Поурочный план по биологии (6 класс)

Раздел Другое
Класс 6 класс
Тип Другие методич. материалы
Автор
Дата
Формат doc
Изображения Есть
For-Teacher.ru - все для учителя
Поделитесь с коллегами:

БИОЛОГИЯ пәнінен 6-сыныпқа арналған

Күнтізбелік-тақырыптық жоспарлау

Сабақ: 1

Тақырыбы: КІРІСПЕ

§1. Тірі ағзалар, қасиеттері, маңызы

Сабақтың мақсаты: «Биология» ғылымының негізгі заңдылықтарын оқушы тұлғасына жете түсіндіру.

Сабақтың міндеттері:

Білімділік - тірі ағзалар, оларға тән белгілер, көптүрлілігі, табиғаттағы және адам өміріндегі маңызы, биология ғылымы, оның ботаника, зоология сияқты ірі салалары, еліміздің өсімдіктері мен жануарлары, оларды зерттеген ғалымдарымыз жайында қысқаша шолумен түсінік беру;

Тәрбиелік - табиғатты қорғаудың қажеттілігін ұғынып, туған жеріне, оның табиғатына деген сүйіспеншілігіне, оны аялап сақтауға деген ынтасына жол ашу;

Дамытушылық - пәнге деген қызығушылығымен ұштастыру.

Құрал-жабдықтар: электронды көрсетілімдер

Сабақтың типі: жаңа білім беру

Сабақтың әдісі: сұрақ-жауап, баяндау

Сабақтың барысы:

І. Ұйымдастыру кезеңі

Сынып оқушыларымен танысып, бар ынта жігерін сабаққа аудару.

ІІІ. Жаңа материалды түсіндіру кезеңі

Проблемалық сұрақтар беру: Тірі ағзаларға қандай ағзалар жатады? Тірі ағзалардың қандай қасиеттері бар?

Жоспар:

  1. Тірі ағзаларға тән қасиеттер

  2. Олардың маңызы

ЖПоурочный план по биологии (6 класс)асуша - тірі ағзалардың бөліну қабілеттілігін сақтап, заттар мен энергия алмасуын қамтамасыз ететін ең кішкене бірлік өлшемі.



Зат алмасу - ағзаның өсуін, дамуын, тіршілік әрекетін, қоршаған ортамен тұрақты қатынас жасалуын реттейтін барлық химиялық процестердің жиынтығы. Ол бір-біріне қарама қарсы (анаболизм) энергия қабылдап, реакция синтезі жүретін және бір-бірімен өзара байланысты (катабализм) реакция ыдырап энергия босап шығатын 2 процестен тұрады. Әрбір жасушадағы цитоплазма жаңа заттарды өзіне сіңіріп, оны түрлі химиялық өзгерістерге ұшыратады, жаңа цитоплазма түзеді. Ол нәруыз, май, көмірсулардың ірі молекулаларындағы потенциалдық энергияны жылу энергиясына айналдырып, үздіксіз өзгертіп отырады. Энергияның жұмсалуы тірі ағзалардың ерекшелігін білдіреді. Ағзалардың түріне байланысты цитоплазмадағы алмасу жылдам немесе керісінше баяу жүретінін байқауға болады.

«Зат алмасу - ағзаның айналадағы ортамен қарым-қатынас жасауы, оның нәтижесінде, біріншіден ағза өз тіршілігіне қажетті заттар алады». Олар қандай заттар? Ағза айналадағы ортадан қорек, ауадан оттегін алады. «Қорек пен оттегі(ауа) ағзаны энергиямен қамтамасыз ететінін білесіңдер ме? Қоректегі энергия оттегінің әсерінен астың қорытылуы кезінде босап шығады да ағзаның үздіксіз жұмыс істеуіне жұмсалып жатады». Екіншіден, ағза өз денесінде түзіліп жатқан қалдық қажетсіз заттарды сыртқа - айналадағы ортаға шығарады, яғни ол заттардан тазарады. Міне, осылайша ағза мен сыртқы орта арасында зат алмасу жүріп жатады.

Қозғалу - тірі ағзалардың бәріне (өсімдіктер, жануарлар) тән қасиет. Жануарлардың қозғалысы (жорғлау, жүгіру, ұшу, жүзу) көзге анық байқалса, өсімдіктерде, бір орынға бекініп тұратындықтан тіпті қозғалмайтындай көрінеді.

Жасуша цитоплазмасының қозғалысы (ағыны) бүкіл ағзаны қозғалысқа келтіреді, яғни өсімдіктің қозғалысы жасушадан басталады. Ал тұқымның өнуі, жапырақтардың біртіндеп жазылуы, бүршіктердің, гүлдердің біртіндеп ашылуы, жарыққа қарай бағытталуы (күнбағыс, бөлме өсімдігінің жарық көп түсетін жағының ерекше өсуі, т.б.) мұртшалары арқылы қасындағысы екінші бір өсімдікке шырмалуы қозғалысты дәлелдейтін құбылыстар.

Тітіркену қоршаған ортаның физикалық немесе химиялық өзгерістеріне, яғни тітіркендіргіштерге әсер етуі тірі ағзалардың ерекшелігін білдіреді. Мысалы, күн сәулесінің аз немесе көп түсуі, температура, қысым, топырақ, су, ауаның химиялық құрамының өзгеруі - осының бәрі тітіркендіргіштер. Өсімдік жасушасының тітіркенуі жануарлардағыдай айқын байқалмайды, дегенмен жарықтың әсерінен жасуша цитоплазмасының ағыны бірде баяулап, бірде жылдамдайды. Жәндіктермен қоректенетін өсімдіктер жапырақтарына қонған жәндіктерді сезіп, тітіркеніп жапырақ тақталары тез жабылып, жәндік ұсталып қалады.

Өсу зат алмасу кезінде жай заттардың бір-бірімен қосылып күрделенуі зат түзуі немесе энергия жинауының нәтижесінде болады. Демек анаболизм процесінің нәтижесі, жеке жасушалар мөлшері мен саны ұлғаяды, жаңа мүшелер пайда болады. Жануарлардың өсуі шектеулі, белгілі бір мөлшерге жеткен соң өсуі тоқталады; ал өсімдіктер тіршілігін жойғанша өсуін тоқтатпайды. Оған себеп түзуші ұлпалардың болуы.

Өсімдіктердің өсуі 3 кезеңнен тұрады: 1)эмбриональды өсу; 2)созылу кезеңі; 3)жіктелу кезеңі.

Эмбриональды өсу - сабақ тамыр ұштарында болатын түзуші ұлпалардың жас жасушалары демалыссыз бөлініп көбеюі.

Созылу кезеңінде жасушалардың мөлшері бірнеше жүздеген есе ұлғаяды.

Жіктелу кезеңі сыртқы орта жағдайларымен тығыз байланысты. Әр түрлі жағдайдың әсерінен өсімдікте және оның жеке мүшелерінде анатомо-морфологиялық құрылымдар пайда болады. Мысалы, ылғалы аз жерде өсетін өсімдіктің жасушалары өте майда болғандықтан өсуі де баяулайды, ал жарық жетіспесе жасуша шектен тыс созылады да, өткізгіш, тірек ұлпалары баяу өсіп, жапырақтары кішкене күйінде қалады.

Көбею - барлық тірі ағзаларға тән қасиет. Тіпті жоғары сатыдағы ағзаларды былай қойғанда көзге көрінбейтін микроағзалар ұрпақ қалдыру үшін екіге бөліну арқылы өте қарқынды көбейеді. Өсімдіктерде көбеюдің үш түрлі жолы бар: жынысты, жыныссыз, өспе мүшелері арқылы көбею.

Бейімделу (адаптация) - өсімдіктер мен жануарлар қоршаған орта жағдайына бейімделе алғанда ғана түрлерін сақтап қалады, сондықтан олар түрлі өзгерістерге ұшырайды. Өсімдік түрлерінің жер бетінде таралуына кедергі болатындар - су, жарық, жылу, қорек, жыртқыштар, паразиттер, т.б. Осы кедергілерді жеңу үшін бейімделу қажет. Мысалы, су тапшылығына бейімделу үшін өсімдіктердің жапырақтары өте майда, тікенекті, түкті болуы, тамырларының топыраққа терең бойлауы (жердің төменгі қабатынан суды сіңіру үшін). Жыртқыштардан қорғану үшін - жағымсыз иісті, жапырақтар мен сабақтары тікенекті сояулы немесе қатты болуы, т.б.

ІV. Бекіту.

Тірі ағзаларға не жатады? Оларды неліктен «тірі» дейді.

Тірі ағзалардың тіршілік үшін қандай маңызы бар?

Үй тапсырмасы. §1 оқып, терминдерге биологиялық негіздеме беру, тақырып соңындағы сұрақтарға ауызша жауап беру.



Сабақ: 2

Тақырыбы: §2. Биология ғылымдары

Сабақтың мақсаты: биология пәні, оны оқытудың маңызымен таныстыру.

Білімділік - тірі ағзалар, олардың алуан түрлілігі мен таралуы, бәріне ортақ белгілері, табиғаттағы, адам өміріндегі маңызы туралы оқушылардың бұрыннан бар (бастауыш сыныптан, күнделікті өмірден) білімін жүйелеп, соған сүйене отырып зат алмасу, жасуша туралы жаңа түсінік-ұғымдарды енгізу; биология ғылымдары, оның негізгі салалары туралы алғашқы мағлұмат беру;

Тәрбиелік - түрлі тәрбиелік шаралардың әсерімен оқушы тұлғасында жағымды өзгерістерге жету;

Дамытушылық - шығармашалық ойлау қабілеттерін, пәнге, тақырыпқа байланысты қызығушылықтарын дамыту.

Құрал-жабдықтар: электронды оқулық, биолог ғалымдардың портреттері.

Сабақтың типі: аралас

Сабақтың әдісі: сұрақ-жауап, баяндау

Сабақтың барысы:

І. Ұйымдастыру кезеңі

Оқушылардың бар-жоғын бақылай отырып, назарын сабаққа аудару.

ІІ. Үй тапсырмасын тексеру кезеңі

Тірі ағзаларға не жатады? Оларлды неліктен «тірі» дейді?

Тірі ағзалардың тіршілік үшін қандай маңызы бар?

ІІІ. Жаңа материалды түсіндіру кезеңі

Жоспар:

  1. Биология - тірі ағзаларды зерттейтін көп салалы ғылым

  2. Қазақстандық және шетелдік биолог ғалымдар

  3. Өсімдіктер мен жануарларды қорғау

Проблемалық сұрақтар беру: Биология ғылымының қалыптасуына не себеп болды? Оның қандай салаларын білесіңдер?

Адамдар ертеден-ақ тіршілік әрекетінің табиғатпен, тірі ағзалармен тығыз байланысты екенін жақсы түсінген. Табиғатта қандай өсімдіктер, жануарлар бар, олардың құрылысы, тіршілігі қандай екенін білуге ұмтылған. Пайдалыларын сақтап, көбейтуге, зияндыларының санын азайтуға тырысқан. Осылайша тірі ағзалар туралы адамның білімі молайып, биология ғылымы қалыптасты.

БПоурочный план по биологии (6 класс)иология (грекше: «биос» - тіршілік, «логос» - ғылым) - тірі ағзалар туралы көп салалы ғылым.

Поурочный план по биологии (6 класс)Поурочный план по биологии (6 класс)

Поурочный план по биологии (6 класс)Поурочный план по биологии (6 класс)

Поурочный план по биологии (6 класс)Поурочный план по биологии (6 класс)

Поурочный план по биологии (6 класс)Поурочный план по биологии (6 класс)Поурочный план по биологии (6 класс)Поурочный план по биологии (6 класс)Поурочный план по биологии (6 класс)

Поурочный план по биологии (6 класс)

Кез келген адам өзінің туған жерінде кең таралған тірі ағзалар, олардың тіршілігі жайлы білуі керек. Сонда ғана адам табиғат қорғау ісіне белсенді қатысады. Туған жеріне, табиғатына зор пайда келтіреді.

1920-1930 жылдары «Өсімдіктану» оқулығын Ж.Күдерин жазды. Биология ғылымдарының докторы, академик Н.И.Павлов Қазақстан Республикасының өсімдіктерін зерттеді. Өсімдіктің жаңа 130 түрін ашты. Өсімдіктер туралы «Қазақстан Республикасының Қызыл кітабын» В.П.Голоскоков, М.С.Байтенов жазған, А.Ы.Жандеркин, Б.М.Мусин, К.Мыңбаев, Қ.Дүйсембин және т.б. ғалымдар биология ғылымына көп еңбек сіңірді.

Х.Досмұхамедов «Жануарлар» оқулығын жазды. А.Бекенов, В.А.Грачев, М.И.Исмагилов, А.Ф.Ковшарь, А.А.Слудский, К.Ысқақова және басқа ғалымдар еліміздің жануарлар әлемін зерттеді. Қазақстандағы жануарлардың зерттелуі, биологиясы, арнайы шаралар қолданылып қорғауға алынуы тиіс түрлер туралы еңбектер жазды. Сиреп кеткен және жойылып кету қаупі бар жануарлар мен өсімдіктерді тіркеп, сипаттау «Қазақстан Республикасының Қызыл кітабының» жарыққа шығуына негіз болды.

Елімізде молекулалық биология, биохимия, генетика, т.б. ғылым салаларынан жүргізілген зерттеулердің мәні зор. Ауыл шаруашылығы дақылдарының, жаңа іріктемелері мен малдың асыл тұқымдарын шығаруда зор көмегін тигізеді. Осы салада еңбек еткен, еңбектеніп жүрген ғалымдар көп. Ғылымда аты жарық етіп шыққан академик М.Ә.Айтхожинның, академиктер Т.Б.Дарханбаев, М.Ә.Ермеков, К.У.Медеубеков сияқты ғұламалардың еңбектерін біліп, мақтан тұтуға әбден лайық.

Биология ғылымын дамытуға шетелдік ғалымдар С.Г.Навашин (өсімдіктің ұрықтаныуын ашқан), К.А.Тимирязев (фотосинтезде хлорофилдің рөлін алғаш сипаттаған), т.б. атауға болады.

Өсімдіктер мен жануарларды қорғау. «Қызыл кітап». Қорықтар мен қорықшалар.

Жүздеген жылдар бойы шаруашылық мақсаттар үшін ағаштарды кесуге, құстарды, сүтқоректілерді, балықтарды жыртқыштықпен аулауға шек қойылмады. Мұндай жағдай жер бетіндегі өсімдіктер түлерін, кәсіптік жануарлар санын күрт азайтты. Кейбір түрлер мүлдем жойылып кетті.

Халқымыз ежелден-ақ өсімдіктер мен жануарлардың табиғаттағы, адам өміріндегі қадір-қасиетін, маңызын жақсы білген. Жас ұрпақтың көкейіне құйып, оларды сақтап, қорғауға баулып, тәрбиелеген.

«Ер - елдің көркі, орман-тоғай жердің көркі», «Бір тал кессең, он тал ек», «Дәрі шөптен шығады, дана - көптен шығады», «Қорада малың болсын, көшенде талың болсын», «Тау бұлағымен көрікті, бұлақ құрағымен көрікті», «Дала көркі - мал, өзен көркі - тал», «Мал өсірсең - қой өсір, өнімі оның көл-көсір» деген сияқты мақал-мәтелдер бұған толық дәлел.

Қазақстан Республикасының мемлекеттік Елтаңбасында бидай масағы мен қанаттанған пырақ бейнеленген. Бұл - туған жерімізге деген терең сүйіспеншілік. Өсімдіктер мен жануарлар әлемін қадірлеп құрметтеуден туындаған.

Халқымыздың өз ұрпағын, табиғатты аялап, сақтауға тәрбиелейтін алуан түрлі өсиеттері бар. Солардың бірі - тыйым салынатын сөздер: «Көк шөпті жұлма, таптама», «Көктемде жан-жануарларға тиіспе», «Үйге кірген жыланға ақ құйып шығар», «Құс ұясын бұзба» және т.б.

«Қызыл кітап» сирек кездесетін және жойылып кету қауіпі бар өсімдіктер мен жануарлар түрлерін қорғау мақсатымен жазылған. Қазақстанда «Қызыл кітап» тұңғыш рет 1978 жылы шықты. Онда омыртқалы жануарлардың сиреп бара жатқан түрлері тіркелді. Екінші басылымы 1991 жылы, үшінші басылымы 1996 жылы шықты. Мұнда балықтардың 16, қосмекенділердің 3, жорғалаушылардың 10, құстардың 56, сүтқоректілердің 40 түрі енгізілген. Өсімдіктерге арналған Қазақстанның «Қызыл кітабы» 1981 жылы жарық көрді. Бұл кітапта өсімдіктердің 303 түрі сипатталған.

Елімізде өсімдіктері мен жануарлары арнай қорғалатын тұтас табиғи аймақтар - қорықтар ұйымдастырылған:

Поурочный план по биологии (6 класс)

Поурочный план по биологии (6 класс)Поурочный план по биологии (6 класс)



Бұлардан басқа өсімдіктер мен жануарлардың жекелеген түрлерін қорғау мақсатында 57 қорықша, 7 ұлттық саябақ (Алтынемел, Баянауыл, Көкшетау, Іле Алатауы, Қарқаралы, Қатонқарағай, Шарын) ұйымдастырылған. Табиғат қазынасы сарқылмас қор емес. Адам игілігіне пайдалану, қайта қалпына келтіру ісі адамның қамқорлығының арқасында жүзеге асады.

