздердің мағынасын аша білуге, сөздік қорын байыту, ауызекі сөйлеу тілдерін қалыптастыру

Тәрбиелік: Оқушыларды дұрыс сөйлеуге, әдептілікке, еліне деген сүйіспеншілікке дағдыландыру

Сабақтың барысы:

• 1.Ұйымдастыру кезеңі

• 2.Үй тапсырмасын тексеру

• 3.Үй тапсырмасын қорыту

• 4. Жаңа материалдарды түсіндіру

• 5. Оқушыларды бағалау

• 6.Үйге тпасырма беру

Жаңа материалдарды түсіндіру:

• 1.Еліктеу сөздер - айналадағы әр түрлі құбылыстардың дыбыстарына, қимыл әрекеттеріне еліктеумен немесе олардың бейнелерімен байланысты туған сөздер.

• Мысалы: тырс етті, былш етті, шорт сынды, дүңк етті, қолп ете қалды т.б

• Еліктеу сөздердің басқа сөз таптарынан өзіндік ерекшеліктері бар. Біріншіден, бұл сөздер айналадағы құбылыстардың әр түрлі дыбыстарынан есту арқылы және түрлі қимылдарына еліктеуден туған. Мысалы олар: қаңғұр - күңгір, тасыр - тұсыр бүгжең - бүгжең, далаң - дұлаң т.б. әр түрлі қимыл, іс - әрекетке, құбылысқа еліктеуді білдіреді. Сондықтан да олар еліктеу сөздер деп аталады.

• Еліктеу сөздер мағынасына қарай, айналадағы әр түрлі дыбысқа, жеке қимылға, іс - әрекетке еліктеуді білдіруіне байланысты еліктеуіш сөздер және бейнелеуіш сөздер болып екіге бөлінеді

• Табиғаттағы заттардың қозғалуы, бір - бірімен қақтығысуы, соғылуы сияқты алуан түрлі қимыл, әрекеттердің нәтижесінде әр түрлі дыбыстар пайда болады. Сол дыбыстарға еліктеу арқылы пайда болған сөздер еліктеуіш сөздер деп аталады.

• Еліктеуіш сөздер қайталанып та, қосарланып та жұмсалады. Ондайдакөмекші етістікпен тіркесіп, онымен бір қызметте немесе жеке тұрып қимылдың амалын білдіреді. Мысалы: Тырс - тырс етті, сарт етті, арс - арс етеді, пыр - пыр етті т.б.

• Мысалы: Өтеді ауыздығын қарш - қарш шайнап. (Жамбыл) Ырғалып қарға қарқ етті, ірмішік жерге салп етті. (Абай)

• Еліктеуіш сөздер көбінесе көмекші етістікпен ( көбінесе ет көмекші етістігімен) тіркесіп жұмсалады. Мысалы: сарт етті, қыңқ етпеді, саңқ етті, топ етті т.б.

2. Бейнелеуіш сөздер

• Табиғаттағы заттардың қозғалысын, күйін көру арқылы сипаттайтын, бейнелейтін сөздер.

• Мысалы: Кенеттен шыққан дауысқа Ботагөз «ә» деуге үлгермей, жүрісін кілт тоқтатып, жалт қарады. (Сәбит Мұқанов)

• Берілген мысалдардағы кілт сөзі бірден, тез тоқтауды, жалт сөзі шапшаң бұрылып қарауды білдіріп тұр.

• Бейнелеуіш сөздер көмекші етістікпен (көбінесе ет көмекші етістігімен) тіркесіп жұмсалады. Мысалы: жалп ете түсті, жалт қарады, қалт етті, ербең етті қайқаң етті, сылаң етіп шыға келді, тыржың етті т.б. ейнелеуіш сөздер қайталанып, қосарланып, көмекші етістікпен тіркесіп жұмсалады. Мысалы: жалт - жұлт, маң - маң, Бүгжең - бүгжең жүрді, қиқаң - қиқаң етті т.б.

І. «Кім тапқыр, кім білгіш ?»

• 1. Есіме мұғалім айтқанда ғана түсіп, бүйірімнің түп жағы қып ете қалды. 2.Азиат! - деп шарт еткізіп, Еламанды жағыан тартып жіберді.3. «Қара Көже» дегендерге «әу» деп жалт қарайтын болдым.4. Бермесеңіз, қойыңыз, - дедім де жалт бұрылып, есікті бар күшіммен тарс жауып, жөнеле бердім. 5. Балалар ананы - мынаны сұрап, азан - қазан болып жатқанда мен ләм деместен сақ еткізіп, ақшаны сатушының қолына ұстата салдым.6.Ақша маңдайлы, кең сұлу жүді Үмітей ашық үнмен сыңқ - сыңқ етіп, үй ішіне естірте күлді.

ІІ. «Артық білім кітапта»

• 300 - жаттығу

• Еліктеуіш сөздердің қай сөзбен тіркесіп тұрғанын көрсетіңдер, мағынасын ажыратыңдар

ІІІ. Сергіту сәті

• 1.Жай ғана сарт етіп жабылады

• Іздегенің ішінен табылады

• 2.Қорбаң - қорбаң еткен

• Өмірі орманда өткен

• 3.Сырт - сырт еткен дыбысы

• Ояту оның жұмысы

• 4.Жалт - жұлт етедіЖерге сіңіп кетеді

• 5.Тоқ - тоқ етіп тамағын

• Ағаштан іздеп табатын

ІV. «Сөз ойла, тез ойла»

• Елең -

• Арбаң -

• Тарсыл -

• сарт

Мәре -

• Шарт -

• Жалт -

Суретке қарап, еліктеуіш сөздерді қатыстрып, үш сөйлем құраңдар

Өткен сабақты бекіту:

• 1.Еліктеу сөз дегеніміз не?

