Сығыш Уҡыу сифатын үҫтереү

М9кт9пте4 т5п бурысы - ысын ш9хес т9рби9л97. &2 илен9, тыу1ан т5й9ген9, уны4 т9би19тен9, ту1ан хал3ына, уны4 рухи байлы1ына, ту1ан телен9 оло ихтирам, т9р9н 85й57 т9рби9л97 - беҙҙең алға 3уйыл1ан ма3сат. У3ыусы менән хе2м9тт9шлек иткән саҡта 1ына ошо ма3саттар1а ирешеп, ысын ш9хес т9рби9л9п була. Д9рес - м9кт9пт9 у3ытыу-т9рби9 эшен ойоштороу2ы4 т5п форма8ы. Шу1а к7р9 «Б5г5нг5 д9рест9р нинд9й булыр1а тейеш?» Д9ресте4 сифатын нисек к7т9рерг9?», «Уны4 у3ыусылар1а т9ь6ир ите7 к5с5н арттырыу 5с5н ни эшл9рг9?» «Хал3ыбы22ы4 бай, мо4ло, 8утлы, 3е79тле, матур теле б5г5нг5 цивилизация 3а2аныштары 89м у3ытыу2ы глобалл9штере7, те79л ф9нд9рг9 56т5нл5к бире7г9 ынтылыш шарттарында ю1алып 3алма8ын 5с5н нисек у3ытыр1а?» ке7ек 8орау2ар1а яуап э2л97 - к5н729к м9сь9л9л9р29н 8анала.

Заман да бер урында тормай, балалар2ы4 а4-ким9ле л9 йылдан-йыл 76еш9, 72г9р9. Шу1а к7р9 м91ариф 5лк98енд9 89р ун йыллы3 8айын ша3тай 72г9решт9р булып тора: у3ыу-у3ытыу2ы4 й5км9тке8е 72г9р9, я4ы программалар1а ярашлы у3ыу 9сбаптары ла я4ыртылып тора, инновацион технологиялар индерел9 8.б. Бындай ва3ытта у3ытыусы 72енең ф9нен ни тиклем я3шы бел89, 72 эшене4 о6та8ы бул8а, у3ыусылар1а белем алыу е4елер9к була. Мин уҙған йылдың ноябрь айында ДИСТАНЦИОННо КУРС тар уҡыным,«ТЕОРЕТИЧЕСКИЕ И МЕТОДОЛОГИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ ПРЕПОДАВАНИЯ БАШКИРСКОГО ЯЗЫКА И ЛИТЕРАТУРЫ В УСЛОВИЯХ РЕАЛИЗАЦИИ ФГОС ОСНОВНОГО ОБЩЕГО ОБРАЗОВАНИЯ». Беҙгә бында бик күп мәғлүмәт бирҙеләр: проекттар эшләү, яҙма эштәрҙең төрҙәре һәм уларҙы ҡасан башҡарырға, дәрестәрҙе нисек итеп ойошторорға, һүрәттәр буйынса эш төрҙәре, үҙ эшеңде нисек баһалау, һ.б. У3ытыусы заман мен9н берг9 атлап, у3ыусыларына заманса д9рес бирерг9 тейеш. ( д9ресте4 сифаты у3ытыусыны4 методик о6талы1ына б9йл9нг9нлеге к7пт9н м91л7м. Сифатлы белем - уңыш нигеҙе. Беҙ, уҡытыусылар, быны һәр ваҡыт күҙ уңында тоторға һәм ошо йүнәлештә эшләргә тейешбеҙ. Элеге көндә йәмғиәтебеҙ үҙгәрештәр осоро кисерә, тормошобоҙҙоң бөтә өлкәләрендә лә тиерлек юғары технологиялар, яңы алымдар ҡулланыла. Туған телдәрҙе уҡытыуҙың яңы концепцияһын булдырыу, был өлкәлә этнопедагогика ҡаҙаныштарына нигеҙләнеп эш итеү үтә мөһим һәм көнүҙәк проблема булып иҫәпләнә. Тел уҡытыусыларының маҡсаты - уҡыусыларға телдең рухи һәм мәҙәни хазина икәнлеген аңлатыу һәм уны танып белеүҙең мөһимлегенә төшөндөрөү. Бөгөн белем алыу һәр шәхестең үҙ аллы эшмәкәрлегенә ҡайтып ҡала, йәғни уҡытыу-тәрбиә эше уҡыусыла үҙе өсөн кәрәкле белемде артабан үҙ аллы алыу ихтыяжын булдырыуға нигеҙләнә.