ІV. Бекіту.

Биология ғылымы нені зерттейді? Оның дамуы кімдердің есімімен байланысты?

Оның қандай салалры бар?

Өсімдіктер мен жануарларды қорғауда қандай шаралар қолданылады?уй тапсырмасы. §2 оқып, жойлып бара жатқан жануарлар мен өсімдіктер жайлы хабарлама жазып әкелу.

Сабақ: 3

Тақырыбы: І тарау. Жасуша - ағзалардың тіршілігі мен құрылысының ең кіші өлшем

бірлігі. Өсімдік ұлпалары.

§3. Жасушаның ашылу тарихы. Ұлғайтқыш құралдар.

Сабақтың мақсаты: вирустардан басқа барлық тірі ағзаларға тән, ең кішкентай өлшем бірлік - жасуша, оның ашылу тарихымен және оны зерттеуде пайдаланылған құралдар жайлы мағлұмат беру.

Сабақтың міндеттері:

Білімділігі - «жасуша» ұғымын түсіндіріп, микроскоптың құрылысымен таныстырып, дайын микропрепараттар жасау тәсілін үйрету.

Тәрбиелілігі - адамның тұлға ретінде қалыптасуында ғылыми дүниетанымын байыту.

Дамытушылығы - электрондық оқулық арқылы ойлау, есте сақтау, көру қабілеттерін дамыту; ой түйіндеуге, шығармашылықпен жұмыс істеуге жұмылдыру; пәнге, тақырыпқа байланысты қызығушылықтарын дамыту.

Құрал-жабдықтар: электронды көрсетілімдер, мироскоптар.

Сабақтың типі: құрастырылған

Сабақтың барысы:

І. Ұйымдастыру кезеңі

Келмей қалған оқушыларды белгілеп, оқушылардың сабаққа дайындығын бақылау.

ІІ. Үй тапсырмасын тексеру кезеңі

Биология ғылымы, оның негізгі салалары туралы әңгімелеңдер.

Ғылымға еңбегі сіңген ғалымдарды атаңдар. Олардың қандай еңбектері бар?

Қорық деген не? Еліміздегі басты қорықтарды атаңдар. Өзің қайсысында болдың?

ІІІ. Жаңа материалды түсіндіру кезеңі

Жоспар:

1. Микроскоптың шығу тарихы

2. Үлкейтіп көрсететін құралдар және микроскоппен жұміс істеу тәртібі

1609 жылы Италия ғалымы, физик Г.Галилей 2 дөңес әйнектен құралған объективімен окуляры бар 40-тан 300 есеге дейін үлкейтіп көрсететін күрделі құрал құрастырған.

Голландия ғалымы Антон ван Левенгук дөңес әйнектерді өңдеу арқылы микроскоп құрастырып, алғаш рет бактерияларды, қанның қызыл түйіршіктерін, ер адамның жыныс сұйықтығындағы жасушаларды көрген.

Тірі ағзалардың ортақ белгісі - денесі жасушадан (клеткадан) тұрады. Кез келген тірі ағзаның тіршілік белгілерін сақтайтын ең кіші құрылымдық өлшем бірлігі - жасуша. Көлемі кіші болғанымен, мыңдаған қосылыстар, жүздеген заттар жасушада ұдайы түзіліп, реакция тізбегіне қатысады. Жасушада тірі ағзаларға тән зат пен энергия алмасу, оптикалық қосылыстардың түзілуі, өсу, көбею, тыныс алу жүреді.

Жасушаның ашылу тарихы микроскоптың шығуына байланысты. 1590-1610 жылдардың аралығында оптика шеберлері голландиялық әкелі-балалы Янсендер жарық микроскобын ойлап тапты. Микроскоп шыққаннан кейін өсімдік жасушасын зерттеу мүмкіндігі туды.

1665 жылы алғаш рет Роберт Гук өсімдік қабығының жұқа кесіндісін микроскоппен қараған. Ол майда ұяшықтарды көріп, оны жасуша деп атаған. Әдетте біз жасушаны жай көзбен көре алмаймыз. Оның мөлшері миллиметрдің мыңнан бір бөлігімен өлшенеді. Өсімдіктер мен жануарлар дүниесінде денесі бір ғана жасушадан тұратын өте қарапайм ағзаларды біржасушалылар дейді. Біржасушалылыр көпжасушалылы ағзалар сияқты тіршілік етеді.

Жасушамен алғаш танысқандықтан, әрі бұл материал күрделі болғандықтан жаңа сабақты түсіндіріп болған соң, өсімдік жасушасын бірнеше есе үлкейтіп көрсететін құралдардың түрлері, олармен жұмыс істеу әдісін үйрету керек.

Үлкейтіп көрсететін құралдар және микроскоппен жұмыс істеу тәртібі. Жарық микроскобының әрбір бөлімінің атын, не үшін қажеттігін оқушылардың дәптеріне жаздырған жөн. Содан соң микроскоппен қалай жұмыс істеу керек екендігін мұғалімнің өзі көрсетуі тиіс. Алдыға қойылған мақсат - оқушыларды микроскоппен, жұмыс істеу барысымен таныстыру.

Ол үшін микроскопты үстелдің шетінен 5-8 см қашықтыққа қойып, барлық бөлімдерін таза жұмсақ шүберекпен сүртіп тазартылуы тиіс екенін айтып, әр бөлімдерін қалай пайдалану керек екендігін (бұранданы жоғары, төмен қозғау; айнаны жарыққа бағыттап жарық ұстау жолы; көретін затты заттық үстелдің үстіне дәлдеп қою, т.б.) нақтылай көрсетіп жаттықтырған жөн. Микроскопқа керекті жабдықтардың маңызын, қалай қолдануын (заттық әйнектің саусақпен шетінен ұстау; ортасынан ұстаса саусақ ізі түсіп зерттейтін затты анық көрсетпей кедергі болатынын ескерту; сондықтан тазалап сүртіп алу) айту. Препарат жасау үшін зат әйнегінің дәл ортасына тамызғымен 1-2 тамшы су тамызып, көретін объектіні дұрыстап орналастырған соң, суда ауа көпіршіктері болмас үшін жабын әйнегі шетінен ұстап зат әйнегіне бұрыш жасай жабу жолы үйретіледі. Ауа көпіршіктері қалып қойса, әйнектің үстінен сәл басып кетіруге болады. Көретін объектіні міндетті түрде су тамшысына салып қарауды ескертуді ұмытпау керек (қандай да болмасын кез келген объектіні сусыз қарауға болмайды кейде объектіні ерекшелігіне байланысты басқа ерітінділер, бояғыш заттар қосуға болады).

Микроскоппен қарайтын препарат дайын болған соң зат үстелінің дәл ортасына (зат әйнегіне салынған объект зат үстелінің ортасындағы тесікке дәл келуі керек, себебі айна арқылы түсірілетін жарық объектіге түспесе анық көрінбейді) орналастырып, бұранда арқылы зат анық көрінгенше окулярдан көз алмай көру түтігін ептеп жоғары немесе төмен түсіріп қарау керек екенін түсіндіріп, көрсеткен жөн. Препарат пен объектінің ара қашықтығы шамамен 1 см болғанда зат анық көрінеді. Микроскоптың зат үстеліне су тигізуге болмайды, сондықтан препараттағы артық суды сорғыш қағаз немесе жұмсақ шүберекпен сүртіп тасталуы тиіс (негізінде артық су тамызбауға тырысу керек).

Микроскоппен жұмыс істегенде мынадай ережелер есте болуы керек:

А) микроскопты бір орынға орнықтырып қойғаннан кейін жұмыс істеп біткенше екінші орынға жылжытуға болмайды, жылжытса объект көрінбей қалады;

Ә) алдымен айнамен жарық түсіріледі, егер микроскопта объектив екеу болса (бірі - кіші, екіншісі - үлкен) алдымен кіші объективпен қарайды;

Б) микроскопты бір қалыпты температурада сақтайды, қалай болса, солай қоя салса, шаң басып әйнектері күңгірттеніп бұзылады;

В) ауық-ауық жұмсақ, құрғақ шүберекпен окуляр мен объективтің сыртқы линзаларын сүртіп тазалайды;

Г) микроскоп өте күрделі құрал болғандықтан оны химиялық реактивтермен, улы химикаттармен қатар қоюға болмайды. Өзінің ағаш қорабына салып шаң-тозаң кірмейтін таза, құрғақ шкафқа орналастырады.Үлкейтіп көрсететін құралдармен оқушыларды таныстырып болған соң зертханалық (практикалық) жұмыс орындауға кіріседі.

ІV. Бекіту.

Жасушада қандай процестер жүреді? Ұлғайтқыш құралдардың түрлерін атап, айырмашылығын талдап көрсетіңдер. Микроскопқа қажетті жабдықтарды атаңдар.

Микроскоптан негізгі бөліктерін атап, орналасқан жерін көрсетіңдер.

Көру түтігінде қандай бөлшектер орналасады? Окуляр мен объективтің құрылысын, айырмашылығын айтып беріңдер.

Үй тапсырмасы. §3 оқып, 1-суретті салып, тақырып соңындағы тапсырмаларды орындап келу.

№1-зертханалық жұмыс.

Тақырыбы: Ұлғайтқыш әйнек және микроскоп.

Мақсаты: Ұлғайтқыш әйнектің және микроскоптың құрылысымен танысып, жұмыс істей білу.

Құрал-жабдықтар: микроскоп, қол және тұтқалы әйнектер (лупа), аршылған пияз, тамызғы (пипетка), сапты ине, қысқыш (пинцет) зат және жабын шынылар, өткір ұстара, су.

Жұмыстың барысы:

1. Штативті (тұтқалы) ұлғайтқыш қол әйнек пен микроскоптың құрылысын салыстырып қарау.

2. Микроскоптың бөліктерінің орналасуымен танысып қалай аталатынын білу.

3. Микроскопқа керекті құрал-жабдықтармен танысып, қалай пайдалану керектігіне зер салу.

4. Препарат дайындауды және оны микроскоппен қарауды үйрену (жаттығу).

Нәтижесі:

І. Төмендегі сөйлемдерді оқып, ойланып, тұсындағы сандарын торкөздің ішіне препарат дайындау ретіне қарай орналастырыңдар.

Микроскоптың бөлімдері

Атқаратын қызметі

Микроскоп

1.

Жарық түсіру

Поурочный план по биологии (6 класс)

2.

Көзбен қарау

3.

Көру түтігін қозғау

4.

Затты қарау

5.

Көру түтігінің бекітілген жері

6.

Қарайтын затты орналастыру

7.

Микроскоптың барлық бөлімдері бекітілген тірегі

8.

Үлкейтіп көрсететін әйнектер орналасқан бөліміІІ. Атқаратын қызметіне қарай микроскоп бөлімдерінің аттарын кестеге толтырыңда







Қорытынды:

1. Ұлғайтқыш әйнек пен микроскоптың қызметі қандай?_____________________________

_____________________________________________________________________________

2. Микроскопқа қажетті жабдықтарды атаңдар._____________________________________

_____________________________________________________________________________






Сабақ: 4

Тақырыбы: §4. Өсімдік жасушасының құрылысы

Сабақтың мақсаты: жасуша ұғымын жан-жақты түсіндіріп, өсімдік жасушасының өзіндік ерекшеліктерімен таныстыру

Сабақтың міндеттері:

Білімділігі - өсімдік жасушана тән органоид түрлерімен таныстырып, олардың атқаратын қызметін, құрылысын оқушы тұлғасына жете түсіндіру;

Тәрбиелілігі - түрлі тәрбиелік шаралардың әсерімен оқушы тұлғасында жағымды өзгерістерге жету;

Дамытушылығы - пәнге, тақырыпқа байланысты қызығушылықтарын дамыту.

Құрал-жабдықтар: электронды көрсетілімдер, микроскоптарғ өсімдік жасушасы.

Сабақтың типі: құрастырылған

Сабақтың барысы:

І. Ұйымдастыру кезеңі

Келмей қалған оқушыларды белгілеп, оқушылардың сабаққа дайындығын бақылау.

ІІ. Үй тапсырмасын тексеру кезеңі

Жасушада қандай процестер жүреді? Ұлғайтқыш құралдардың түрлерін атап, айырмашылығын талдап көрсетіңдер. Микроскопқа қажетті жабдықтарды атаңдар.

Микроскоптан негізгі бөліктерін атап, орналасқан жерін көрсетіңдер.

Көру түтігінде қандай бөлшектер орналасады? Окуляр мен объективтің құрылысын, айырмашылығын айтып беріңдер.

Орналасу ретіне қарай микроскоптың бөлшектерін жатқа айтып беріңдер. Жасушаның ашылу тарихының себептері, ашқан ғалымдар. Микроскоппен қарау үшін микропрепаратты қалай дайындайды?

ІІІ. Жаңа материалды түсіндіру кезеңі

Препаратты микроскоппен қарағанда ең алдымен айқын көрінетіні жасуша қабықшасы. Барлық өсімдіктер мен жануарлар жасушаларының сыртын өте нәзік май тәрізді заттар мен нәруыздан тұратын жарғақша немесе қабықша қаптайды, нақтырақ айтсақ, оны плазмалық жарғақша (плазмалемма) дейміз.

Өсімдік жасушасының жануар жасушасынан айырмашылығы оның жұқа плазмалық жарғақшасы(мембрана) сыртын өте тығыз, таза жасуынықтан (клетчатка) тұратын берік, қалың, серпімді қабықша қаптайды(мұндай қабықша жануарлар жасушасында болмайды). Бұл қабықша цитоплазмадан бөлінген өнімнен түзіледі, оның әр жерінде көршілес орналасқан жасушалардың цитоплазмасымен байланысатын көп майда саңылаулары (қабықшаның жұқа жері) бар. Тығыз, берік қабықша өсімдікке белгілі пішін берумен бірге, цитоплазманы зақымданудан және кеуіп кетуден сақтап тірек қызметін атқарады. Жасуынық (клечатка немесе целлюлоза) ыстық суда, қышқылда, сілтіде ерімейтін тұрақты зат. Ол тек өте күшті тұз қышқылы мен күкірт қышқылында қантқа айналады. Сондықтан жасунықтан қағаз, жасанды жібек, пластмасса, кинопленка, лак, қопарылғыш зат жасалады. Мақта тұқымындағы ұзын талшықтарын және зығырдың тінін мақа тоқуға пайдаланады.

Плазмалық жарғақшаның атқаратын қызметі:

  1. жасушаны қоршаған сыртқы ортадан бөліп тұрады;

  2. қабықша ішке қарай барлық қоректік заттарды, яғни су мен газдарды (оттегі, азот, көмірқышқыл газы) өткізіп, ыдырау өнімдерінің зиянды керексіз қалдықтарын сыртқы шығарып, жасуша мен қоршаған орта арасында ұдайы зат алмасуды қамтамасыз етеді; жасуша ішіндегі қажетті сұйықтықтың құрымын реттейді;

  3. ішке қарай зиянды, улы заттарды өткізбейді, тек кейбір заттарды ғана талғап өткізеді;

  4. әр түрлі қосылыстар екінші жасушаға өтіп отырғандықтан плазмалық жарғақша тасымылдаушы қызметін де атқарады;

  5. цитоплазмаға енген түрлі заттардың қосылысын, орын ауыстыруын реттейді.

Жасуша қабықшасы мөлдір түссіз болғандықтан күн сәулесін жақсы өткізеді, дегенмен ылғи да бір қалыпты болмай әр түрлі өзгеріске ұшырайды, оның түрлі себептері бар.

Жасуша қабықшасының өзгеріске ұшырау себептері:

  1. Ағаштану. Жасуша қабықшасына лигнин (көмірсусыз компонент) сіңгендіктен қаншалықты қалыңдап ағаштанса да зат алмасу тоқтамайды. Қаттылық, беріктілік қасиет беретіндіктен ағаштар өте биік болып, жапырақтары қалың, жемістері көп болып өседі, бірақ салмағына сынып кетпей бұтақтары сәл майысып қана тұрады.

  2. Тозаңдану. Қабақша жасуынығы өзгеріп, су мен газ ішке қарай өте алмай, цитоплазма кеуіп кетеді. Жабын ұлпалар тозданған өлі жасушалардан тұрады. Сондықтан зиянды микроағзамен зақымданбайды және өсімдікті қурап қалудан сақтайды. Түрлі тығындар қабықшасы тозанданған өлі жасушалардан жасалады.

  3. Өңездену (кутикулану). Қабықшаның сыртқы қабатына май тәрізді заттар көбірек сіңетіндіктен су мен газ ішке қарай өте алмайды. Орамжапырақ, алхоры, жүзім, алма жемістерінің сыртын балауызды ақшыл өңез қаптайды, қолмен сүртсе тез кетеді. Өңез өсімдікті сыртқы ортаның қолайсыз жағдайларынан қорғайды.