• 2.Мағынасына қарай еліктеу сөз нешеге бөлінеді?

• 3.Бейнелеуіш сөз дегеніміз не?

• 4.Еліктеуіш сөзді қалай түсінесің?

Үйге тапсырма: Бүгінгі өткен тақырып бойынша ережелерді жаттап алыңдар және еліктеу

Сабақтың тақырыбы: Одағай сөздер

Сабақтың мақсаты: Білімділік: Оқушыларға одағай сөз сөз туралы түсінік бере отырыполардың түрлерін білгізу;

Дамытушылық: Оқушылардың одағай ссөздерді жете түсінуіне, сөздердің мағынасын аша білуге, сөздік қорын байыту, ауызекі сөйлеу тілдерін қалыптастыру ,іздендіре отырып шығармашылыққа дағдыландыру,

Тәрбиелік: Оқушыларды дұрыс сөйлеуге, әдептілікке, еліне деген сүйіспеншілікке баулу;

Сабақтың түрі: Жаңа сабақ

Сабақтың әдісі: Түсіндіру. Талдау, сын тұрғысынан ойлау.

Сабақтың көрнекілігі.Сызба қағаздар. Кесте

Пәнаралық байланыс: биология

Сабақтың барысы:

• 1.Ұйымдастыру кезеңі

• 2.Үй тапсырмасын тексеру

• 3.Үй тапсырмасын қорыту

• 4. Жаңа материалдарды түсіндіру

• 5. Оқушыларды бағалау

• 6.Үйге тапсырма беру

Үй тапсырмасын сұрау. Берілген жаттығуды тексеремін.

Еліктеуіш сөздер дегеніміз не?

Қандай мағыналық түрлері бар?

Әр түріне мысал келтір.

Жаңа материалдарды түсіндіру: Ассоцация стартегиясы

Толық мағынасы жоқ

шақыру адамның көңіл күйіне байланысты

қуу

күрсіну таңырқау, қуану, шаттану, ұнату

жекіру

шошыну

өкіну

затты, құбылысты нақты білдірмейді

Категорияларға бөлу стратегиясы:

1. Жануарларға байланысты:шақыру , қуу

2. Адамның көңіл күйіне байланысты:күрсіну, шошыну, өкіну,түңілу, ренжу, шаттану

3. Жекіру , тиым салу: тәйт, жә, тек

ерекшелігі

Мағынасына қарай

Одағайларда дербес лексикалық

мағына болмайды.

Одағай сөйлемдерде басқа сөздермен грамматика-лық байланысқа түспейді.

Одағай сөйлем мүшесі бола алмайды.

Көңіл- күй одағайы

(Адамның түрлі көңіл -күйін білдіреді.)

Жекіру, бұйыру одағайы

(Жекіру тиым салу мәнін білдіреді.)

Шақыру одағайы

(Малды,ит -құсты шақыру не қууға байланысты айтылады.

Пәлі, әттең, ойпырмай,

Қап, соны күшік кезінде атып тастау керек еді.

Әттең, қазір жанымда әкем болғанда ғой.

Алақай- қуану

Әттең- өкіну

Шіркін- таңдану

Тәйт, тек, жә.

Шөре-шөре,құрау- құрау, моһ-моһ

314- жаттығу .Одағайлардың қандай мағынада жұмсалып тұрғанын айту.

315- жаттғыу. Берілген одағайларды қатыстыра отырып, сөйлем құрау.

Рефлексия:

№

мысалдар

Көңіл күй одағайы

Жекіру одағайы

Шақыру одағайы

Еліктеуіш сөз

Бейнелеуіш сөз

1.

Құрау-құрау

2.

әттең

3.

Моһ-моһ

4.

Тарс- тұрс

5.

Жә

6.

Тәйт

7.

Далаң- дұлаң

8.

алақай

9.

Көс- көс

10.

бәрекелді

Үй жұмысы: 316,317 жаттығу

Бағалау

№

мысалдар

Көңіл күй одағайы

Жекіру одағайы

Шақыру одағайы

Еліктеуіш сөз

Бейнелеуіш сөз

1.

Құрау-құрау

2.

әттең

3.

Моһ-моһ

4.

Тарс- тұрс

5.

Жә

6.

Тәйт

7.

Далаң- дұлаң

8.

алақай

9.

Көс- көс

10.

бәрекелді

№

мысалдар

Көңіл күй одағайы

Жекіру одағайы

Шақыру одағайы

Еліктеуіш сөз

Бейнелеуіш сөз

1.

Құрау-құрау

2.

әттең

3.

Моһ-моһ

4.

Тарс- тұрс

5.

Жә

6.

Тәйт

7.

Далаң- дұлаң

8.

алақай

9.

Көс- көс

10.

бәрекелді

№

мысалдар

Көңіл күй одағайы

Жекіру одағайы

Шақыру одағайы

Еліктеуіш сөз

Бейнелеуіш сөз

1.

Құрау-құрау

2.

әттең

3.

Моһ-моһ

4.

Тарс- тұрс

5.

Жә

6.

Тәйт

7.

Далаң- дұлаң

8.

алақай

9.

Көс- көс

10.

бәрекелді

№

мысалдар

Көңіл күй одағайы

Жекіру одағайы

Шақыру одағайы

Еліктеуіш сөз

Бейнелеуіш сөз

1.

Құрау-құрау

2.

әттең

3.

Моһ-моһ

4.

Тарс- тұрс

5.

Жә

6.

Тәйт

7.

Далаң- дұлаң

8.

алақай

9.

Көс- көс

10.

бәрекелді