Иштин башкараачызы - Сарлаева Лидия Борисовна, алтай тил ле литературанын ӱредӱчизиОчогыстын кудайы - От-Эне

Россия Федерацияныҥ ӱредӱ Министерствозы

МБОУ «Оҥдойдыҥ орто текши ӱредӱлӱ школы»

Шинжӱ ӱлекер иш

Очогыстыҥ кудайы - От-Эне.

Ишти бӱдӱрген Аткунова Лилия

7 «Б» класстыҥ ӱренчиги

Билим башкараачызы

Сарлаева Лидия Борисовна

алтай тил ле литератураныҥ ӱредӱчизи

Алтай Республика

Оҥдой 2012

Бажалыктар

1. Кире сӧс

2. От-очогыстыҥ кудайы - От-Эне

2.1. Оттыҥ кудайы, сӱр-темдеги

2.2. Оттыҥ кӱндӱӱзи

2.3. Оттыҥ байы, jарабастары

2.4. От калыктыҥ чӱмдӱ сӧзинде

3. Тӱп шӱӱлте

4. Библиография

Кире сос

«Оттоҥ jаан неме jок. Тоҥды эргискен, чийди быжырган» деп кӧпти кӧргӧн, кӧпти уккан, ойгор кӧгӱстӱ ӧрӧкӧн Бужулдаева Jалку Боочы jуртта jадып, 1973 jылда тоолу ла сӧстӧрлӧ оттыҥ учурын jартап койгон. «От-jаларым! Соокко тоҥгонды jылыткан, аштаганды азыраган, От-Эне!» - деп, Jаан Jаламанда jаткан Алмашева Тодрыйт ӧрӧкӧн айткан эди. От тенеринеҥ кӱйӱп тӱшкен деп jер-телекейдиҥ ончо калыктары билер. Jебрен чактардаҥ бери Отты чеберлеп, оныҥ учурын оҥдоп, баалап келген албатылардыҥ тоозында алтай jон база бар. Эҥ ле озо Отты отыкла камызып, оны Очокко кийдирип, от-jаларын тындандырып, Отты - айыл ичиниҥ коручызы, ээзи, кудайы деп чеберлеп, байлап келгенис. «Очок» деп сӧс орустап «очаг» болуп калды. (Приложение)

Уул кижи той эдип, jыргаза, ол jаҥы от одырып, jаҥы jурт тӧзӧйт. Оныҥ «одырган оды чокту болзын, очоктогы оды ӧчпӧзин, талкан-кӱли чачылбазын, jурты бек болзын, jӱрӱм берилзин ле улалзын» деп айдып, адазы jуртынаҥ от берет.

Алтай улус одын байлап jӱрет: тайгада да, аржандаза да, аҥдап та, кӧчӱп те jӱрзе, айлында да. Нениҥ учун дезе Оттыҥ учурын алтай калык чактар ӧткӱре оҥдоп, ченемелин бистиҥ ӧйгӧ jетире экелген.

Теманыҥ эмдиги ӧйдӧ керектӱзи (актуальность): Оттыҥ байын ла учурын калыктыҥ чӱмдӱ сӧзинде кӧргӱскенин шиҥдеп, оны jаҥдап, байлап, jӱрӱмде керектӱзин ле учурлузын оҥдоп, ӧбӧкӧлӧрдиҥ культура энчизин тузаланып jӱрери.

Удурлажу (противоречие) : Бистиҥ ӧйгӧ, 21-чи чакка, jетире тӧгӱлип-чачылбай келген байлык Отло колбулу чӱм-jаҥдар ла фольклорный материалдарды билип аларына эмдиги ӧйдӧ бир кезек улустыҥ jилбӱзи ле аjарузы jабызаганыныҥ ортодо.

Неге jединери (гипотеза): От керегинде калыктыҥ чӱмдӱ сӧзин jууп, шиҥдеп кӧргӧндӧ, калыктыҥ оос поэзиязыныҥ аҥылузы керегинде билгирлер тереҥжип, кӧптӧп, jилбӱ ле оморкоду болорында алаҥзу jок.

Шинжӱ иштиҥ амадузы: Алтай калыктыҥ Оттыҥ чӱм-jаҥдарыла колбулу оос поэзиязын ӱренери; оско калыктар !!!!!