  4. Сілемейлену. Жасуынықтың өзгеруінен жасуша қабықшасына су тигенде ісініп көлемін ұлғайтады. Ол әсіресе, зығыр, қарбыз тұқымдарын суға жібіткенде байқалады. Жібітілген тұқымдарды қолға ұстағанда созылмалы шұбатылған сілемейлі зат бөлінгені сезіледі.

  5. Минералдану. Қабықшаға кремний, көмірқышқыл кальций, т.б. минералды тұздар көп жиналғандықтан кейбір өсімдіктердің (қамыс, қырықбуын) жапырақтары, сабақтары мен бидай, арпа, сұлы масақтарының ұзын қылтанақтары қатайып өте берік болады. Тіпті қамыс жапырағы жиегінің өткірлігі пышақтың жүзіндей қолды кесіп кетеді. Минералданудың өсімдік тіршілігі үшін пайдасы зор, көбінесе малға жем болудан қорғайды. Ол қоршаған орта жағдайына бейімделудің бір түрі болып есептеледі. Тек өсімдік жасушасында ғана болатын жасуынықты қалың қабықша өсімдіктің сыртқы «қаңқасы» болумен қатар өте нәзік мүшелеріне беріктік, қаттылық, серпімділік, майысқыштық қасиет беріп, қоршаған ортаның қолайсыз жағдайларынан қорғайды.

Цитоплазма - құрамында 60-90% су, 10-20% нәруыз, 2-3% май, көмірсулар, иондар, 1% минералды қосылыстары бар мөлдір, желімтек, созылмалы қоймалжың сұйықтық. Цитоплазманың сыртын жұқа жарғақша - плазмалемма қаптап жатады. Ал вакуольден шектеп тұратын жарғақшаны тонопласт дейді. Тонопласт пен плазмалемма бір-бірімен эндоплазмалық тор арқылы байланысады. Жасушадағы зат алмасу процестері цитоплазма арқылы жүзеге асатындықтан ұдайы қозғалыста болады. Кейде сыртқы ортаның қолайсыз жағдайынан (өте төменгі температура, оттек пен жарықтың жетіспеушілігенен, т.б.) қозғалысы баяулап немесе мүлде тоқтап қалады. Цитоплазма екі түрлі бағытта қозғалады: 1) айнымалы; 2)ағынды.

Айнымалы қозғалу кезінде жасуша қабықшасын жанай, бір бағытта айналады, бұл кезде ядро, хлоропластар мен басқа да органоидтар бірге қозғалады (кейде ядро қозғалмайды).

Ағынды қозғалуда цитоплазма қабықшадан орталыққа қарай немесе керісінше бағытталады. Плазмалемма мен тонопласт қозғалыссыз күйде қалады. Цитоплазма да ұдайы жүз мыңдаған түрлі химиялық заттар түзіліп қайта ыдырап жатады. Осының нәтижесінде жасуша цитоплазма арқылы энериямен қамтамасыз етіледі. Сонымен жасушада жүретін көптеген реакциялар тек цитоплазманың қатысуымен жүзеге асырылады.

Ядро (латынша «нуклеус», грекше «карион») - цитоплазма сияқты жасушаның ең негізгі бөлімі. Оны өсімдік жасушасынан алғаш рет 1831 жылы ағылшын ботанигі роберт Броун ашқан. Цитоплазмадан тығыздау пішінді көбінесе шар тәрізді, кейде ұзынша сопақ, жұлдыз тәрізді, түссіз, мөлдір жасушаның дәл ортасына, шетіне орналасады. Оны препаратқа йодтың әлсіз ерітіндісін тамызу арқылы қоңыр түске боялудың нәтижесінде көруге болады. Әдетте жасушада бір ядро болады, әйтсе де екі, үш және көп ядролы жасушалар да бар. Жасыл балдырлар мен саңырауқұлақтарда көп ядролар кездеседі.

Жас жасушаның ядросы ірі, дәл ортасында, ал ересек жасушада ол шетінде (қабыққа жақын) орналасады, себебі жасуша вакуольі ұлғайып көп орын алып жатады. Ядроның сыртын екі қабат қабықша қаптайды. Сыртқы қабықшада көптеген саңылаулар арқылы цитоплазмадаға эндплазмалық тормен тығыз байланысады, ішін ядро шырыны (кариоплазма немесе нуклеоплазма), хроматин жіпшелері мен ядрошық толтырып тұрады. Ядроның құрамында нуклеин қышқылдары, нәруыз, минералды заттардың иондары, май заттары бар. Ядро ағзаның белгілерін анықтайтын тұқым қуалау орталығы, көбеюге қатысады. Ол жасушада болатын барлық процестің орталығы болып табылады.

Пластидтер тек өсімдіктерге ғана тән, бірақ ол өсімдіктердің ішінде саңырауқұлақ, бактерия, көк-жасыл балдырлардың жасушаларында кездеспейді. Қалған жасыл өсімдіктердің жасушаларының цитоплазмасында шашырап жатады. Бір жасушалыларда олардың саны 1-ден 10-ған болады. Цитоплазмаға қарағанда тығыз болғандықтан жарық микроскобының көмегімен ғана көрінеді.

Пластидтер 3-ке бөлінеді: 1)хлоропластар (жасыл түсті); 2)хромопластар(сары, қызғылт-сары, қызыл түсті); 3)лейкопластар (түссіз). Балдырлардың жасушасындағы пластидтерді хромотофор дейді, олардың пішіндері таспа, таяқша, таға, тостаған тәрізді.

Хлоропластар (грекше - «хлорос» жасыл) жасыл өсімдіктердің жасушаларында кездеседі, пішіні сопақша, сыртын қос жарғақша қаптайды, ішкі жағынан стромасы (негізі) бірінің үстіне бірін қалаған, тиын тәрізді орналасқан. Ішіндегі хлорофилл дәндері белгілі ретпен текшеленеді. Жасыл пигмент - хлорофилл басым болғандықтан өсімдікке жасыл түс береді. Хлорофилл өсімдіктерде темір, магний элементтерінің қатысуымен тек жарықта ғана түзіледі. Қараңғыда өсірілген өсімдіктер хлорофиллдің түзілуімен түссіз болады. Егер оны жарық жерге шығарса біртіндеп түске енеді. Жасыл пигмент - хлорофиллді өсімдіктен алғаш ет француз ғалымы Ж.Пельтье мен И.Каванту 1818 жылы бөліп алған.

Табиғатта жасыл өсімдіктердің хлорофиллінде күн энергиясы, көмірқышқыл газы, су қатысуымен күрделі түрлі органикалық зат (көмірсулар, майлар, нәруыздар) түзіледі.

Фотосинтез процесінің нәтижесінде өсімдіктер жарық энериясын химиялық энергияға айналдырады. Фотосинтезге керекті суды тамыры арқылы топырақтан, ал көмірқышқыл газын ауадан жапырақтың тыныс тесіктері (устьице) арқылы сіңіреді.

Хромопластар пішіні дөңгелек, үшбұрышты, ине тәрізді, құрамындағы пигменттеріне байланысты сары, қызғылт-сары, қызыл, қоңыр, т.б. түсті. Жемістердің (қызанақ, қызыл бұрыш, итмұрын жемісі, долана, алма, шетен, шие, өрік, мандарин, апельсин) кейбір жемтамырлардың (сәбіз, ас қызылшасы), гүл күлтелерінің (сары түсті лалагүл, қызыл түсті қызғалдақ, қалампыр, т.б.) алуан түрлілігі жасушаларындағы хромопластардың әсері.

Түрлі түсті пигменттерге каротин мен ксантофилл жатады. Каротин сәбіз тамырында, қарбыздың жұмас етінде, алма қабығында, итмұрын, шетен мен сары өрік жемісінде көп болса, ксантофилл әр түрлі гүл күлтелерінде көп. Жасыл хлоропластарда жасыл пигменттер басым болғандықтан басқа пигменттер (сары, қызыл, т.б.) көбіне онша білінбейді. Тек күзді күні хлорофиллдер жойылған кезде ғана айқындала бастайды. Оған мысал ретінде жасыл жапырақтың күзде сарғаюы, қызаруы, қоңырқай түске енуі, жемістер піскен кезде алуан түске боялуын алуға болады. Хлоропластар хромопластқа, ал хромопластар хлоропластқа айнала береді (сәбіз жемтамырының топыраққа көмілмей ашық қалған жерінің жасыл түсті болуы). Хромопластар өсімдік гүлдеріне, жемістеріне алуан түс беретіндіктен ұсақ жәндіктер (ара, шыбын, қоңыз, көбелек, т.б.) ашық реңді гүлдерге қонып, гүлдерді тозаңдандыруға себепші болса, құстар мен аңдар жемістермен, жидектермен қоректеніп тұқымдарын алысқа таратуға көмектеседі.

Лейкопластар өсімдіктің барлық мүшелерінде болады. Пішіндері дөңгелек немесе таяқша тәрізді, басқа пластидтерден ұсақтау. Мысалы, көктемде бүршік алғаш жарылып, одан нәзік, түссіз өркен дамиды, алғашында жасушаларында лейкопластар көп болса, жарық түсе бастағанда лейкопластар хлоропластқа айналып жапырақтары жасыл түске айналады. Тостағанша жапырақшаның ішінде бітеу гүлдің күлтелері түссіз (көкнәр гүлін еске түсіріңіз), ал гүл ашылған кезде қызыл, сары, т.б. түске боялады, яғни лейкопласт хромопластқа айналады. Лейкопластар жарық түспейтін жасушаларда сақталады, оның қызметі нәруыз, крахмал, май заттарын қорға жинау. Лейкопласта крахмал қорға жиналады да қабығы созылып барып жарылып, крахмал дәндерінің сыртында тек жұқа қабықшасының қалыңдығы ғана сақталып қалады.

Хлоропластарда фитосинтез (органикалық заттардың түзілуі) процесі жүрсе, хромопластар - жемістер мен гүлдерге жануарларды еліктіретін алуан түрі рең береді. Лейкопластар түрлі органикалық заттарды қорға жинауға қатысады, жануарлардан негізгі айырмашылығы да осында.

Вакуоль - іші көмірсулар, тұздар, органикалық қышқылдардың ерітіндісіне толы жасуша ішіндегі кеңістік. Ол сыртындағы қабықшасы арқылы (тонопласт) цитоплазмадан оқшауланып тұрады. Қабықшасының жартылай өткізгіштік (талғап өткізу) қасиеті бар, сондықтан цитоплазмадан өтетін заттарды бақылайды. Вакуоль жаңа түзіле бастаған жас жасушаларда өте ұсақ болады. Жасуша өскен сайын майда вакуолдер бір-бірімен қосылып ұлғайып, іріленіп, цитоплазманы қабықшаға қарай ығыстырып, жасушаның дәл орталық бөліміне орналасады. Вакуольдің ішін шырын, қант, амин қышқылдары, органикалық қышқылдар, бояғыш заттар, витаминдер, иілік заттар, алколоидтар, минералды тұздардың судағы ерітіндісі толтырып тұрады. Бұл заттардың барлығы жасуша тіршілігінің өнімдері. Оның бірі қор заты ретінде сақтылып қажет болған жағдайда қайтадан цитоплазмаға өтіп жасуша тіршілігіне жұмсалады. Енді бірі зат алмасудың керіксіз өнімдері ретінде цитоплазмадан шығарылған қалдық түрінде сақталып, күзде жапырақ түскен қалдық зат есебінде шығарылады.

Жасушада вакуольдың атқаратын қызметі:

  1. Жасуша ішіндегі сулы ортаны қалыптастырып су мен тұздың алмасуын реттейді;

  2. Жасушадағы сұйықтықтың қысымы бірқалыпты болуын сақтайды;

  3. Вакуольде көптеген органикалық заттар қорға жиналып, өсімдікке қажет болғанда жұмсалады;

  4. Керексіз зиянды улы заттар жиынтығы вакуоль арқылы сыртқа шығарылады;

  5. Вакуоль улы заттарды ерітіп ыдыратады, мұндай вакуольды лизосома дейді.

Жасуша шырынының құрамы.

Жасуша шырынының химиялық құрамы өсімдік түріне байланысты, бірінде қышқыл, екіншісінде сілті, үшіншісінде бірқалыпты. Шырындағы судың мөлшері 70-95%.

  1. Органикалық қышқылдарға қымыздық, алма, лимон, шарап қышқылдары жатады. Қымыздық қышқылдары рауғаш, атқұлақ, қымыздық өсмдіктерінің жапырақтарында көп болғандықтан, әсіресе піспеген жемістерде қышқылтым дәм басым. Алма қышқылы алма, шетен, шие, қызанақ, мүкжидек жемістері мен рауғаш жапырағының сағағында көп. Лимон қышқылы лимон, қызыл қарақат, мүкжидек жемістері мен темекі жапырағында кездеседі. Шарап қышқылы жүзім мен таңқурай жидегінде 0,3%-ға дейін болады.

  2. Көмірсулар қанты көп болғандықтан жасуша нырыны - дәмі тәтті, қоректік заттар қоры болып есептеледі. Фотосинтез кезінде түзілген ерімейтін алғашқы крахмал біртіндеп глюкоза(жүзім қанты) айналып, жасуша шырынында тез еріп жасуша қабықшасынын өтіп жапырақтан жемістерге, түйнектерге жеткізіліп, соңы клахмалға айналады. Глюкоза ағзадағы энергия көзі, медицинада кеңінен қолданылады. Жеміс қанты (фруктоза) піскен жемістерде болатындықтан жақсы піскен жеміс дәмі тәтті болады. Сахароза (қызылша қанты) қызылша жемтамыры, борыққамыс сабағы, қарбыз, қауын жемістерінің жасуша шырынында 20-23%-ға дейін кездеседі, суда жақсы ериді.

  3. Иілік заттар вакуольдің жасуша шырынындағы күрделі органикалық заттарға жатады. Мысалы, эвкалипт ағашының қабығында 50%, емен қабығындағы 15-20%, тал қабығында 9-13%, шайдың жапырағында 15-20%, бадан жапырағы мен тамырсабағында 20%, терек, емен бүршіктерінде 20%, алма, жүзім, алмұрт жемістері де иілік заттарға бай. Иілік заттарды медицинада дененің, шырышты қабығы қабынғанда емдеуге пайдаланса, тері илеу өнеркәсібінде теріні жұмсарту үшін қолданады.

  4. Алкалоидтар - жасуша шырынында болатын түссіз, өте ащы, улы, құрамында азот бар күрделі органикалық сілтілі зат. Спиртте, эфирде жақсы ериді, газ, сұйық, қатты зат түрінде кездеседі. Алколоидтар өсімдік түрі немесе туысының латынша атымен аталады, мысалы, темекі алколоиды никотин (никотиана), көкнәр алколоиды папаверин (папавер), т.б. медицинада кеңінен қолданылады. Шай жапырағы мен кофе ағашының тұқымындағы кофеин орталық жүйке жүйесін тыныштандыруға пайдалы. Оның көп түрлерін ауыл шаруашылығында зиянды жәндіктер мен жыртқыш хайуанаттарға у есебінде жұмсайды. Хина ағашының қабығынан алынатын хитинді безгекке, көкнәрдағы папаверин мен морфинді ұйықтатуға, ауруды бәсеңдету үшін пайдаланады.

Көптеген өсімдіктер мен саңырауқұлақтардың өте улы болатыны, құрамындағы алколоидқа байланысты, мұндай өсімдіктерге алқа тұқымдастар, көкнар тұқымдастар мен сарғалдақ тұқымдастар жатады.

  1. Токсинді заттар адам денсаулығына өте қауіпті. Үпілмәлік тұқымыдағы «рицин», аққараған ағашының қабығындағы «робин» - токсинді заттарға жатады. Бактриялар сіріспе, дифтерия, іріңді жара ауруын туғызатын токсин бөледі. Тосин суда жақсы ериді, жоғары температурада ыдырайды.

  2. Бейоргнаикалық заттар жасуша шырынында азот, фосфор қышқылдарының тұзы түрінде жиналды. Әсіресе магний, калий, кальций, темір тұздары мен бор, марганец, қалайы, мыс, йод микроэлементтері күнделікті тағамның құрамына кіруі қажет. Картоп, орамжапырақ, қызанақ, сары өрік, шабдалы, баклажанда калий көп.

Бүлдірген, қауын, саңырауқұлақ (түлкіжем, қайың түбінде өсетіндер), бидай, күріш, асхана қызылшасы, қияр, пияз, қызанақ, үрмебұршақ, асбұршақ, соя темір жеткілікті болғандықтан асқа көбірек пайдалану керек.

Жасуша ішіндегі қосындылар - жасуша тіршілік әрекетінің нәтижесінде жиналатын зат алмасудың ақырғы өнімі. Олар қатты және сұйық күйде вакуольде, цитоплазмада, түрлі органоидтарда жиналады да, қорға жиналатын қоректік және қалдық заттар деп 2-ге бөлінеді. Қорға жиналатын заттар өсімдік өсіп, даму кезінде қоректенуіне жұмсалады. Қор заттарына көмірсулар, нәруыздар, майлар, ал қалдық заттарға қымыздық қышқылының кристалдары жатады. Өсімдік жасушасында жиналған көмірсулар крахмал, инсулин, гликоген, қант.