Мин мәктәптә 5а, 5б, 7а, 7б, 8а, 8б, 9а, 9б кластарында башҡорт телен, туған тел һәм әҙәбиәтен уҡытам. Үҙемдең дәрестәремде ҡыҙыҡлы һәм уңышлы үткәрергә тырышам, бының өсөн төрлө эш алымдары, интерактив таҡта, электрон дәреслектәр ҡулланам. 7а класында мин туған (башҡорт) телен һәм әҙәбиәтен уҡытам. Класта 11 уҡыусы башҡорт телен туған тел булараҡ өйрәнә. Башҡорт теленән төп тема булып ҡылым темаһы тора. Был теманы аңлатыр алдынан беҙ һөйләмдәр өҫтөндә эшләнек, һүҙ төркөмдәрен билдәләнек, һорауҙар бирҙек. Ошо һөйләмдән сығып ҡылымға аңлатма яһаныҡ. Шулай уҡ китапта бирелгән аңлатмаға ла күҙ һалып үҙебеҙҙе тикшереп үтәбеҙ. Артабанғы темаларҙы ла схема, таблицалар, интерактив таҡта, электрон дәреслектәр аша аңлаттым. Дәрестә төркөмдәргә бүленеп тә эшләйбеҙ. Бындай алымды күберәк теманы нығытҡан йәки йомғаҡлау дәрестәрендә ҡулланам. Тағы ла дәрестә тест, викторина, кроссворд, ребустар, рефераттар, сығыштар әҙерләү кеүек төрлө эш алымдары ҡулланам. Шулай уҡ проект төҙөү ҙур һөҙөмтәләр бирә.

Б5т9бе2г9 л9 м91л7м булыуынса, у3ыусылар2ы4 а4лат3анды 3абул ите7 м5мкинлект9ре т5рл5с9. Я4ы материалды ти2 ген9 т5ш5н5п алыусылар1а баш3алар2ы4 72 артынан «3ыуып ете729рен» к5т5п ултырыуы 3ыйын була. У3ытыусыны4 и1тибары ауыр 72л9штере7сел9рг9 к7стеме - улар икенсе эш мен9н ш515лл9н9 башлай2ар, 9 был д9рес 7тк9ре7г9 3амасаулай. Шул ар3ала к5сл5 у3ыусылар2а ла предмет3а 3арата 87лп9нлек, 3ы2ы38ынмаусанлы3 тыуыуы м5мкин. Бына ошо к74ел8е2 к7ренешт9р29н 3отолоу 5с5н адаптив система, у3ыусылар2ы4 индивидуаль 72енс9лект9рен, физик м5мкинлект9рен и69пк9 алып, 72аллы эшт9р т93дим ит9м. Эште алдан тамамлаусы у3ыусылар 5с5н 56т9лм9 күнегеүҙәр я2ып 3уям. Дәрескә ҡарата уҡыусыларҙа ҡыҙыҡһыныу уятҡан осраҡта ғына ҙур уңыштарға ирешеп була. Шуның өсөн заманса уҡытыу алымдары, яңы технологиялар уҡыусыларҙың белем сифатын үҫтерә.