Амадуга jедерге тургузылган задачалар:

- От ло оныҥ байы керегинде ӧбӧкӧлӧристиҥ билгири калыктыҥ чӱмдӱ сӧзинде кӧргӱзилгенин ачары;

- алтайлардыҥ jӱрӱминде Оттыҥ учурын jартаары.

Шинжӱ иште кӧрӧр объект: От ло оныҥ байы кӧргӱзилген фольклордыҥ жанрлары.

Шинжу иште кӧрӧр предмет: алтай калыктыҥ алкыштары, кеп куучындары, сооjыҥдары, табышкактары, кеп ле укаа сӧстӧри.

Шинжӱ иштиҥ эп-аргалары (методы): тема аайынча материалды jууп, шиҥдеп, бириктире кӧрӧри.

Шинжӱ ишти бӱдӱреринде мындый теоретический билим иштер кӧрӱлип тузаланылган: билимчилер К.Е.Укачина ла Е.Е.Ямаеваныҥ «Алтай алкыштар», С. П. Тюхтеневаныҥ «Земля. Вода. Хан Алтай: этническая культура алтайцев в XX веке», К.Е.Укачинаныҥ «Очогыстыҥ кудайы - От-Эне», газет статьялар.

Оттыҥ кудайы, сӱр - темдеги

Озо чактардаҥ ала алтайлар отты тынду, тирӱ эдип, оны ээледип, алкыш сӧстӧрдӧ кӧргӱскен. Отто бойыныҥ кудайы бар, оныҥ ады «От-ээзи», ол ончо ээлердеҥ ару болуп jат. Ол одус башту эмезе тӧртӧн башту, алтын тонду, jараш, jап-jарык чырайлу кыс эмезе ӱй кижи. Одус-тӧртӧн башту От-Эне деп не айдып турган дезе, оттыҥ jалбыштары канча - канча айры. Кийген кийими кызыл-сары, кызыл-торко ӧҥдӱ алтын тонду эмтир. Оныҥ jаткан тӧжӧги - jымжак кӱл, курчанган куры - очок. Улус оны «от-эне» эмезе «кыс-эне» деп адайтандар. Мынан кӧргӧндӧ, Оттыҥ ээзи ӱй кижи, кыс кижи. От-ээзи билениҥ тӧс члени болуп jат, оныҥ учун бир айылдыҥ улузына ӧскӧ кижи эҥирде эмезе тӱнде от сурап келзе, бербес. От-ээзи билениҥ улузына jаантайын болужып, кандый бир керек эткенде, оноҥ болуш сурайтандар.

Айылдыҥ ээзи jакшы кылык-jаҥду болзо, одыныҥ ээзи jалакай, эди -каны толо карганак , айылдыҥ ээзиниҥ кылыгы коомой, казыр болзо, Оттыҥ ээзи андый ла коомой, ачынчак, эт-каны шӱӱлип калган карган ӱй кижи болуп кӧрӱнер. Тегиндӱ айтпаган «Тенектиҥ оды телекей ӧртӧӧр, ойгордыҥ оды Орчылан ӧдӧр». Оттыҥ ээзиниҥ сӱр-кебери ӧйлӧ кожо кубулып та турар.

Айдыҥ толунында кеберкек кыс, ай эскирип баратса, оттыҥ ээзи база карып барадар. Эҥирде ол - jаражай кыс, эртен тура - jажап калган ӱй кижи, оныҥ кийими коомой, оҥ-сӱр jок, оныҥ учун айылдыҥ ӱй улузы кӧктӧнип шиденгенде, бӧстӧриниҥ ӧӧнин оттыҥ ээзине кийинзин деп чачат. Тӱш jерде кызыл ӧҥдӱ кийимдӱ карганак кӧргӧндӧ, ол оттыҥ ээзи келип jӱргенин керелейт. Тӱште курсак азып, От-Энени азыраар керек. От-Ээзи ак-сары атту jӱрӱп, jаҥыс ла jуртты jарыдар эмес, текши Алтайды арутап jарыдар.