1. Крахмал кейбір балдырлар мен саңырауқұлақтардан басқа өсімдіктердің жасушаларында дән түйіршік түрінде қоректік қор зат есебінде кездеседі. Крахмал дәндері түссіз, пішіндері өсімдік түріне байланысты шар, таяқша, көп қырлы болып келеді. Лейкопласта пайда болған кездегі негізгі орталығы өте майда болғанымен ұдайы жаңа қабаттары түзілетіндіктен біртіндеп көлемін ұлғайтады. Бір тәулікте екі қабатты түзеді.

Картоп түйнегіндегі крахмал дәндері жұмыртқа пішіндес болса, бидай, қарабидай, арпанікі шар тәрізді, күріш пен жүгерінікі көп қырлы, сүттігенде таяқша тәрізді, т.б.

Крахмал дәндерінің құрамында крахмал, су, аз мөлшерде фосфор қышқылы болады. Крахмал суда ерімейді, ыстық суда ісініп жарылып желімтектенеді, қышқыл мен сілтіде глюкозаға айналады, йод тамызса көгереді. Құрғақ крахмалды 200ºС-қа дейін қыздырғанда суда еритін, йодтың әсерінен көгермейтін желімге (декстрин) айналады. Өсімдіктертің жасушаларында көмірсулар тек крахмал түрінде ғана қорға жиналмайды. Мысалы, күрделігүлділер тұқымдасына жататын өсімдіктердің (нарғызгүл, жералмұрты (топинамбур) түйнектерінде, шашыратқы, бақбақ тамырларында) жер асты мүшелерінде 12%-ға дейін суда жақсы еритін түссіз зат инсулин жасуша шырынында еритінді күйінде кездеседі, йодпен әсер еткенде көгермейді, қыздырғанда қойыртпақтанбайды.

Бактериялар мен саңырауқұлақтардың жасушаларында хлоропластар болмайтындықтан көмірсулар (гликоген (жануарлар крахмалы) түрінде қорға жиналады. Гликоген суда ериді, цитоплазмада қоймалжың күйде сақталады.

Бір тәулікте түзілген крахмал қолайлы жағдайда түнге қарай қантқа айналып ерітінді күйге көшіп, жапырақтан өсімдіктің басқа мүшелеріне ығысады. Әр түрлі ұлпаларда болатын лейкопластар қант еріндісін соңғы крахмалға айналдырады. Ол түрлі мүшелерге крахмал дәні ретінде қорға жиналады.

2. Нәруыздар жасушада пішіндері төрт қырлы, алты қырлы кристалл күйінде цитоплазмада, жасуша шырынында болады. Суда және қышқыл мен сілтінің әлсіз ерітіндісінде ерімей тек ісініп бөрітеді. Нәруыз әсіресе өсімдік тұқымында қорға жиналады. Тұқым әбден піскен кезде кебу болатындықтан вакуольде жиналған нәруыздар дән тәрізді дөңгелек болып сақталып қалады. Мұндай нәруызды алейрон дәндері дейді. Тұқымдары нәруыздарға бай өсімдіктерге бұршақ тұқымдастар (үрмебұршақ, асбұршақ, жасымық, соя, жоңышқа, беде, сиыржоңышқа, т.б.) мен майлы өсімдіктер (үпілмәлік, күнбағар, қарасора, көкнәр, жаңғақ, т.б) жатады. Нәруыз астық тұқымдастар қауызының астыңғы жағына қорға жиналады, ал ортаңғы бөлімін крахмал дәндері толтырып тұрады. Сондықтан қауызымен қоса тартылған ұнның құрамында қоректік заттардың бәрі болғандықтан І сортта ұн құнды болып есептеледі. Жоғарғы сортты ұн негізінен тұқымның ортаңғы бөлімінен таратылатындықтан нәруызды заттар мен витаминдер аз болады, құндылығы да әлдеқайда төмен.

Ұн - крахмал дәндері, алейрон дәндері және жасуша қабықшасының қосындысынан тұратындықтан крахмал илеп сумен әбден жуса, крахмал дәндерінің бәрі жуылып кетеді де, тек алейрон дәндері қалады. Қолмен ұстағанда созылғыш, желімдей жабысқақ екені байқалады, сондықтан оны «клейковина» дейді. Тұқымындағы нәруызды микроскоппен анық көру үшін кез келген жібітілген тұқымның өте жұқа көлденең кесіндісінен препарат жасап, әр түрлі химиялық реактивтермен бояп көруге болады. Мысалы, тотяйынның сілтілі ерітіндісі (медный купорос) нәруызды сия-көк, азот қышқылы сары, азотты сынап тұзды қызыл түске бояйды.

3. Май өсімдіктің барлық мүшелері жасушасының цитоплазмасында түссіз немесе сары түсті тамшы түрінде кездеседі, дегенмен тұқым мен жемісте көбірек.

Бидай дәнегінде 2%, жүгері мен сұлыда 6%, мақта, күнбағыс, соя, зығыр тұқымында 40%, жер жаңғағында 50%, үпілмәлікте 53%, жаңғақты өсімдіктердің тұқымында 65%-ға дейін май болады. Қысқа қарай ағаш сүрегіндегі крахмал біртіндеп майға, көктемде май қантқа айналып, өсімдіктің өсетін мүшелеріне қарай жылжиды. Майлар - көміртегі, сутегі, оттегінен тұратын күрделі органикалық зат. Олар суда ерімейді, спиртте нашар ериді, ал бензин, эфир, хлороформда жақсы ериді. Құрамында глицерин мен май қышқылы болғандықтан сілтімен әсер еткенде көпіреді. Оған себеп сілтімен әрекеттесіп глицерин мен май қышқылына ыдырап тұз (сабын) түзеді. Сабын суда жақсы ериді. Егер сілтінің орнына күйдіргіш натрийді қосса - қатты сабын, күйдіргіш калийді қосса - сұйық сабын (жасыл сабын) алынады.

Өсімдіктер тыныс алғанда майлар көмірсулар сияқты тотығып өсімдікке қажетті энергия бөледі, ағзадағы көмірсулар майға айналады. Майлар техникада, тамақ өнеркәсібінде, медицинада кеңінен қолданылады.

4. Қалдық заттар. Жасуша ішіндегі қосындылардың қалдық ретінде шығарылатынына қымыздық қышқылы, кальций кристалдары (кальций оксалаты - СаС2О4) мен эфир майы жатады. Өсімдіктерде жануарлардағыдай керексіз заттар шығаратын арнаулы мүше болмағандықтан, цитоплазмадағы тіршілік әрекетінің ақырғы өнімі жасуша вакуольінде кальций оксалаты немесе кальций корбанаты түрінде өсімдік ұлпалары мен мүшелерінде түзіліп, күзде түскен жапырақтармен, сылынып түскен қабықтармен бірге ауық-ауық сыртқа шығарылады. Тұз кристалының пішіндері таяқша, ине тәрізді жеке-жеке немесе майда кристалдар бір-бірімен бірігіп жатады, сондықтан кристалдар да бірнеше топқа бөлінеді. Олар: а)жеке кристалдар; ә) ине тәрізді топтары (рафидтер); б)жұлдыз тәрізді кристалдар, бір-бірімен бірігіп кеткен (друздар); в) майда кристалдар топтары.

А. Жеке кристалдар тік төрт қырлы, алты қырлы, сегіз қырлы, үшбұрышты болады. Олар жасушада кейде екіден, төрттен бірігіп айқасып жатады. Меңдуанының қурай бастаған жапырағы мен пияздың ең сыртқы қоңырқай түсті кебу жапырағының жасушаларындағы кристалдар бір-бірден ұзынша төрт қырлы болып көрінеді.

Ә. Ине тәрізді жіңішке, бір-біріне қатарласа топтанып жатқан (тұтасып бірікпеген) кристалдарды (рафидтер) бөлме өсімдігі алоэ, гиацинт жапырақтары мен інжугүл тамырсабағынан көруге болады.

Б. Жұлдыз тәрізді кристалдар, бір бірімен бірігіп кеткен (друздар) сасық меңдуананың жапырағында, емен қабағында, рауғаш тамырсабағында кездеседі. Рауғаштың тамырсабағын әбден кептіріп ұнтақтағанда да кристалдар сол күйінде сақталады. Олар бөлме өсімдігі бегонияның жапырақ сағағы көлденең кесіндісінен анық көрінеді.

В. Майда кристалдар топтары құм тәрізді белладонна, темекі жапырағының көлденең кесіндісін микроскоппен қарағанда майда кристалдар топтары толтырып жатқан жасушалар басқа жасушаларынан күңгірттеу, сондықтан ондай жасушаларды кристалды қапшықтар деп те атайды. Кристалдың пішіні өсімдік түріне байланысты болғандықтан дәрі әзірлеу үшін шикізіат алынатын дәрілік өсімдіктерді жасушаларына қарап ажыратады. Егер шикізат үшін таңдап алынған өсімдіктер қате алынса дереу кристалдарының пішінінен анықтайды. Мұндай шикізаттан дәрі жасау өте қауіпті.

5. Эфир майлары өсімдік жасушаларының цитоплазмасында жасуша аралықтарында, шайыр және эфир майы жолдарында тамшы күйінде кездеседі. Олар жасушалар арқылы арнайы бездер мен безді түктерге өтеді. Эфир майлары органикалық қосылыстардың жиынтығы жапырақта, сабақта (жалбыз, эвкалипт, т.б.), гүл күлтелерінде (раушан, жасмин), жемісте (бүлдірген, құлпынай, таңқурай, өрік, лимон, мандарин), тұқымында (анис, кориандр, сәбіз, укроп), тамырда (колюрия), тамырсабақта (құртқашаш), көктемгі бүршіктерде (терек, аткаштан), түктерінде (қазтамақ) жиналады. Өсімдіктердің аңқыған хош иістері эфир майларына байланысты болады. Олар өте аз мөлшерде бөлінетіндіктен раушан гүлінен 1 грамм эфир майын алу үшін 2 кг-нан артық гүл қажет. Эфир майы суда ерімейді, тек спирт, эфир, бензинде ғана ериді, тез ұшқыш. Дәрі жасау үшін медицинада, бояу заттары, парфюмерия, тамақ өнеркәсібінде кеңінен қолданылады.

Биологиялық маңызы: анқыған иістері жәндіктерді алыстан-ақ еліктіреді, жәндіктер арқылы айқас тозаңданатын өсімдіктерге өте пайдалы және кейбір өсімдіктердің жағымсыз иістері зиянды микроағзалардан зақымданудан, малға жем болудан қорғайды.

ІV. Бекіту.

Жасушаның құрылысы (бөліктері)

Атқаратын қызметі

1. цитоплазма мен ядро

Жасушада жүретін барлық тіршілік әрекетіне қатысады

2. вакуоль

Жасушаны қоректендіреді, жасуша ішіндегі сұйықтықтың қысымын ретейді

3. пластидтер

Органикалық зат түзуге, қор жинауға қатысып өсімдікті түрлі түске бояйды

4. Ядро

Көбеюге қатысады

5. Жасуша қабықшасы

Жасуша бөлшектерін зақымданудан қорғайды

Үй тапсырмасы. §4 оқып, 4-суретті салып, тақырып соңындағы кестені жұмыс дәптерлеріне толтырып келесіздер.

Мынадай сұрақтарға жазбаша жауап бересіздер:

1. Егер адам организміне нәруыз қажет болса қандай өсімдіктерді тамаққа көбірек пайдалану керек?

2. Крахмал йод ерітіндісінде қандай түске боялады?

3. Бидай ұнының ең жоғарғы сортына қарағанда І сорт неліктен құндырақ болып саналады?

4. Киімге тамған майдың дағы сумен қанша жуса да кетпейтінін қалай түсінуге болады?

5. Май тәрізді заттар қандай ерітінділерде ериді?

6. Сабын жасау өнеркәсібінде неге май қолданылады?

7. Гүлдер мен жемістердің аңқыған хош иісі неге байланысты?

8. Өсімдіктегі жиналған қалдық заттар қандай түрде болады?

9. Өсімдіктердегі қалдық заттар сыртқы қалай шығарылады?




№2-зертханалық жұмыс.

Тақырыбы: Пияз қабықшасының өңі мен бөлме өсімдіктерінің жапырағының көлденең кесіндісін микроскоппен қарау.

Мақсаты: Пияз қабықшасының өңі мен бөлме өсімдіктерінің жапырағының көлденең кесіндісін микроскоппен қарап, екеуінің жасушасын салыстыра отырып өзіндік ерекшеліктерін табу.

Құрал-жабдықтар: пияз, кез келген бөлме өсімдігінің жапырағы, микроскоп, тамызғы (пипетка), сапты ине, қысқыш (пинцет) зат және жабын шынылар, өткір ұстара, су.

Жұмыстың барысы:

1. Пияз қабығының өңінен жасалған препараттың микроскоптағы көрінісінің суретін дәптерге салу, жасуша пішініне көңіл аудару.

2. Жеке жасушаның бөліктерінің атын жазып, оқулықтағы суретпен салыстырып талдау.

3. Бөлме өсімдігі жапырағының жұқа көлденең кесіндісінен препарат жасап, жасыл пластидтердің пішіні мен түсіне көңіл аудару (жапырақтары түксіз өсімдіктер алынады). Тіпті жапырақ өңін азғана жұмсағымен сылып алып қараса пластидтер көрінеді.

Нәтижесі:

1)

Поурочный план по биологии (6 класс)

Пияз қабықшасының жасушасы құралған:

______________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Жапырақ жұмсағының жасушасы құралған:

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________Поурочный план по биологии (6 класс)

2) Атқаратын қызметіне байланысты тұсына жасуша бөліктерінің атын жазып, кестенің бос орнын толтырыңдар.

Жасушаның құрылысы (бөліктері)

Атқаратын қызметі

1.

Жасушада жүретін барлық тіршілік әрекеттеріне қатысады.

2.

Жасушаны қоректендіреді, жасуша ішіндегі сұйықтықтың қысымын реттейді.

3.

Органикалық зат түзуге, қор жинауға қатысып өсімдікті түрлі түске бояйды.

4.

Көбеюге қатысады.

5.

Жасуша бөліктерін зақымданудан қорғайды.

Қорытынды:

1. Жасуша дегеніміз не?_____________________________________________________________

2. Өсімдік үшін пластидтердің қандай маңызы бар?______________________________________

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

3. Жасуша пішіндерінің түрліше болуы неліктен деп ойлайсыңдар?________________________

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________











Сабақ: 5

Тақырыбы: §5. Өсімдік ұлпалары §6. Өткізгіш және бөліп шығарушы ұлпалар

Сабақтың мақсаты: өсімдіктерге тән алты ұлпаның (түзуші, жабын, негізгі, тірек, өткізгіш, бөліп шығарушы) түрлерімен таныстыра отырып, әр ұлпаның атқаратын қызметі мен бір-бірінен айырмашылығын түсіндіру.

Сабақтың міндеттері:

Білімділігі - өсімдіектерге тән барлық ұлпалар жайлы толық мағлұмат беру.

Тәрбиелілігі - адамның тұлға ретінде қалыптасуын, адамгершілік қасиетін, жалпы қоршаған ортаға деген жаңашырлық сезімін дамыту.

Дамытушылығы - пәнге, тақырыпқа байланысты қызығушылықтарын дамыту.

Құрал-жабдықтар: электронды көрсетілімдер, микроскоптар, дайын микропрепартаттар.

Сабақтың типі: құрастырылған

Сабақтың барысы:

І. Ұйымдастыру кезеңі

Келмей қалған оқушыларды белгілеп, оқушылардың сабаққа дайындығын бақылау.

ІІ. Үй тапсырмасын тексеру кезеңі

Пияздың мөлдір өңінен жасаған препараттан жасушаның анық көрінген бөліктерін атаңдар. Жасуша қабықшасының атқаратын қызметі қандай? Саңырау дегенді қалай түсінесіңдер, оның қызметі қандай?

Цитоплазманың қасиеті және оны неге тірі зат дейді? Ядроның цитоплазмаға қарағанда айырмашалығы және жасушаға не үшін қажет? Вакуоль қандай қызмет атқарады?

Тек өсімдіктерге тән денешіктерді атап, оның түрлерінің қайда кездесетінін сызбанұсқа (схема) немесе кесте сызып толтырыңдар. 2.Жасуша қабықшасының қасиетін талдаңдар.

ІІІ. Жаңа материалды түсіндіру кезеңі

Барлық тірі ағзалардың (өсімдіктер, жануарлар) денесі жасушадан тұратындығы жайлы алдыңғы тақырыпта айтқанбыз. Тіпті денесі бір ғана жасушадан тұратындар да көпжасушалы ағзалар сияқты қоректенеді, тыныс алады, өседі, көбейеді, қозғалады, тітіркенеді, зат алмасады. Тарихи дамудың нәтижесінде құрылысы күрделеніп көп жасушалы ағзалар пайда болды. Өсімдіктердің жеке-жеке мүшелерге жіктелуінің арқасында көлемі ұлғайып, сыртқы ортамен байланысы күшейіп, қоректік заттарды сіңіруі жақсара бастады.

Өсімдіктің өсуі мен дамуы жеке мүшелерінің қызметін күрделендіре түсті, құрылысы ұқсас, атқаратын қызметі бірдей жаңа жасушалар түзілді.