Тел кешене4 а3ыл 89л9тен 76тере729 989ми9тле сара булып и69пл9н9. Бына шу1а ла тел 1илемен 5йр9не72е4 989ми9те айырыуса 2ур, бына шу1а ла м9кт9пт9 ту1ан тел у3ытыу1а ны3 и1тибар итерг9 к9р9к. У3ыусылар1а белем 89м т9рби9 бире72е комплекслы алып барыу, баш3орт хал3ына, уны4 929би телен9 89м м929ни9тен9, тыу1ан т5й9кк9, тыу1ан илг9 м5х9бб9т, ватансылы3 той1о8о, ю1ары 9хла3 сифаттары формалаштырыу м9сь9л9л9ре м9кт9пт9 баш3орт теле у3ытыу2ы4 й5км9тке8ен 89м ма3сатын билд9л9й. Баш3орт телен у3ытыу2а нинд9й методтар, принциптар, алымдар 3улланыу тура8ында1ы т91лим9т - методика - ю1арыла 8анап кителг9н бурыстар2ы тормош3а ашырыу2а м58им роль уйнай. Методика у3ытыусы1а 72 эшен9 ижади 3арар1а й7н9леш бир9, 9лег9 3929р туплан1ан ы41ай у3ытыу методы 89м алымдары мен9н 3оралландыра, 3ай8ы са3та бы1а тиклем бул1ан методик я4лышлы3тар2ы и6к9рт9, бай методик мира6тан 8525мт9 бир9 тор1андарын 8айлап алыр1а 5йр9т9. #ы63а8ы, «ул бары8ынан да элек т7б9нд9ге 8орау2ар1а яуап бир9: ним9г9 89м нинд9й к7л9мд9 5йр9терг9? Нисек 5йр9терг9? Ни 5с5н ошондай алым 89м методтар2ы фай2аланыр1а, 9 б7т9нд9р2е т7гел?...»

Баш3орт телен у3ытыу2а ки4 3улланыл1ан я4ы технологиялар. Х92ерге м9кт9пт9р29 балалар2ы4 белем алыу активлы1ын 76тере7г9 арнал1ан т5рл5 у3ытыу технологиялары, системалары барлы33а килде.

Адаптив у3ытыу система8ы. Адаптив система у3ыусыны м9кт9пт9 у3ыу эшм9к9рлеген9 72ен 5йр9те7г9 й91ни 72аллылы3 т9рби9л97г9 3орол1ан концепция. Уны4 технология8ын у3ытыусы- методист А.С. Границкая "Уйланыр1а 89м эш итергэ 5йр9те7" исемле китабында 72 т9жриб98ен9н сы1ып ас3ан. Был технологияны4 асылы: у3ыусылар2ы 72аллы эшл9рг9 к7нектере7; у3ыусылар2ы4 индивидуаль 72енс9лект9рен и69пк9 алып у3ытыу; у3ыусыны у2ене4 89м ипт9шене4 эшен ба8аларга 5йр9те7. Адаптив система мен9н эшл97 барышында у3ыусылар2ы4 72аллы эшен тикшере7 5с5н графиктар эшл97, к7п ким9лле эш т5р29рен ойоштороу 5с5н карточкалар эшл97 3арал1ан.

Проблемалы у3ытыу. У3ыу процесыны4 8525мт9лелеген к7т9ре7 5лк98енд9 ф9нни э2л9не72е4 бер й7н9леше - проблемалы у3ытыу. Ул у3ыусылар2а1ы а3ыл к5с5 76ешен, танып беле7 активлы1ын, 72аллылы3ты 89м ижади фекерл972е 76тере7 ке7ек 3атмарлы м9сь9л9л9р2е х9л ите729 989ми9тле саралар2ы4 бере8е булып 8анала. Ним9 8у4 ул проблемалы у3ытыу? Проблемалы у3ытыу2а у3ытыусы белемде 92ер х9ленд9 бирм9й, у3ыусылар алдында бурыс 3уя, уны 3ы2ы38ындыра, х9л ите7 5с5н айырым саралар табыу тел9ге уята. Был бурыстар2ы х9л ите7 юлдарын э2л9у барышында ул 72енд9 я4ы белемд9р булдыра.

Балалар2ы4 ижади 89л9тен 76тере729 стандарт булма1ан д9рес т5р29ре. У3ытыусы алдында тор1ан б5г5нг5 м58им бурыстар балалар1а белем 89м т9рби9 бире72е4 форма8ын, методтарын 89м сараларын камиллаштырыу2ы талап ит9. ( белем 89м т9рби9 бире7 м9кт9пт9, ниге229, д9рест9 тормош3а ашырыла. Д9рест9р2е ойоштороу2а й5км9тке, методтар 89м форма 5лк98енд9 ижади э2л9не7 балалар2ы4 материалды актив 89м а4лы 3абул ите7ен9, улар2ы4 той1о8он, зи8енен танып беле7 эшм9к9рлеген 76тере7г9 килтер9, у3ытыу процесын активлаштыра, предмет3а 3ы2ы38ыныу уята, белем алыу1а ынтылыш т9рби9л9й.