Оттыҥ кӱндӱӱзи

Алтайлар одын jаантайын кичееп, оны билениҥ тӧс лӧ эҥ тоомjылу члени деп кӧрӱп, эҥ ле озо Одын кӱндӱӱлеерине сӱрекей jаан аjару эдет. Отты кӱндӱӱлеери: эҥ ле озо алтай чайла ( тус jок, сӱттӱ, талканду, курутту), «jаан ашла» - сӱттиҥ аракызыла - алтай аракы, эмдиги улус орус короjонло одын качан да кӱндӱлетпей jат. Кажы ла jаҥырган айда, jаан байрамдарда, мӱргӱӱлдерде, кой сойгондо, айдыҥ jаҥызында, айылга куда-кубуй тӱшкенде, айылчы кижи айылга аш-курсак экелгенде, «Оозым jигелекте, одым jизин» деп айдынып, олордоҥ тееjилеп, эҥ ле озо Оттыҥ ээзин кӱндӱлейтен чӱм-jаҥ эмдигенче ле ӧткӱрилет.

Одус башту От-Эне,

Ойгон камыш кулакту,

Кырык башту кыс-эне,

Кызыл-торко кийимдӱ,

Чӧк!

Jаҥы jерге кӧчӱп келеле, баштапкы ла катап от салып, айдатандар:

Ак-сары атту от-эне!

Алтын тонду ар jалкын!

Чийди болзо, быжыргаҥ,

Тоҥды болзо, эргискеҥ,

Талкан кӱлиҥ чокту jатсын,

Таш очогыҥ кызу турзын!

Отко айдылатан алкыштыҥ варианттары кӧп, jе олордыҥ магический учуры тӱҥей.

Алтай улуста коноочы керегинде кеп куучындар база бар. Коноочы дегени - оттыҥ, печкениҥ оозында отурар кара чок. Отко салган ончо одын кӱйӱп калза, jаҥыс бир кара чӧйбӧк jаан эмес кара чок отурганы кӧрӱнер. Коноочыныҥ белгези - солун кижи, айылчы, узак ӧйгӧ айылда болбогон айылчы келери. Оттыҥ кӧмӱри чарчап турза, ол эмезе jалбырап, кӱӱлеп кӱйзе - айылга jакшы улус, jакшы айылчылар келерин белгелегени. Коноочынаҥ jакшы сурап, мынайда кӱндӱлеп jат: эртен тура кӧрӱнзе, азырап jат. Курсагы кӱл. Отурган коноочыны кӱндӱлеп, мынайда айдар: «Бу Слерге чеген, аракы, талкан, чай, мӱн, эт…» деп айдып, ӱстине кӱлдеҥ уруп айдар.

Кӱн jабызай берзе, эҥирде коноочы кӧрӱнзе, азырайла, чокты jастандырып, мынайда айдып уйуктадар: jе амырагар, уйуктагар.

Коноочы очоктыҥ тӧр jанына отурганы - тӧрӧӧн кижи келер, тууразында - туура кижи келери. Коноочы - jаан учурлу неме. Отурган коноочыны азырабай, аҥтара ийдип ийзе, jолдо келип jаткан айылчыла не-не, кезикте јеткер де болуп калат. Мыны чокым темдектерле jартаар арга бар.

«Коночы - jаан эргекче неме. Jоон болзо, кӧчӧлу (барлу) кижи келип jат дежер. Оноҥ оны ол ло кӱлле азырап, «…бу талкан, курут, быштак ажаныгар» деп айдып азыраар. Эмезе «Ӧскӧ кӧмӱрди jастап, конорго келген коноочы болзогор - тӧжӧк, jастык jазап уйуктагар. Айылдап келген айылчы болзоор - аш-курсактаҥ ажанып бар» дейле, ӱстине кӱлдеҥ урар». [Курманова А.М. Кара-Куjур. 1974].

Оттыҥ байы, jарабастары

Алтай улус Отты, От-Энени байлап, оныҥ алкыжы jедер, арутаар деген санаа мындый айалгаларда учурайт: айдыҥ jаҥызыла кожо айылдыҥ ээзи арчынды Отко кӱйдӱрип, алкыш сурап, айыл-jуртыныҥ ичин, бала-барказын, билезиниҥ ончо улузын, бойын кӱн аайынча аластанып арутаар. Отко кӱйдӱрген арчынла аластанатан учуралдар мындый: jаскыда теҥери унчугып, баштапкы кӱкӱрт болзо, сускуга изӱ кос, арчын салып, айылды, тураны, малдыҥ кажаганын аластаар - кижи де болзын, мал да болзын, су-кадык jӱрӱп, оору-jобол ырбазын, ыразын дегени.