Шығу тегі бірдей құрылысы мен қызметі ұқсас жасушалар тобын ұлпа д.а. Нағыз ұлпалар папротниктәрізділерде, ашық тұқымдыларда, гүлді өсімдіктерде жақсы, ал мүктерде өте нашар дамыған.

Атқаратын қызметіне қарай ұлпалар түзуші, жабын, негізгі (қоректік және фотосинтездеуші), тірек (механикалық), өткізгіш, бөліп шығарушы деп топтастырылады. Ұлпа жасушалары тірі және өлі болады. Өлі жасушаларының ішінде цитоплазмасы болмаса да өсімдікке қажетті физиологиялық қызмет атқарады. Жасушааралық кеңістіктері аз болса, ұлпа жасушалары бір-бірімен өте тығыз, ал кең болса арасында бос орын көбірек қалып бостау орналасады.

Ұлпа - жасушалардың бөліну, өсу, жіктелу нәтижесінде пайда болған (түзілген) шығу тегі, құрылымы және атқаратын қызметі бірдей жасушалар жүйесі.

Түзуші ұлпалар (меристема - грекше «меристос» - бөлінуші) ұдайы бөлініп жаңа жасушалар түзіледі. Жануарларда түзуші ұлпа болмайтындықтан өсуі шектеулі болады. Өсімдікте орналасуына қарай: а)төбе(апикальды); ә)бүйір(латеральды); б)қыстырма(интеркалярлы); в)жарақат(каллюс) меристемасы деп бөлінеді. Өсімдіктің ең алғаш өсуі өркені мен тамырының ұшында орналасқан төбе меристемасы мен жанама меристемасы жасушаларының бөлінуінен басталады.

Түзуші ұлпа жасушалары бір-біріне тығыз жанасқан майда- қабықшасы жұқа пектинді - целлюлозалы, цитоплазмасы қою, ядросы ірі, вакуольдері ұсақ (нашар дамыған), қарқынды бөлініп, жаңарып тұрады.

А. Төбе меристемасы (апикальды - латынша «апекс» - ұшы, төбесі) сабақ пен тамырдың ұшында орналасқандықтан ұзарып өсіреді (сабақ пен тамырдың ұзарып өсуі). Әрбір өркен, тамыр, одан таралған бұтақтарының ұшында, ұрық тамыршасы мен бүршікшесінде төбе меристемасы орналасқан жері өсу нүктесі (үрім) д.а. Өсу нүктесі жарақаттанғанша өсімдік өсуін тоқтатпайды, сондықтан сабақ пен тамыр ылғи ұшынан өседі. Өсу нүктесінің шеткі аймағы жасушаларының бөлінуінен жапырақ төмпешіктері пайда болып, оның жасушалары ары қарай бөлініп бүршіктер дамиды. Төбе меристемасы - вегетативті өркендер, гүл өркендері және тамыр ұшының меристемасы деп бөлінеді.

Ә. Бүйір меристемасы (латеральды) өсімдік сабағы мен тамырының ішкі жағына орналасады, оған перицикл, прокамбий және тоз камбий жатады. Прокамбий жасушалары ұзынша, цитоплазмасы қою, әр түрлі бағытта бөліне алады. Одан өткізгіш ұлпалар мен соңғы түзуші ұлпа, яғни камбий түзіледі. Камбий өсімдікті жуандатып өсіреді. Тоз камбийі қабықтың тоз қабатын жуандатса, перицикл тамырда болатындықтан одан жанама тамырлар дамиды.

Б. Қыстырмалы меристема (интеркалярлы) астық тұқымдас өсімдіктердің(бидай, жүгері, күріш) буынаралығының түбі мен жапырақ сағағының түпкі жағында, гүл сидамында орналасады. Қамыс, жүгері, бидай, т.б. өсімдік сабақтарының буынаралықтары ұзаруы мен жапырақтардың қынабының жалпақ болып өсуі меристеманың осы түріне байланысты.

В. Жарақат меристемасы (каллюс) атына сай өсімдіктің әр түрлі әсерден (зиянкестер, жануарлар, адамдардың әсері) сынып зақымданған жеріне жақын жатқан тірі жасышалардың бөлінуінен түзілетін ұлпа. Дереу, өте қарқынды бөліне бастаған жасушалар көлемін ұлғайтып зақымданған жерді түгел жабатындай дәрежеге жетеді. Әсіресе жапырақ, жас өркендер мен тамырдың зақымданған жері тез жетіліп бұрынғы қалпына келеді. Жарақат меристемасы жасушаларының бөлінуі нәтижесінде өткізу қызметін атқаратын жеке жасушалар түзіледі. Соңғы кезде ғылымда аналық өсімдіктен жасушалар тобын бөліп алып жасанды қоректік ортада өсіру әдісін пайдалану қолға алына бастады. Мұндай әдістің ауыл шаруашылығы мен орман шаруашылығында баяу көбейтетін, сирек кездесетін өте құнды түрлерді көбейтуге пайдасы зор болмақ.

Қорыта келгенде, өсімдікте болатын барлық ұлпа түзуші ұлпадан түзіледі, себебі жасушалары дамылсыз бөлініп жаңа жасушалар пайда болады. Өсімдіктің барлықы мүшелері ұзарып, ағаштар мен бұталардың жылдан жылға жуандап өсуі тек түзуші ұлпаға ғана байланасты. Түзуші ұлпа болмаса, өсімдік өспейді және дамымайды, жаңа мүшелер мен ұлпалар түзілмейді.

Жабын ұлпа өсімдіктің барлық мүшелерінің сыртын қаптап жауып тұратын жасушалар жиынтығы. Негізгі қызметі: өсімдіктің ішкі жағындағы су, газ, жылуды тұрақты етумен қатар сыртқы қоршаған ортаның қолайсыз жағдайларынан, зиянды жәндіктер мен микроағзалардың зақымдануынан қорғау. Тамырдың сору бөлігінде жабын ұлпа тамырға су мен онда еріген заттардың жеткізілуін қамтамсыз етеді. Жабын ұлпа - алғашқы (бастапқы) және соңғы деп 2-ге бөлінеді. Алғашқы жабын ұлпаға жер үсті мүшелерін қаптап тұратын өң (эпидермис) және тамыр сыртын қаптап тұратын өң(эпиблема) жатса, соңғы жабын ұлпаға тоз бен қыртыс жатады.

Өң (эпидермис) тұқым ұрығы жетіле бастағанда-ақ түзуші ұлпадан дамиды. Өсімдіктің барлық жас мүшелерінің сыртын қаптап, көбінесе бір қабат жасушалардан (өте сирек жағдайда екі немесе көп қабатты болады) құралады. Жасуша пішіндері әр түрлі, мөлдір, бір-бірімен өте тығыз жанасқан, ал қабықшалары түзу, тегіс, ирек-ирек (қысымды бірқалыпты сақтап, беріктік қасиет береді) болады. Цитоплазмасы қабықшаны астарлай созылып жатады. Ядросының айналасында лейкопластар, жасушасының дәл ортасында үнемі вакуольі болғандықтан эпидермис түссіз, мөлдір болып көрінеді. Кейбір су өсімдіктері мен папротниктердің өңінде майда хлорофилл дәндері болғандықтан жасыл, ал қызыл қауданды орамжапырақтың өңі жасуша шырынында болатын пигментке байланысты күлгін түсті болады. Өң жасушаларының қабықшасы сыртқа қараған жағы қалың және саңылаулары болмайтындықтан шаңдақ зат (кутикула) жауып тұрады. Ол ылғалы тапшы жерде өсетін өсімдіктердің суға батып тұратын бөлімінде шандақ зат қабықшасы жұқа, әрі саңылаулары болатындықтан басқа жасушалармен байланысып зат алмасуға қатысады. Эпидермисте пішіні мен құрылысы әр түрлі көптеген өсінділер, яғни түктер дамиды. Түктер бір және көп жасушалы, жай, күрделі, өлі және тірі болады.

Біржасушалы түктер мақта тұқымында ұзындығы 60 мм жетеді, онда тоқыма өнеркәсібінде мата тоқылады. Итмұрын, таңқурай, бүлдіргеннің сыртындағы ағаштанған қатты тікенектері, әр түрлі гүлдердің күлтелерінің саусақпен сипағанда мақтадай жұмсақ болуы емізікші тәрізді майда өсінділеріне байланысты, олар да түкке жатады. Түктердің көбісі көп ұзамай цитоплазмасы кеуіп, іші ауаға толып өлі түкке айналады. Құрғақшылық жерде өсетін өсімдіктерде мұндай түктер қалың болғандықтан сырттай қурап, солып қалмау үшін суды көп буландырудан, күн сәулесінің әсерінен қызып кетуден сақтайды. Ал тамырда болатын түктер топырақтан өсімдікке қажетті су мен қоректік заттар ерітіндісін сору үшін қажет. Тірі түктерге қызылдақ түктер (қалақайда) мен бездеуіт түктер жатады. Бездеуіт түктер көпжасушалы эпидермистен пайда болуына қарамастан эфир майын, шайыр, шырышты зат бөлінетіндіктен бөліп шығарушы ұлпаға топтастырылады.

Тыныс саңылауы (устьица). Өсімдіктің жер үсті бөлімін, барлық мүшелерін өң мен шаңдақ зат қаптап тұрғандықтан ішке қарай газ бен су өтпейді, бірақ қоректенуі үшін көмірқышқыл газы мен оттегі қажет. Егер өсімдік өз бойынан суды буландырмаса тамыр арқылы сорып алынған су мен минералды тұздар ерітіндісінің ағыны да кілт тоқталады, әрі күн сәулесінен қатты қызып кету қауіпі туады. Сондықтан зат алмасу, дұрыс қоректену үшін газ алмасу, тұздардың ерітіндісі және судың булануы міндетті түрде жүруі тиіс, бұл процес тыныс саңылауы арқылы жүзеге асады. Тыныс саңылауы жасушаларының өң жасушаларынан ерекшелігі ішінде хлорафилл дәндері бар, пішіндері жарты ай тәрізді сәл иіліп келген 2 жасуша бір - бірімен тығыз жанасып тұрады (үрмебұршақ, бүйректің пішініне де теңеуге болады) сондықтан жанаспалы жасушалар деп те атайды. Екі жасуша иілген ойыс жағымен түйісіп жанасып тұратындықтан ойыс жерінің арасында саңылау қалады. Тыныс саңылауының жасуша қабықшасы ішкі ойыс жағында қалың, сыртқы дөңес жағында жұқа болады. Саңылау газ алмасу, су булану кезінде де біресе кеңейіп, біресе тарылып тұрады. Саңылаудың астыңғы жағында жапырақтың жұмсақ еті жасушаларымен қоршалған ауа кеңістігі (тыңыс кеңістігі бар). Тыныс саңылауының ашылып-жабылуы жапырақтың тургор қысымына байланысты. Жанаспалы жасушалар жер асты мүшелерінде мүлдем болмайды, жер үсті мүшелерінде, әсіресе жапырақ тақтасының астыңғы жағында көп кездеседі. Олар әдетте жапырақтың 1 шаршы миллиметірінде 100-ден 300-ге дейін, кейде оданда көп болуы мүмкін. Төменгі сатыдағы өсімдіктермен судағы өсімдіктерде сулы ортаға бейімделгендіктен жанаспалы жасушалары дамымаған.

Балдырлар мен саңырауқұлақтарда, паразиттер және даму циклы сулы ортада өтетін өсімдіктерде қоршаған ортамен алмасу процесі бүкіл денесі арқылы жүзеге асады. Нағыз жанаспалы жасушалар мүктерден бастап дамыған. Тыныс саңылауының жұмысы күн мен түннің ауысуына байланысты. Күндіз жанаспалы жасушаларда болатын хлорофиллдің әсерінен жасуша шырынында қант көп жиналып судың мөлшері көбейетіндіктен тургор қысымы артып, саңылау ашылады. Түнге қарай қант мөлшері азайып, қысым да төмендеп саңылау жабылады.

Жанаспалы жасушалар ашық тұқымдылар (қарағый, шырша, арша, балқарағай, самырсын, т.б.) жапырақтарының астыңғы және үстіңгі бетіне біркелкі, ал су бетінде қалқып өсетін өсімдіктің жапырақ тақтасының үстіңгі бетінде орналасады. Жер үсті мүшелерін қаптайтын жабын ұлпаны эпидермис, ал тамыр сыртының өңін эпиблема деп атайды.

Эпиблема жасушаларының қабықшасы өте жұқа, сыртында шаңдақ заты (кутикула) болмайды, цитоплазмасы да жабысқақ, жанаспалы жасушалары жоқ. Әр жасушасы тамыр түктерін түзуге қабілетті болғанымен ерекше жасушалардың (трихобласт деп атайды) сыртқы қабықшасының ұзарып созылуынан ұзындығы 1-2 мм біржасушалы өскінше түктер пайда болады. Олар әрбір 15-20 күн сайын жаңарып отырады. Эпиблема жас тамырлардың сыртын қаптап жатады.

Соңғы жабын ұлпа(тоз бен қыртыс). Алғашқы жабын ұлпа, яғни өң (эпидермис пен эпиблема) өсімдікте ұзақ сақталмай шетінен түлеп түсіп, орнын біртіндеп пайда болатын соңғы жабын ұлпалар басады.

Тоз. Эпидермис өсімдікте бірнеше айдан 2-3 жылға (омела өсімдігінде 15 жылға дейін сақталады) дейін сақталып қорғаныштық қызметін атқарады. Ол түлеп түскен соң түзуші ұлпа жасушалары бөлініп, өте берік, жасушааралық кеңістіктері болмайтын және жасушалары өте тығыз кірпішше қаланып жататын жаңа ұлпа, яғни тоз пайда болады. Мұны әсіресе ағаш пен бұта өсімдіктері діңдері қабығының қоңырқай түске ене бастағанынан байқаймыз.

Эпидермис жасушалары бір қабатты болса, тоз жасушалары көп қабатты. Жыл сайын оның қабаттары қалыңдай береді, бір жылда 2-ден 20 қабатқа дейін қосылады. Жасушалары алғашқыда тірі болғанымен, қабықшасы түрлі өзгеріске ұшырап (ағаштану, минералдану, тоздану), қалыңдап ауа мен суды ішке өткізбей өлі жасушаларға айналады. Сонда да қорғаныштық қызметін атқарады, тірі жасушалары температураның күрт өзгеруінен қорғайды. Тоз өсімдік сабағынан басқа жер асты мүшелері тамыр, тамырсабақ, түйнектерінде түзіледі. Өлі жасушалардың ішін ауа (еменде), ақ түсті түйіршікті заттар бетулин (қайыңда) және иілік заттар толтырылады. Тоз суды, газды, жылуды, дыбысты, электр тоғын өткізбейді, әрі шірімейді, сондықтан ыдысқа тығын, электр тогына изолятор болып, ұшақ құрылысы мен тоңазытқыштар жасау өндірісінде кеңінен қолданылады. Тозды емен, амур барқыт ағашы мен тозды шегіршін ағаштары тозының қалындығы 5-10 см. Әрбір 9-12 жылда тоз қабатын сылып алады, қайыңның тозы жұқа болады. Тозды емен Алжир, Тунис, Испания, Португалия, Қырым, Кавказдың Қара теңіз жағалауларында өсіріледі. Амур барқыт ағашы жабайы түрінде Қиыр Шығыста өседі. Тоздың астыңғы жағында орналасқан тірі жасушаларда газ алмасу және артық суды буландыру процесі жасымықшалар арқылы жүзеге асады. Алғашқы жабын ұлпа өңнің бетінде тыныс саңылауы бар жанаспалы жасушалары (устьице) болса, соңғы жабын ұлпада (тозда) ауа өткізетін аппараты жасымықша. Жасымықша - өсімдіктердің жас бұтақтары газ алмасатын орны. Бұтақты сипағанда сопақтау пішінді үлкенді-кішілі төмпешіктер бұдыр-бұдыр болып саусаққа айқын сезіледі. Олар бұрын жанаспалы жасушалар болған жерде пайда болады. Бұтақтың әр жерінде пішіндері нүкте, сызықша тәрізді шұбарланып жатқан майда жасымықшалар жай көзге да анық көрінеді.

Жасымықша - арасында көптеген жасушааралық қуыстары (кеңістіктері) бар, тозданған дөңгелек пішінді жасушалар тобынан тұратын тоз ұлпасының ажыраған (үзілген, жыртылған) жері. Жасушааралық ауа кеңістіктері арқылы сабықтың ішкі ұлпаларына өтеді. Әсіресе жас бұтақтардың сыртындағы көзге көрініп, қолға білініп тұратын пішіні жасымыққа ұқсаған бұдырлы төмпешіктер. Жасымықша пайда болған жерде тоз түзетін қабаттың жасушалары өте қарқынды бөлінгендіктен түзілетін қалың меристема қабықты керіп жібереді. Қысымға шыдамай қабық жыртылады. Өсу дәуірінің аяғында(қысқа қарай) жасымықшаларды бітеп тастайтын жіңішке біртұтас қабат түзіледі. Көктемде жасушалардың қайта қарқынды өсуінің әсерінен қабат жыртылып, жасымықшалар әрі қарай тыныс алу қызметін атқара бастайды. Өсімдіктің тамырында және қарағайда жасымықшылар болмайды. Қарағайдың тоз қабаты тұтасып жатпай үзік-үзік болатындықтан тоз жасушалары жоқ жерінде газ алмасу жүреді.