Й5км9тке 89м форма8ы буйынса стандарт булма1ан д9рест9р2е4 т5р29рен9н т7б9нд9гел9р2е к7р89терг9 м5мкин: д9рес-семинар, д9рес-лекция, д9рес-концерт, д9рес- композиция, д9рес-диспут, д9рес-конференция, д9рес-понорама, д9рес-викторина, д9рес- экскурсия, д9рес-консультация, кинод9рес, д9рес-зачет.

Баш3орт телен у3ытыу методика8ында я4ы технологиялар, инновацион алымдар2ы м9кт9п практика8ында 3улланыу 5с5н к949шт9р м9кт9п заман талаптарынан, тормош ритмынан артта 3ала алмай. Баш3орт теле у3ытыусы8ы баш3а ф9нд9р у3ытыусыларынан ту1ан телен, хал3ыны4 15р5ф-1929тт9рен, тарихын ихтирам итк9н Милли рухлы ш9хес т9рби9л97е мен9н айырылып тора, шу1а ла ул заман мен9н берг9 атлар1а 1ына тейеш т7гел, алдара3 та барыр1а тейеш. Ту1ан тел, милл9т, ил я2мышы ке7ек м58им м9сь9л9л9р уны4 ш9хесен9, ижади эшл9й алыуына туранан-тура б9йл9нг9нлект9н, баш3орт теле у3ытыусы8ы алдан к7р9 беле7се, юл ярыусы, 9й297се ш9хес булыр1а тейешлеге к5н ке7ек асы3. Баш3орт телен9 5йр9те729 и4 м58име - у3ытыу процессын д5р56 ойоштороу. Бер т5рл5 ял3ыт3ыс д9рест9р 7тк9реп кен9 у3ыусылар2а телг9 ы41ай 3араш та, 3ы2ы38ыныу 2а т9рби9л9п булмай. В.А.Сухомлинский: «Д9рес - 3ы2ы38ыныусанлы3 89м 9хла3и инаныу2ар факелын то3андырыусы ос3он», - тиг9н. Шул ос3ондо то3андырыу, балала телг9 3ы2ы38ыныу, тел9к мен9н 5йр9не7 уян8ын 5с5н у3ытыусы 89р д9ресенд9 19ж9пл9не7, 8о3ланыу той1олары уятырлы3 заманса технологиялар, у3ытыу методтары 3улланыр1а тейеш. Быны4 5с5н у3ытыу2ы4 эффектив формаларын, метод 89м алымдарын э2л9рг9, табыр1а, у4ышлыларын практика1а индерерг9 к9р9к. Балалар2ы4 танып беле7 к7некм9л9рен, 72 аллы эшл9рг9 5йр9не7 активлы1ын, телм9р эшм9к9рлеген 89м ижади фекерл97ен 76терерг9 яр2ам ит9с9к методтар, ысулдар, саралар к7пт9н билд9ле, э2л9не7 5с5н урын да ю3 ке7ек. Алдын1ы у3ытыусылар 5с5н методикала1ы 3ай8ы бер алымдар, ысулдар 7т9 ябай булып к7ренерг9 л9 м5мкин. «Я4ылы3 асам» й9ки «асыш я8айым» тип, д9рес 8айын бер методты, системаны тикшереп, т9жриб9 7тк9ре7 мен9н мауы1ыр1а ярамай. Д9ресте4 тема8ына, ма3сатына, т5р5н9, у3ыусылар2ы4 й9ш 72енс9леген9, белем ким9лен9 тап килерлек, программа материалын 8525мт9ле 72л9штерерг9 яр2ам итер29йен 8айлап алыу отошло буласа3. Д9рес ш9хес к74елен 3у21атырлы3, уны4 и4 неск9 той1оларына т9ь6ир итерлек бул8ын 5с5н у3ытыусы у3ыусыны4 а3ылын, фекерен 76тере7 5с5н й7н9леш бире7се, к7р89те7се ролен 7т9рг9 тейеш. Тел 89м 929би9т д9рест9ре романтик, патриотик рухлы, «тылсымлы», «серле» бул8а, у3ыусылар2а 3ы2ы38ыныу арта. Серлелек т5рл5 юлдар мен9н булдырыла. Ябай 1ына эш т5р29рен9, д9рест9рг9 мауы3тыр1ыс исемд9р бире7 29 3ы2ы38ыныу2ы арттыра.