От курсак сурап турганын база оҥдоп алар арга бар, «су-у» эдип табыштанып, шыркырап кӱйзе, Отко коомой одын салганынаҥ, курсак салбаганынаҥ ачынып jат. Оттыҥ кӧмӱри тырсылдап, чедиргентип турза, оны азыраар, талкан, чай берер, арчын салар. Эртен-эҥир Отты тееjилеп азыраары - ол азыраган малына, тӧрӧгӧн-тууганына, бала-барказына, отурган бойына бийиктеги Кудай ачынбазын, катуланбазын дегени. От очоктын jаны jаантайын ару болор керек - кирлӱ jатса, от очогы кирлӱ, jут кижи эмтир деп айдар.

Оттыҥ чӱм-jаҥыла колбой мындый jастыралар эдерге jарабас:

- Эҥирде, ай эски тӱнде кӱл тӧкпӧс, айылдаҥ чыгарбас. Кӱлди кандый бир кӧнӧккӧ jууп койор. Ай jаҥырза ла, кижи баспас jерге тӧгӱп койор;

- от салза, одынды кийдире чачпас, От-Ээзин чочыдарыҥ, ол ачынар;

- отко суу тӧкпӧс , тус чачпас; сӱрее-чӧп, кирлӱ неме салбас, нениҥ учун дезе оттыҥ ыжы теҥери ӧрӧ кӧдӱрилип, бийикте jӱрген кудайларыска оныҥ jаман jыдын апарат, отко тӱкӱрбес;

- ӱй кижи Оттыҥ бажын кечире баспас; турун алтабас;

- jиген курсагыныҥ артканын салбас;

- отты ажыра калыбас, оттыҥ jанына, от айагы дейтенине ӱй кижи сыйа базып отурбас, от jескинер;

- отко буур тиштебес, кан агыспас - Оттыҥ ээзи ачынар «От ло Jайык ачурканза, айылдыҥ ээзи оорыыр» [Агадина Тыбыл. Jаан Jаламан, 1974]

- отко миистӱ курч неме уулабас, ого кийдире чачпас, От-Ээзин шыркалап, кӧстӧрин сайып ийериҥ;

- от одырза, jӱзӱн-jӱӱр чаазынла (конфеттиҥ, газеттиҥ…) салбас;

- кижиниҥ чачын, тырмактарын отко чачып ӧртӧбӧс, нениҥ учун дезе кудай jыт алып, айдар дежет: «мен билбес, кем ӧлгӧн»;

- кижи божогон айылдаҥ от чыгарбас, ӧскӧ кижиге от бербес.

Мындый jастыралар эткенде, Оттынҥ Ээзи кородонор, ачуурканар, кижи оору-jоболго бастырардаҥ айабас, от-ээзиниҥ курчузы, болужы астаар. Кебинде эки От-ээлери бой-бойына айылдап келген эмтир. Айылдап келгениниҥ кийими эски, jыртык, бойы арык, куу ӧҥдӱ, айылда Оттыҥ ээзи ару, торко-килиҥ кийимдӱ, омок, кызыл качарларлу эмтир. Олордыҥ куучынын кӧспӧкчи, неме билер кижи уккан туру. Айылчы От-ээзи экинчи От-ээзине мынайда комыдаган:

- Мениҥ айылымныҥ ээлери мени качан да азырабас. Очоктыҥ ла jанына одын jарар, бычакла такпай jонор, мен jаар миистӱ неме уулаар, мениле ойноор, мени сайар; мени тишле кадагылаар, коомой jӱрӱм. Колы-будымды, бажымды кезе согор деп коркыйдым.

Экинчи От-ээзи айткан:

- Jок, мен jакшы jӱрӱм: jийтен курсактаҥ эҥ ле озо мени кӱндӱлеп азырайт. Олор мени качан да ундыбайдылар.

Бир канча ӧй ӧткӧн кийнинде кӧспӧкчи айылчы От-ээзиниҥ jаткан jурты кӱйӱп калган деп табыш уккан.