Жасымықша арқылы ауа ішкі ұлпаларға өтетініне көз жеткізу үшін ұзындығы 10-20 см бұтақты кесіп алып, бір ұшын пластилинмен бітеп суға батырып, екінші жағынан ауа үрлесе, ауа көпіршіктері жасымықшалар арқылы шығады. Тоз қабаты өсімдікте ұзақ жылдар сақталады.

Қыртыс (сары қабық) тамыр мен сабақтың жуандап өсуінен тоздың сыртында пайда болады, жасушалары өлі. Сабақ жуандаған сайын тоз бен қыртыстың кернелуінен әр жерінен жарыла бастайды. Жарылған жерін жаңадан пайда болған тоз жасушалары толтырады. Әсіресе діңдері жуан емен, қараағаштардың қабықтары тегіс болмай сай-сай болып тұрады. Бұларды сайлы қыртыс дейді. Қылқан жапырақты ағаштарда (қарағай, шырша, балқарағай, т.б.) қыртыстары қабыршақтанып жұқалау болады. Бұны қабыршақты қыртыс дейді. Қыртыстарына арап ағаш түрін ажырату қиын емес. Тоздың жаңа қабаты түзілген сайын қабық қалындай береді.

Қорыта келгенде, өсімдікте жабын ұлпаның 3 қабаты болады: өң, тоз, қыртыс (сары қабық).

Негізгі ұлпа. Қоректік ұлпа мен фотосинтездеуші ұлпаны қосып негізгі ұлпа дейді. Негізгі ұлпа деп аталу себебі бүкіл өсімдік денесін құрап тұрады. Вегетативті және генеративті мүшелерінде кездеседі. Жасушалары тірі, пішіндері дөңгелек, сопақша, цилиндр тәрізді жасуша қабықшасы жұқа (кейде қабықшасы қалындап ағаштанады, мысалы, сүрек, кофе, пальма тұқымдары).

Атқаратын қызметіне қарай фотосинтездеуші ассимиляциялық, қоректік (қор жинаушы), су жинаушы, ауа жинаушы(аэренхима) деп бөлінеді.

Фотосинтездеуші ассимияляциялық ұлпа жапырақтың жас сабағы мен піспеген жемістердің негізін құрайды.

Жапырақ тақтасының ортаңғы жұмсақ бөлігі (мезофилл) түгелдей фотосинтездеуші ұлпа болғандықтан жасушаларында хлорофилл дәндері өте көп, сондықтан фотосинтез процесі жүреді. Жасушалары орналасуына қарай бағаналы және борпылдақ деп бөлінеді. Бағаналы жасушалы жапырақ тақтасының үстіңгі бетінде өңнің астына бағана тәрізді ұзынша бір-біріне тығыз орналасады. Ал борпылдақ жасушалары жапырақ тақтасының астыңғы бетінде орналасып, жасуша арқылы қуыстары кең болғандықтан борпылдақ деп аталады. Бағаналы жасушалар ауадағы көмірқышқыл газын қабылдап органикалық зат түзуге қатысса, борпылдақ жасушалар суды көбірек буландырып газ алмасуға қатасады, сондықтан газ алмастыратын ұлпа деп те аталады. Көлеңкелі жерде өсетін өсімдіктерде бағаналы ұлпа жақсы жетілмейды. Фотосинтездеуші ұлпаларда түзілген органикалық заттардың өсу дәуірінде жұмсалғаннан артылғандары қор жинаушы қоректік ұлпаға қарай ағады.

Қоректік ұлпа. Өсімдіктегі органикалық заттардың (нәруыз, көмірсулар, май) артығын қорға жинауға бейімделген жасушалардың тобы. Әдетте жасуша қабықшасы жұқа болғанмен атқаратын қызметіне қарай біртіндеп қалыңдайтын кездері болады. Өсімдіктердің барлық мүшелерінде қоректік ұлпа кездеседі, мысалы: бір жылдық және көп жылдық өсімдік тұқымдарының эндоспермінде (ұрығында), түйнегінде, пиязшығында, жуан тамырларында, сабақ өзегінде, жапырағында. Қор заттары ерітінді күйінде(пияз қабыршағында, қант қызылшасының тамырларында) қатты күйде (картоп түйнегінде, бидай дәнегінде, тұқымында, түйнек тамырда) кездесе береді. Сабақтың өзегінде, өзек сәулелерінде күзге қарай жапырақтың сүзгілі түтіктері арқылы ағып келген қанттан крахмал түзіледі. Қоректік заттардың қорға жиналуы өсімдіктің белгілі мүшелерін түрөзгеріске ұшыратады. Мысалы, картоп түйнегі алғашында жіңішке болса да крахмал қорға жиналған кезде қысқарып, жуандап түйнекке айналып түрін өзгертеді. Оның жер асты өркені екенін бірден түсіну қиын. Пиязшықтың жапырақтарда органикалық заттар қорға жиналғандықтан қалыңдап етженді болып түрін өзгертеді. Демек, жапырақтары - түрін өзгертен жер асты өркен. Қоректік ұлпалар сабақ пен жапырақтан басқа да мүшелерінде кездеседі. Мысалы, шалқан, сәбіз, қызылша өсімдіктерінің тамырында крахмал қоры жиналады. Тұқым ұрығының қоректік ұлпалар жарнағында (емен, үлмебұршақ, асбұршақ, күнбағыс, т.б.) және ұрықтан тыс эндоспермінде (үпілмәлік, көкнәр, шырмауық, қарабұрыш, астық тұқымдастардың дәнектері) болады, органикалық заттарды қорға жинайды.

Су қорын жинаушы қоректік ұлпаларда аты айтып тұрғандай су көп мөлшерде қорға жиналады. Шырынды өсімдіктерде (кактус, алоэ, агава, т.б.) де сортаң топырақта өсетіндерде (соран) су жинайтын жасушалары өте ірі, қабықшасы жұқа болады. Жоғары сатыдағы өсімдіктердің құрамында 85 %-ға дейін су кездеседі. Бұл өсімдіктің күнделікті тіршілік әрекетін қамтамасыз ететін су. Көптеген өсімдіктердің белгілі мүшелеріндегі арнаулы жасушаларында су қоры сақталады. Ол көбінесе суы тапшы жерде басқа бір өсімдікке жабысып өсетіндерде (эпифиттер) және өте шырынды өсімдіктерде кездеседі.

Суы тапшы, ауасы құрғақ, күн сәулесі көп түсетін жерде өсетін өсімдіктерді «ксерофиттер» дейді. Олардың құрамына жусан, изен, сиыр құйрық, кекіре сияқты өсімдіктер кіреді. Жасуша қабықшасы жұқа, вакуольі ірі, шырыны сұйық болып ыстық күнде қорға жиналған суды пайдаланады. Су қорын жапырағына жинайтындар: сораң, алоэ, агава, бозклем, жасаңшөп, ал сабағына жинайтындар кактустар, сүттігендердің біраз түрлері.

Ауа қорын жинаушы өсімдіктер сазды, батпақты, сулы ортада өседі. Суда өсімдіктердің сабағы мен тамырындағы жасушаларының жасушааралық кеңістіктері өте кең болғандықтан жиналған ауа, оттегі және көмірқышқыл газымен қамтамасыз етеді. Сонымен негізгі ұлпаға, фотосинтездеуші, органикалық заттар, су, ауаны қорға жинаушы ұлпалар кіреді.

Тірек ұлпа. Тірек ұлпа өсімдіктің мүшелеріне беріктік қасиет беретіндіктен жануарлардың қаңасы сияқты салмақ күшіне, қатты соққан желге, нөсер жамбырға майыспай, сыңбай төтеп береді. Жылдан-жылға өсімдіктің өзарып өсуі, бұтақ жаюы оның көлемін ұлғайтып, көп салмақ түсіретіндігне қалың жауған қарға, желге, соққан дауылға тірек ұлпасы болса ғана қарсы тұра алады. Алғаш түзіле бастаған мүшелерде тірек ұлпасы бірден жетіле қоймағанымен, өсіп ұлғая келе жақсы жетіліп, тірек қызметін атқара бастайды. Сабақтағы тірек ұлпалар сақина тәрізді тұтаса немесе үзік-үзік болып орналасатандықтан үш қырлы, төрт қырлы, көп қырлы. Сабақтар барлық салмақ күшіне төзімді болып, қанша дауыл соқса да қатты майысып, иіліп барып қайта қалпына келеді. Жасуша пішіні мен құрылысна қарай тірек ұлпашс 3 типке бөлінеді: колленхима, склеренхима, склереида (склеренхима мен склереида бірге топтастыруға болады).

Колленхима - өсіп келе жатқан жас сабақта, жапырақ сағағында, жапырақ жүйкелерінде болатын жасушаларында цитоплазма, ядро, вакуоль, хлорофилл дәндері бар қабықшасы қалыңдамаған тірі жасушалардан тұратын, өсу қабілетін жоймаған алғашқы тірек ұлпа. Жасушалары бір-біріне тығыз орналасқан. Жасушааралық қуыстары болмайды, пішіндері қабықшаның қалыңдауына байланысты бұрышты (әр жерінен қалыңдайды), ұзынша, т.б. Бұрышты колленхима бегония, алабота, қызылша, картоп, раушан жапырақтарының сағағында, асқабақтың жас сабағында өңнің астын ала қатарласып жатады.

Жасуша қабықшасы қатайып ағаштанбайды, целлюлозадан тұрады. Осы себепті жасуша өскен сайын еркін созылып өседі, бөлінеді, пішінін өзгерте алады.

Склеренхима жасушаларының пішіндері ұзынша қабықшасы біркелкі қалыңдап ағаштанған қатты, орналасқан жеріне қарай тін талшығы және сүрек талшығы деп екіге бөлінеді. Тін талшығының жасушасы ірі жіңішке ұшы сүйір, талшық сияқты, ұзындығы 1-200 мм, өте берік, қабықтың тін қабаты мен түтікті талшық шоқтарында болады. Талшықты өсімдіктер: зығыр, талшығының ұзындығы 4-60 мм; қарасоранікі 8-40 мм; қалақайда 5-55 мм. Тін талшығы қабық бөлімінде болатындықтан өсімдік қатты майысқан кезде мықтылық қасиет береді. Әсіресе тығыз талшығы таза жасуынықтан тұратындықтан сапалы тоқыма өнеркәсібінде жоғары бағаланады.

Сүрек талшығы камбий жасушаларының бөлінуінен сүректе түзіледі. Қабықшасы сүректенген тін талшығынан қысқарақ, ағаш сұлбасы (корола) діңінің салмағын жеңілдетеді. Сүрек талшығы дара жарнақты және қос жарнақты өсімдіктердің сабағында, жапырағында және тамырында болады.

Ағаш сүрегінің қатты, тығыз немесе жұмсақ жеңіл болуы сүрек талшығы жасушалары қабықшасының қалындауына байланысты. Жасушасы өте қалың қабықшалы ағаштар: емен, талшын, қайың, т.б. Сүрегі өте тығыз, салмақты және берік қабықшасы онша қалыңдамағандарға тал, үйеңкі, шаған, т.б. жатады. Ал сүрегі әрі жұмсақ, әрі жеңіл, бұл қасиеті әр түрлі өнеркәсіп орындарында түрлі бұйымдар (ыдыс, аспап, уық, кереге, шаңырақ, есік, терезе, т.б.) жасағанда еске алынады.

Склереида («склероз» - қатты) - жоғары сатыдағы өсімдіктердің әр түлі мүшелерінде кездесетін, жасуша қабықшасы біркелкі қалыңдаған тірек ұлпасының бір түрі. Кейде оны қиыршық тасты жасушалар деп те атайды. Хинин ағашының тамырында, сарғалдақтың тамырсабағында, алхоры, шие, шабдалы, өрік, жиде, алша, долана жемісінің сүйегінде, жаңғақ, емен жаңғағы, тары тұқымының сыртындағы қатты қабығы және қауызында, алмұрт, беже (айва) жемістерінің жұмсақ етінде болады. Сонымен склереида өсімдік мүшелерінде бірдей кездеспей, кейбір мүшелерінде дара жасуша болып, топтанып немесе сыртын тұтас қаптап жататын қабық түрінде кездеседі. Егер оның жеке бір жасушасын алып қараса, қабықшасы өте қалың, арасында тармақтанып жатқан саңылаулары бар, цитоплазмасы болмағандықтан өлі жасуша, дегенмен ағаш пайда болған кезде жасушалары тірі болады. Қорыта келгенде тірек ұлпасы өсімдіктің барлық мүшелерінде қаңқа қызметін атқарады, сыртқы қоршаған ортаның қолайсыз жағдайларынан қорғап, өсімдікке мықтылық, иілгіштік, серпімдік қасиет беріп, морт сынудан сақтайды.

Өткізгіш ұлпа. Өсімдіктің барлық мүшелеріне қоректік заттарды жеткізетін жасушалар тобын өткізгіш ұлпа дейді. Жасушаларының іші қуыс түтікше тәрізді, өткізгіш ұлпа жоғары ағыс жолы және төменгі ағыс жолы деп екіге бөлінеді.

Жоғары ағыс жолымен тамыр түктері арқылы топырақтан сорып алған су мен онда еріген минералды тұздардың ерітіндісі сабақ бойымен жоғары қарай көтеріліп өркендері мен жапырақтарына жеткізіледі. Оның өтетін немесе ағатын жолы сүрек (ксилема) бөлімі. Сүрек жасушалары түтікше тәрізді, оны трахеида деп те атайды. Трахеида деп қабықшасы сүректенген (қатайған), екі ұшы сүйір, өте жіңішке ұзындығы 1 мм-ден бірнеше см-ге жететін өлі жасушаларды айтады. Алғаш түзіле бастаған кезде жасуша қабықшасы таза целлюлозадан тұрғанымен өсе келе қатайып, сүректеніп беріктік қасиет береді. Әсіресе қылқан жапырақты өсімдіктердің сүректерінің 80-90%-ы трахеид жасушаларынан тұрады. Көктемде түзілген трахеида жасушаларының қабықшасы жұқа, ішкі қуысы кең. Жаздың соңғы айларында түзілгендерінің қабықшасы қалың, ішкі қуысы тар болады. Сондықтан ерте көктемдегі трахеида суды өткізсе, кейінгісі беріктік қызмет атқарады. Трахеида арқылы түйнек пен тамырда қорға жиналатын қант пен басқа да органикалық заттар көктемде жер үсті мүшелеріне жеткізіледі. Жоғары ағыс жолы жасушаларында трахеяда (түтік) жатады. Ол трахеидадан ұзын, себебі жас жасушалар біртіндеп ұзарып, көршілес жасушалардың бір-біріне түйіскен жері алдымен шырыштанып бөрітіп, ақырында еріп кетеді де, жасушалар өзара қосылып трахея (түтік) пайда болады. Оның ішіндегі цитоплазмасы жойылып орнына су толып, ұзындығы (көлденең пердесіне дейін есептегенде) 10 см-ден 5 м-ге дейін (лианаларда), (еменде 2 метрге) жетеді. Көлденең перделерінде көптеген майда саңылаулары болғандықтан бір жасуша екінші жасушамен тығыз байланысады. Түтік жасушалары тозған кезде айналасын қоршаған тірі жасушалар өзекке еніп қабықшасындағы өсінділермен ішін бітеп су жүрмей қалады. Түтік жасушалары трахеидадан да кейін пайда болғандықтан тек гүлді өсімдіктерде өте жақсы дамыған. Қорыта келгенде жоғары ағыс жолы екі түрлі жасушалармен қозғалады, бірі трахеида (ашық тұқымдыларда жақсы дамыған), екіншісі трахея(жабық тұқымдыларда жақсы дамыған). Бұл жасушалар сабақтың сүрек бөлімінде болатындықтан су мен онда еріген минералды тұздары тамырдан бастап, сүрек бойымен жоғаы қарай жер үсті мүшелеріне жеткізіледі.

Төмен ағыс жолымен (флоэма) фотосинтез процесінің нәтижесінде түзілген органикалық заттар жапырақтан басталып, тамыр, сабақ, жеміс, түйнек, т.б. мүшелеріне таралады. Қылқан жапырақтыларда органикалық заттар сүзгі тәрізді жасушалар арқылы, ал гүлді өсімдіктерде сүзгілі түтіктері арқылы қозғалады. Сүзгі тәрізді жасушалар ұзынша, ұшы сүйірленген. Оның серік жасушалары болмайды, майда саңылаулары жасуша қабықшасының жан-жағына орналасқан.

Сүзгілі түтік жасушалары тірі, бірінің үстіне бірі қаланып жатқан жасушалардың көлденең перделерінде сүзгі тәрізді көптеген майда тесіктері болады, сол арқылы көршілес орналасқан жасушаларға органикалық қорек заттары өтеді.