Оттыҥ белге-темдектери

Озодо алтай калык кӧчкӱн албаты болгоныс. Кӧчӱп jӱрген улус узак ӧйдиҥ туркунына таныштарыла, тӧрӧгӧндӧриле jолугышпайтан. Байла, кӧчкӱндер бойыныҥ jадын-jӱрӱмин шиҥдеп, ченемелине тайанып, отло колбулу бир канча белге-темдектерге аjару эткен. Эмди де бис бу белгелерге бӱдедис. Оттыҥ табыжынаҥ, кӱйӱжинеҥ, jалбыжыныҥ чӧйилгенинеҥ белгелерди оҥдоп алар арга бар:

- Оттыҥ кӧмӱри тырсылдап, чедиргентип турза, «су-у» деп табыштанза, курсак сурап турганы;

- очокто от табыштанып, сыылап, тызырап кӱйзе, салкын болор, кӱн ӱрелер;

- от шулурап «куучындаза», кижи келер;

- салган от кӱйбей, бырыксып, ӧчӱп турза , кезик улус jаманга деп айдар;

- от сыгырза - айылчы келер;

- отто коноочы отурза - айылчы келер. Бу белгелердеҥ ӧскӧ дӧ белгелер кажы ла биледе, jуртта база бар.

От калыктыҥ чӱмдӱ сӧзинде

От ло От-Эне, оныҥ jаҥдаган ээжилери керегинде алтай калык jебреннеҥ ала оостоҥ ооско, баладаҥ балага, ӱйедеҥ ӱйеге чӱмдӱ сӧзинде айдып, байын бийик кеминде поэтизировать эдип чӱмдеп ле айдып, бистиҥ ӧйгӧ jетирип экелген. Алкыштарда, алтай jаҥар кожоҥдордо, табышкактарда, кеп ле укаа сӧстӧрдӧ, сооjыҥдарда, кай чӧрчӧктӧрдӧ, кеп куучындарда ончозы артып калган.

Тӱп шӱӱлте

Jебрен ӧйлӧрдӧҥ ала jер-телекейдиҥ ончо калыктарында, ол тоодо алтайларда, отло колбулу чӱм-jаҥдар тӱҥей болгон темдектер бар. Jартап айтса, От - кудайдыҥ сыйы, оны тооп, ого jылу сӧстӧр айдары учурлу, нениҥ учун дезе От теҥериде кӱйӱп турган кӱн ошкош. Отты ачындырарга jарабас: айлы-jуртыҥ соок болор, курсак азып болбос, билеҥ сооктоҥ ло торолоштоҥ шыралаар. Калыктыҥ кӧрӱмиле болзо, От jаҥыс ла jакшыны, jылуны, jарыкты берип турган эмес, анайда ок От арутайт, чектейт, ийде берет. Ол jаман, каршулу ийделердеҥ корулап алат. Jе От кижиге каршузын да jетирер: теҥеринеҥ тӱшкен јалкын-от ӧрт чыгарат. Мында кижиниҥ камааны база бар.

Калыктыҥ кӧрӱмиле колбулу чӱм-jаҥдарды билери, оныла тузаланары эҥ ле озо биледеҥ башталат. Биледе улус бой-бойын тооп кичеезе, алтай чӱм-jаҥын билип байлаза, от-очогын айландыра jуулып бириксе, калык ӧзӱм алынар, тазылданып барар. Ол тушта очогыста камыскан одыс ӧчпӧй, чӱм-jаҥдарыс ундылбай артар. Катап ла оттыҥ jанына калыгыс jуулыжар, эскидезин эбиртер, озогызын ойгортор.

Шинжӱ ижимниҥ турултазы (результат): буклет ле «Очогыстыҥ кудайы - От-Эне» деп тема аайынча презентация. Иш сӱреен jилбилӱ, солун, бириктире jууп шиҥдейтен материалдар эмди де кӧп, оныҥ учун келер ӧйдӧ От керегинде теманы оноҥ тереҥжиде ле элбеде кӧрӧргӧ амадайдым.

Тузаланган литература

1. К.Е.Укачина. Алтай алкыштар. / К.Е.Укачина, Е.Е.Ямаева. «Ак Чечек» 1993.

2. С. П. Тюхтенева «Земля. Вода. Хан Алтай: этническая культура алтайцев в

XX веке». Элиста: 2009

3. Эл-Алтай. //Ж. № 1, 1993. К.Е.Укачина «Очогыстыҥ кудайы - От-Эне»

4. Б.Махина. Коноочы керегинде. // «Листок» №36, 2011.

5. Альбом. М.Чевалков. Образы Древнего Алтая. // Г-А., 2006.

6. Наследие народов РФ. Алтай сокровище культуры.// С-П. 2004.