Сүзгілі түтік ағаштар мен бұталарда 3-4 жылдан соң тесіктері бітеліп күзге қарай істен шығады. Кейде көктемде сүзгі тесіктері ашылып, қайтадан органикалық заттар қозғалысы қалпына келеді, мысалы: жүзімнің сүзгілі түтігі 2 жыл, жөкенікі 3-4 жылға дейін тіршілігін жоймайды. Сүзгілі түтіктің сүзгі тәрізді жасушалардан айырмашылығы оның айналасында қабықшасы жұқа, цитоплазма мен ядросы бар ұзынша бір немесе бірнеше серік жасушаларының (жанама жасушалар) болуында. Сүзгілі түтік пен серік жасушасының бір-біріне жанасқан беттерінде саңылаулары болады, сол арқылы бір-бірімен қатынасады. Екеуі де бір меристемалық жасушадан пайда болады.

Өсімдік сабағында төмен ағыс жолы элементтері (флоэма) ксилеманың (сүрек) сыртында (қабықта) жапырақ тақтасының астыңғы бетіне орналасқан.

Өткізгіш шоқтар сүрек (ксилема) пен қабық (флоэма) өткізгіш элементтерінің шоғырлануы кейде тек ксилемадан немесе тек флоэмадан ғана құралуы мүмкін. Шоқтың айналасында басқа да тірі және өлі жасушалар болады. Дара жарнақты өсімдіктердің (бидай, жүгері, пияз) сабақтарында өткізгіш шоқтар шашырап ретсіз орнасса, қос жарнақтылар мен ашық тұқымдыларда белгілі бір ретпен шеңбер құрып орналасады.

Жоғары сатыдағы споралы өсімдіктердің өткізгіш шоқтары түзілген соң құрылысында ешқандай өзгеріс болмайды, ал қос жарнақтыларда шоқтары қалыңдап өсіп, көршілес жатқан шоқтармен тұтасып шеңбер құрады. Ол камбий жасушаларының болуына байланысты. Камбийі жоқ шоқтар ары қарай өспейді. Оны тұйық, ал камбийі барларды ашық шоқ дейді.

Ксилема және флоэма элементтерінде қосымша тірек ұлпасы болса, оны түтік - талшық шоқтары деп атайды. Тірек ұлпасы өсімдікке беріктік қасиет беріді, әрі қолайсыз жағдайлардан қорғайды. Кейде шоқты айнала қоршай орналасып өткізгіш ұлпа жасушаларының қуысы қабысып қалмауына себепші болады.

Өткізгіш шоқтар өсімдіктің барлық мүшелерінде кездеседі. Жапырақ тақтасындағы әр түрлі пішінде тарамдалып жатқан жүйкелері түгелдей өткізгіш шоқтардан тұрады, ол сабақпен байланысты. Сондықтан жоғары және төмен ағыс жолдарымен қозғалатын қоректік заттардың барлық түрлері. Өсімдіктің бүкіл мүшелерінің бірін қалдырмай бәріне жеткізіледі.

Бөліп шығарушы ұлпа. Тіршілік әрекетінің нәтижесінде өсімдік мүшелерінде ақырғы өнімдерді (қалдық заттар) бөліп шығаратын және жиналатын орындар бар, олар: безді түктер, безді қабыршақтар, шайыр жолдары, сүт жолдары, шірнеліктер, жасушааралық кеңістіктер, су жанаспалы жасушалар, т.б. Осылардың барлығын қосып бөліп шығарушы ұлпа дейді. Зат алмасудың ақырғы өнімі жасушаның ішінде немесе арайы орында жиналады. Орналасқан орынына, физиологиялық қасиетіне, сұйық және қатты түріде болуына қарай бөліп шығарушы ұлпалар екі түрлі жолмен пайда болады: а)схизогенді; ә)лизегенді.

Схизогенді жолмен бөліп шығарушы ұлпа ең алдымен бір жасушаның бөлінуі нәтижесінде түзілген жасушалардың бір-бірінен ажырауынан жасушааралық кеңістіктер пайда болып әрі қарай кеңи береді. Жан-жағында орналасқан жасушалардан бөлінген шырыш, шайыр, эфир майы жасушааралық кеңістікте (кейде бөліп шығаратын заттардың «арнаулы орын» деп те атайды) жинала береді, мысалы: қылқан жапырақты ағаштардан (қарағай, балқарағай, шырша, самырсын, т.б.) бөлінетін шайыр жолы созылып едәуір жолды алып жатады. Шайыр жолы қабықтан сыртқа шықпайды. Бірақ көп жағдайда қарағай діңінен мөлдір сарғылт түсті шайырдың ағып, тамшылып тұрғанын жиі көруге болады. Бұл тек шайыр жолы тесіліп, жарақаттанған кезде ғана болатын құбылыс. Қабығы тұтасып жатқан жерден шайыр ақпайды, шайыр сыртқа шығысымен дереу қатып қалады. Шайырдан скипидар камифоль дайындау үшін шайыр жолын кез келген жерінен кесіп барып шайырды ағызып алады. Шайыр жолы сүрек пен қабық бөлімінде ұзындығынан бойлап та, көлденең бағытталып та, кейде өзара бір-бірімен қосылып күрделеніп кетеді.

Сүт жолы бөліп шығарушы ұлпаның ерекше типіне жатады. Ол өсімдіктің барлық мүшелерін қамтиды. Сүт жолын құрайтын жасушалардың вакуольінеде сүт шырыны (латекс) бар. Өсімдік түріне байланысты сүтті шырын ақ (сүттіген, таусағыз, бақбақ, жер сағыз, т.б.), қызғылт-сары (сүйелшөп) түсті болады. Сүтті шырының құрамында алколоидтар, иілік заттар, көмірсулар, майлар, нәруыздар бар. Сондықтан резңке, каучук жасау өнеркәсібіне кеңінен қолданылады.

Лизигенді (еру) жолымен пайда болу кезінде алдымен жасушалар тобы ақырғы өнімдерді (шайыр, эфир майы, т.б.) көп бөледі де ақырында жасушалр тобы еріп бос орын түзіледі.

Безді жасушалар өсімдік түріне қарай әр түрлі болғандықтан ішкі және сыртқы бездер деп екіге бөлінеді. Ішкі бездер өсімдік мүшелерінің ішкі бетінде орналасатын безді жасушалар, оған шірнелік (нектарник) жатады. Шірнеліктер көбінесе гүл тостағанша мен күлтесінің түбінде, аналақ жатынның қабырғасында, гүл табанында, кейде вегетативтік (өсу) мүшелерінде де кездесіп қалады. Пішіні мен құрылысы түтік тәрізді, безді төмпешік жапырықша тәрізді жалпақ, т.б. болады. Шірнеліктен бөлінетін шірне аздаған нәруызы бар қант, спирт, хош иісті зат орналасқан қанттың сұйық ерітіндісі. Шірне тек тозаңдандыратын жәндіктерді ғана еліктірмей, өсімдіктер ондағы қорекік заттарды зат алмасу процесінде пайдаланады.

Эфир майын түзетін безді жасушалар өсімдіктердің жапырақтарында, гүлдерінде (жалбыз, раушан, шайшөп, шалфей, т.б.), жеміс қабығында (лимон, апельсин, манарин) көп болады. Тамақ, парфюмерия өнеркәсібінде кеңінен қолданылады.

Сыртқы бездерге өсімдіктердің жер бетіндегі мүшелерінде кездесетін түктер жатады. Сыртқы бездердің жасушалары тірі, түзілген затты эфир майы немесе эфир майына еріген шайыр. Эфир майы мен шайыр ерітіндісі жасуша қабықша мен өңездің арасына жиналып көпіршіктеніп тұрады. Егер оған бір нәрсе тисе жарылып, іштегі сұйықтық сыртқа ағады да өсімдіктен аңқыған иіс шығады. Жәндіктермен қоректенетін өсімдіктердің жапырақтарында ас қорыту бездері болады. Ол безді түктері желім тәрізді сұйықтық пен нәруызды қорытатын фермент бөледі. Жапырақтарына қонған майда жәндіктер (шыбын, маса, шіркей, т.б.) түктен бөлінген желімтек сұйыққа жабысып қалады да фермент жәндіктің құрамындағы нәруызды қорытады, жапырақ жасушаларына сіңеді. Азот жетіспейтін жерде өсетін өсімдіктер осылайша өзін азотпен қамтамасыз етеді. Жәндіктермен қоректенітін өсімдіктерге непентез, шықшылдық, альдрованда, т.б. жатады.

Сү жанаспалы жасушалары (су устьицесі) - өсімдік денесінен су бөліп тұруға икемделген безді жасушалар тобы. Жапырақ тақтасының өңінде болатын ауа жанаспалы жасушалары сияқты, олар өң жасушаларының бөлінуінен қабықшалары жұқа, жанаспалы жасушалар ірі жапырақ жүйкелерінің ең ұшында жеке-жеке немесе топтанып орналасады. Безді жасушалар рөлін атқаратын су жанаспалы жасушалары арқылы артық сулар жапырақ жиектерінен тамшы болып бөлінеді. Су жанаспалы жасушаларының ішінде суға толы жасушааралық қуыстары көп.

ІV. Бекіту.





















Өсімдік ұлпалары

Аттары


Ұлпалардың құрылысы және маңызы


Өсімдікте орналасуы

Түзуші ұлпа

Жасушалары жас, ұдайы бөлінетіндіктен өсімдік өседі, жапырақтары, бүршіктері, гүлшанақтары ашылады. Тұқымынан жас өсімдіктер(өскін) өсіп шығады. Сабақ пен тамыры ұзарып өседі. Ағаш діңі жуандайды. Басқа ұлпалар осы ұлпадан түзіледі.

Өркен мен тамырдың ұшында. Астық тұқымдас өсімдіктердің (бидай, жүгері, тары) сабақтарының буын аралықтарында. Сабақ пен тамырдың қабық астында

Жабын ұлпа

Жасушалары бір-біріне өте тығыз жанасады, сондықтан өсімдіктерді сыртқы ортаның қолайсыз жағдайларынан (ыстық, суық, қатты жел, зиянкестермен зақымдану) сақтап қорғайды. Сыртқы ортамен қатыныс жасайды (ауа мен пайдалы газдарды, күн сәулесін ішке өткізіп, сыртқы судың артығын буландыру).

Өсімдіктің барлық мүшелерінің (тамыр, сабақ, жапырақ, тұқым, гүл, жеміс) сыртын қаптап тұрады. Жапырақтар мен сабақтар, жемістер, тұқымдардың сыртындағы жұмсақ және қатты тікенекті түктері.

Тірек ұлпа

Жасушаларының қабықшасы алғашында жұқа болғанымен біртіндеп қалыңдайды, мықтылық, тірек қызметін атқарады. Сабаққа, жапыраққа мықтылық қасиет беріп, сыныудан, майысудан қорғайды. Өсімдік қанша нәзік болса да тірек ұлпасының арқасында қатты дауылға, нөсер жамбырға майысып барып, қайта қалпына келеді.

Өсімдіктің барлық мүшелдерінде белгілі бір тәртіппен орналасады. Тамыр мен сабақта. Жапырақ жүйкелерінде. Жемістің жұмсақ етінде. Тұқымда (өрік, шие сүйектері мен жаңғақтың сыртын қаптап тұрған қатты қабықтар) т.б. жерлерде.

Негізгі ұлпа (қор жинаушы, фотосинтездеуші)

Жасушалары ірі, сондықтан зат алмасудың артық өнімдері қорға жиналады, онымен ұрық және тағы басқа өсімдіктердің жас мүшелері қоректенеді. Жапырақтағы фотосинтездеуші ұлпаның жасушаларында хлорофилл дәндері болатындықтан жарықта органикалық зат түзеді. Онымен бүкіл тірі организмдер қоректенеді. Жасуша арасында бос кеңістікте ауа жиналады. Онымен өсімдіктер тыныс алады. Ірі жасушаларда су жиналады. Қуаңшылық жерде өсетін өсімдіктерді ылғалмен қамтамасыз етеді. Атқаратын қызметіне байлансты жасуша пішіндері де әр түрлі.

Өсімдіктің барлық мүшелерінде қабықтан бастап барлық ұлпалардың арасын толтырып тұрады. Жапырақтың ортаңғы қабаты, сабақтың, тамырдың, тұқымның, түйнектің, пиязшықтың, тамырсабақтың барлығында болатындықтан негізгі ұлпа д.а.

Өткізгіш ұлпа

Жасушаларының пішіндері әр түрлі, ұзынша. Жасушааралық перделері мен қабырғаларында сүзгі тәрізді ұсақ тесіктері болады. Сол арқылы жапырақта түзілген органикалық заттарды жер асты мүшелері мен сабақ, жеміс, тұқымға өткізеді. Топырақтан тамырдың сорып алған минералды заттарының ерітіндісі жер үсті мүшелеріне жеткізіледі.

Тамырда, сабақта, жапырақ жүйкелерінде. Өсімдіктің барлық мүшелерін бір-бірімен байланыстырады. Сондықтан барлық мүшелерінде өткізгіш ұлпалар орналасады.

Бөліп шығарушы ұлпа

Жасуша пішіндері әр түрлі, қабықшасы жұқа біртіндеп қалыңдайды, сүтті шырын, эфир майы, шірне бөлінеді. Зат алмасуда бөлінген артық заттар мал жемеуден, ауру тудыратын микробар мен зиянды бунақденелілерден сақтайды. Сүтті шырыннан резеңке, каучук жасалады. Эфир майын сабын, дәрі, иіс суға қосады, хош иіс береді. Шірне бунақденелілерді еліктіріп, тозаңдануға көмектеседі, алкалоид, т.б. заттардан дәрі жасалады.

Өсімдік мүшелерінің әр жеріде шашыранды болып жатса да барлық мүшесінде: тамыр, тамырсабақ, жапырақ, сабақ, гүл, жеміс тұқымдарда кездеседі.

Үй тапсырмасы. §5,6 оқып, тақырыптар соңындағы тапсырмаларды орындап келу.


№3-4-зертханалық жұмыстар.

Тақырыбы: Өсімдік ұлпалары.

Мақсаты: Өсімдіктерге тән ұлпалардың құрылысын салыстырып зерттеу.

Құрал-жабдықтар: бидайдың 10 күндік жас өскіні, қарағаш, қарағай, терек қабықтары, өрік, жаңғақ сүйектері, алмұрт жемісі, сәбіз, қызылша жемтамырлары, асқабақ немесе жүгері сабағы, бақбақ кеппешөбі (гербарий), бөлме өсімдігі - фикус, қарағай шайыры.

Жұмыстың барысы:

1. Бидайдың 10 күндік жас өскінінің тамыр ұшынан препарат жасап микроскоп пен қарап түзуші ұлпамен танысу, жасуша ерекшеліктеріне көңіл аудару.

2. Бөлме өсімдігі жапырағының астыңғы мөлдір өңін сылып алып, препарат жасап, микроскоппен қарап өң жасушалары - жабын ұлпамен танысу. Қарағай, қарағаш, терек қабықтарын қарау.

3. Өрік сүйегі, грек жаңғағының сүйегін жай көзбен қарау. Алмұрт жемісінің жұмсақ етіндегі қатты түйірін әбден езіп, микроскопта тірек ұлпасы жасушаларымен танысу.

4. Сәбіз, қызылша жемтамырлары, пиязшық пен кактустың (немесе басқа да шырынды өсімдіктер) сабағын жай көзбен қарап, қор жинаушы ұлпамен танысу.

5. Жүгері, асқабақ сабақтарының көлденең кесіндісін микроскоппен қарап өткізгіш ұлпамен танысу (бар болса дайын микропрепаратты пайдалануға болады).

6. Сүтті шырын ағатын, шайыры бар өсімдіктердің (сүттіген, бақбақ, таусағыз, бөлмедегі фикус, т. б.) кеппешөптерін, қарағай шайырын қарап, бөліп шығарушы ұлпалармен танысу.

Нәтижесі:

І. Берілген сипаттамалардың тұсындағы әріпті дәл келетін ұлпа бағанына жазыңдар:

1. а) өсімдіктерді әр түрлі қолайсыз жағдайлардан қорғайды; ә) жасушалары жас, ұдайы бөлінеді; б) өсімдікте органикалық зат түзуге қатысады; в) жер асты және жер үсті мүшелерінде қоректік заттарды қорға жинайды; г) өсімдікті жуандатып өсіреді; ғ) жапырақтың жұмсақ бөлігіне күн сәулесін еркін өткізеді; д) өсімдіктің зақымданған жерін қайта калпына келтіреді; е) сыртқы ортамен қатынас жасап, газ алмасу, су булануды реттейді; ж) құрғақшылық жерде өсетін өсімдіктердің жасушаларында су жинаушы.

Поурочный план по биологии (6 класс)

Түзуші ұлпа

Поурочный план по биологии (6 класс)

Жабын ұлпа

Поурочный план по биологии (6 класс)

Негізгі ұлпа


2. а) өсімдікті мал жеуден қорғайды; ә) жапырақ тақтасын керіп тұрады; б) сүт жолы мен шайыр жолы болады; в) хош иіс, тәтті шырын бөледі; г) қоректік заттар қозғалысын қамтамасыз етеді; ғ) жасушалары қатты, қиыршықты; д) тін талшығы жақсы жетілген; е) жасуша қабырғасы сүзгі тәрізді ұсақ саңылаулы; ж) тамырдың топырақтан сорып алған минералды тұздарының ерітіндісін жер үсті мүшелеріне жеткізеді.

Қорытынды:

1) Ұлпа дегеніміз не?_____________________________________________________________

_______________________________________________________________________________

2) Мына ұлпалар өсімдіктің қай мүшесінде кездеседі?

Түзуші ұлпа немесе меристема_____________________________________________________

_______________________________________________________________________________

Жабын ұлпа____________________________________________________________________

_______________________________________________________________________________

Негізгі ұлпа_____________________________________________________________________

_______________________________________________________________________________

Тірек ұлпа______________________________________________________________________

_______________________________________________________________________________

Өткізгіш ұлпа___________________________________________________________________

_______________________________________________________________________________

Бөліп шығарушы ұлпа ___________________________________________________________

_______________________________________________________________________________










Сабақ: 6

Тақырыбы: ІІ тарау. Өсімдіктің өсімді (вегетативті) мүшелері.

§7. Тамыр және тамыр жүйесі

Сабақтың мақсаты: өсімдіктің өсімді мүшелеріне жалпылама сипатама беріп, соның бірі - тамырдың түрлерін, өзара ерекшеліктерін атап көрсету.

Сабақтың міндеттері:

Білімділігі - тамыр, тамыр жүйесі деген ұғымдардың мәнісін ашып, олардың атқаратын қызметін оқушы тұлғасына жете түсіндіру

Тәрбиелілігі - түрлі тәрбиелік шаралардың әсерімен оқушы тұлғасында жағымды өзгерістерге жету.

Дамытушылығы - пәнге, тақырыпқа байланысты қызығушылықтарын дамыту.

Құрал-жабдықтар: электрондық оқулық, бейне фильмдер.

Сабақтың типі: аралас

Сабақтың барысы:

І. Ұйымдастыру кезеңі

Оқушылардың сабаққа дайындығын бақылай отырып, зейінін сабаққа аудару.

ІІ. Үй тапсырмасын тексеру кезеңі

ІІІ. Жаңа материалды түсіндіру кезеңі

Жасуша → ұлпа → мүше → ағза сызбанұсқасын түсіну қиынға соқпас, себебі жасшалар тобынан ұлпа, ұлпалардан мүшелер, мүшелерден ағзалар құралады деген мағлұмат береді. Сулы ортадан құрылыққа шығып тіршілік етуге бейімделуінің нәтижесінде көпжасушалы өсімдіктердің құрылысында көптеген өзгерістер болады: қоректенуіне жарық, ауадағы көмірқышқыл газы, топырақтағы су және тұздардың ерітіндісі қажет болғандықтан өсімдіктің ішкі, сыртқы құрылысы күрделеніп, әр түрлі қызмет атқаруға жіктеле бастап, тарихи дамуының нәтижесінде жеке мүшелер пайда болады. Мүше - ағзаның бір бөлігі, себебі өзіндік құрылысы бар және белгілі бір қызмет атқарады. Өсімдік мүшелері өсімді (вегетаивті) және көбею (генеративті) деп екіге бөлінеді. Өсімді мүшелер өсімдіктің өсуін, жеке тіршілік етуін амтамасыз етсе, көбею мүшелері әрбір дарақтың (особьтың) санын көбетіп ұрпақ қалдыру үшін керек, төменгі сатыдағы өсімдіктердің мүшелері жіктелмеген.

Өсімді мүшелерге - тамыр, сабақ, жапырақ жатады.

Тамыр - топырақтың ішінде жататындықтан өсімдіктің жер асты мүшесі. Оның атқаратын қызметі: топырақтан су мен минералды тұздардың ерітіндісін сору; өсімдікті топыраққа мықтап бекіту; қоректік заттарды қорға жинау. Су мен минералды тұздардың ертіндісін сору қызметіне байланысты өң жасушаларынан тамыр түктері түзіліп, өткізгіш жүйелері дамып көлемін ұлғайтса, ал топыраққа мықтап бекіну қызметі оның орталық бөлімінде тірек ұлпалары түзіліп, беріктігін күшейте түседі. Сабақтан айырмашылығы - тамырдың алғашқы қабығы тез түсіп отырады, жапырақ (тіпті қабыршақ түрінде де) шығармайды. Тамыр сабық сияқты ұшынан өседі (тамыр ұшы оймақшамен қапталып тұрады, ол қорғаныштық қызмет атқарады). Тамырлар негізгі, жанама, қосалқы деп үш түрге бөлінеді. Неігізгі тамыр тамырдың ұрық тамыршасынан дамиды, ол тік төмен қарай бағытталып өседі. Тамыр мен сабақтың ұштасып жалғасқан жерін тамыр мойыны дейді. Өсу барысында негізгі тамырдан, тарамдалып жанама тамырлар шығады. Олар тік төмен бағытталмай жан-жаққа таралып жайлып өседі. Қосалқы тамырлар сабақ пен жапырақтан өсіп шығады да бүкіл тамыр жүйесінің көлемін ұлғайтады. Ол дара жарнақты өсімдіктерде (бидай, пияз, жүгері, күріш) негізгі тамырдың орынын басады. Қосалқы тамырлар неғұрлым жиі өссе өсімдіктің топырақтан қоректенуі жақсарып, соғұрлым мол өнім алынады. Негізгі тамыр, жанама тамыр, қосалқы тамырлар жиынтығы тамыр жүйесі деп аталады.

Тамыр жүйесі - бір өсімдікте болатын әр түрлі тамырлардың (негізгі, жанама, қосалқы) жиынтығы. Негізінен кіндік тамыр жүйесі және шашақ тамыр жүйесі деп екі типке бөлінеді. Кіндік тамыр жүйесінде білуленген жуан негізгі тамыры бар, оның жан-жағынан әр түрлі бағытқа жанама тамырлар таралады. Кіндік тамыр жүйесі бар өсімдіктер: сәбіз, картоп, қызанақ, орамжапырақ, т.б.(қос жарнақты өсімдіктердің барлығында болады). Шашақ тамыр жүйесінде ерекшеленіп білінетін негізгі тамыр болмайды. Қосалқы тамырлардың қаулап өсуі біркелкі жуандықта шашақталып жан-жаққа жайыла өседі, көбінесе дара жарнақты өсімдіктерде (бидай, жүгері, күріш, тары, сұлы, пияз, барлық пиязшықты өсімдіктер) болады.

ІV. Бекіту.

Тамыр - өсімдіктің бірліктік, вегетативтік мүшесі, шектеусіз жоғары өсуі, оң геотропизмдік қасиеті бар, құрылысы радиалды және ешқашан да жапырағы болмайды.

Тамыр жүйесі деп бір өсімдікте болатын әр түрлі тамырлардың (негізгі, жанама, қосалқы) жиынтығын айтады.

Тамырды жіктеу.

Кіндік тамыр жүйесінде негізгі тамыр өте жақсы жетіледі. Одан жан-жағына жанама тамырлар тарайды (мысалы, асбұршақ, асқабақ, қауын, жоңышқа, сәбіз, аскөк, т.б.).

Шашақ тамыр жүйесіне негізгі тамыр болмайды. Болған күнде де өте нашар дамып, жуандамай, басқа тамырлармен бірдей өседі. Жуандығы біркелкі жанама немесе қосалқы тамырлар шашаққа ұқсап топталып тұрады. Мысалы, пияз, бидай, жүгері, арпа, сұлы, тары, күріш, сарымсақ және т.б.

Аралас тамырлар жүйесінде анық көрінетін негізгі, сонымен қатар қосымша тамырлар да болады (қызан, капуста).

Тамырдың қызметтері

  1. Тамыр арқылы топырақтан суды және онда еріген минералды тұздарды сабаққа өткізеді;

  2. Өсімдікті топыраққа берік орнықтырады;

  3. Әр түрлі органикалық заттарды (аминқышқылдар, гормондар, т.б.) синтездейді.

  4. Кейбір тамырлар қоректік заттарды қорға жинайды;

  5. Басқа өсімдіктердің тамырларымен, микроорганизмдермен, саңырауқұлақтардың жіпшелерімен әрекеттеседі;

  6. Вегетативтік көбеюге қатысады.

Үй тапсырмасы. §7 оқып, 8-суретті салып, тақырып соңындағы тапсырмаларды орындап келу.

№5-зертханалық жұмыс.

Тақырыбы: Тамыр типтерін кіндік және шашақ тамыр жүйелерін талдау.

Мақсаты: Тамыр жүйесі мен тамыр типтерінің мәнісін ажырыратып, өзіндік ерекшеліктерін практика жүзінде талдап, зерттеу.

Құрал-жабдықтар: кіндік тамыр жүйесі бар қауын, қарбыз, сәбіз, бақбақ, жоңышқа және т.б. өсімдіктерінің кеппешөптері (егер кеппешөптер болмаса алдын ала тұқымнан өсіруге болады (күнбағыс, үрмебұршақ, асбұршақ). Сабақтан 10-15 күн бұрын тамыр жүйесі шыққанға дейін ыдыстағы суға пиязды орналастырады. 10 күн бұрын сәбіздің де жемтамырын топыраққа көмсе, жіңішкерген жерінен дамыған жанама тамырлары шығады.

Жұмыстың барысы:

1. Алдарыңа берілген асбұршақ немесе қауын, қарбыз, т. б. өсімдіктің кеппешөбінен тамырын мұқият қарап тамыр типтерін ажыратып (негізгі тамыр, жанама тамыр, қосалқы тамыр), суретін салып аттарын жазыңдар.

2. Қосалқы тамырды әрі шашақ тамыр жүйесін (сабақ өтерден 10-15 күн бұрын) қарау үшін суға салынған пиязшықтың жаңа өсіп шыққан тамырларын талдаңдар.

3. Шашақ тамыр жүйесін - бидай, жүгері кеппешөптерінен қарап анықтаңдар.

4. Алдын ала (10 күн) бұрын топыраққа көмілген сәбізден кіндік тамыр жүйесін қарап, жанама тамырларын ажыратыңдар.

5. Кіндік тамырлар мен шашақ тамырлар жүйесінің ерекшеліктеріне көңіл аударып, оқулықтың суретімен салыстырыңдар.




Сабақ: 7

Тақырыбы: §8. Тамыр бөлімдері

Сабақтың мақсаты: тамыр бөлімдерінің құрылысын, алып жатқан орнын, маңызын таныстыру және әр бөліктің атқаратын қызметіне толық тоқталу.

Сабақтың міндеттері:

Білімділігі - тамыр бөлімдерінің құрылысын және өзіндік ерекшеліктерін оқушы тұлғасына жете түсіндіру.

Тәрбиелілігі - оқушылардың ғылыми дүниетанымын байытып, адамгершілікке тәрбиелеу.

Дамытушылығы - пәнге, тақырыпқа байланысты қызығушылықтарын дамыту.

Құрал-жабдықтар: электронды көрсетілімдер

Сабақтың типі: құрастырылған

Сабақтың барысы:

І. Ұйымдастыру кезеңі

Келмей қалған оқушыларды белгілей отырып, сабаққа дайындығын бақылау.

ІІ. Үй тапсырмасын тексеру кезеңі

Мүше дегенді қалай түсінесіңдер? Қандай мүшелер болады? Неліктен вегетативті мүшелер дейді? Вегетативті мүшелерді атаңдар. Вегетативті мүшелер өсімдіктерге не үшін қажет?

Тамырдың қызметін атаңдар. Тамырлар шығу тегіне қарай нешеге бөлінеді, олар қайдан пайда болады? Негізгі, жанама, қосалқы тамырлардың жиынтығы нені құрайды? Олардың айырмашылығы және қандай өсімдіктерде болады?

Қоректік заттарды қорға жинайтын тамырларды атаңдар. Жанама тамырлардың қызметі. Тамыр жүйесі дегенді қалай түсінесіңдер, анықтамасын айтыңдар. Шашақ тамыр жүйесі деп неліктен аталған, шашақ тамырлы өсімдіктер мен кіндік тамырлы өсімдіктерге мысал келтіріңдер.

ІІІ. Жаңа материалды түсіндіру кезеңі

Жоспар:

  1. Өсімдіктің вегетативті мүшесі - тамырдың құрылысы

  2. Оның атқаратын қызметтері

Тамыр бөлімдері ұзындығы мен қызметіне қарай тамыр оймақшасы, бөліну, созылу (өсу), сору, өткізгіш аймақтары деп бөлінеді. Тамыр оймақшасы тамыр бөліміне кірмейді. Тамыр ұшындағы түзуші ұлпалардан құралған өсу нүктесінің сыртын қаптап тұрады. Оймақша жасушалары тірі. Сыртқы қабығындағы жасушалары сыртқы кедергілерге үйкеліп, зақымданып түлеп түседі. Оның орнына жаңа жасушалар түзіліп, ұдайы жаңарып отырады. Тамыр оймақшасының сыртқы қабатындағы жасушалар шырышты зат бөледі. Ол зат тамыр ұшындағы жаңадан пайда болған нәзік жасушаларды қажалудан жеңілдетеді. Осылайша тамыр оймақшасы тамырдың бөліну аймағының сыртын қаптап тұрады.

Бөліну аймағы атқаратын қызметіне қарай сыртқы, ортаңғы, ішкі болып үш қабаттан тұрады. Ең сыртқы қабытындаға клеткалар тамырдың мөлдір өңі мен оймақшасын түзеді. Ортаңғы қабатынан алғашқы қабық, ішкі қабатынан орталық цилиндр түзіледі. Жасушалары дамылсыз бөлініп, басқа бөлімдерінің қалаптасуына себеп болады.

Өсу аймағының жас жасушалары бөлінбейді. Ұзыннан созылып, ұзарады. Тамыр ұшының топыраққа терең енуіне әсер етеді. Алғашқы өткізгіш ұлпалар осы аймақта түзіле бастайды.

Сору аймағы - өсу аймағынан кейін орналасқан қалың түктері бар бөлік. Тамыр түктері тамырдың сыртын қыптап жатқан жұқа өң қабықшысының жасушаларының созылуынан пайда болады.

Тамыр түктерінің ұзындығы әр түрлі. Әрбір түк - жұқа қабықшасы, цитоплазмасы, ядросы және вакуолі бар жеке ұзын жасуша. Ол топырақ түйіршіктерімен тығыз жанасып, суды және онда еріген минералды тұздарды сорады. Өсіп келе жатқан жас тамырға тірек қызметін атқарады.

Өткізу аймағы суды және суда еріген қоректік заттарды тамырдан өсімдіктердің жер үсті мүшелеріне өткізеді. Бұл аймақта тамыр түктері болмайды, жанама тамырлар көп болады.

Тамырдың сору механизмі

Сору күші - бұл осмостық және тургорлық қысымдардың арасындағы айырмашылық.

Осмостық қысым - цитоплазмада және клетка қабырғасына әсер ететін клетка шырыны ерітіндісінің қысымы.

Тургорлық қысым - жасуша қабырғасының клетка шырынының ерітіндісіне әсер ететін қысым. Топырақтағы ерітіндінің тамыр қабығының жасушалары арқылы қозғалысы олардың сору күші айырмашылығына байланысты, яғни соруы аз жасушалардан соруы күшті клеткаларға жүреді.

Тамыр қысымы - бұл барлық тамыр түктерінің сору күші.

Жапырақтардың сору күші - бұл су молекулаларының және тамыр қабырғаларының арасындағы іліну күші.

Тамырдың өсуі. Тамырлар өсімдіктер түрлеріне байланысты жылдың әр мезгілінде әрқалай өседі. Көктемде тамыр қарқынды өседі. Тамырлар өсу кезінде қоректік заттар мен суды бірқалыпты толық пайдаланады. Тамыр ұшынан төменге қарай өседі. Осында өсу қозғалысын біржақты әрекет тітіркендіргіштігі (ауырлық күші, жарық) болатын жағдайда тропизм д.а. Негізгі тамыр үшін оң геотропизм (жер тартылысының әсерінен бір жақты өсу) тән. Ірі жанама тамырлар жер бетінен қатар өседі, ал ұсақ тамырларда геотропизм болмайды.

ІV. Бекіту.

р/с

Тамыр бөлімдері

Атқаратын қызметі


Тамыр оймақшасы

Түрлі кедергілерден қорғайды.

1

Бөліну аймағы

Атқаратын қызметіне қарай сыртқы, ортаңғы, ішкі болып үш қабаттан тұрады. Ең сыртқы қабытындаға клеткалар тамырдың мөлдір өңі мен оймақшасын түзеді. Ортаңғы қабатынан алғашқы қабық, ішкі қабатынан орталық цилиндр түзіледі. Жасушалары дамылсыз бөлініп, басқа бөлімдерінің қалаптасуына себеп болады.

2

Өсу аймағы

Жас жасушалары бөлінбейді. Ұзыннан созылып, ұзарады. Тамыр ұшының топыраққа терең енуіне әсер етеді. Алғашқы өткізгіш ұлпалар осы аймақта түзіле бастайды.

3

Сору аймағы

Өсу аймағынан кейін орналасқан қалың түктері бар бөлік. Тамыр түктері тамырдың сыртын қыптап жатқан жұқа өң қабықшысының жасушаларының созылуынан пайда болады. Тамыр түктерінің ұзындығы әр түрлі. Әрбір түк - жұқа қабықшасы, цитоплазмасы, ядросы және вакуолі бар жеке ұзын жасуша. Ол топырақ түйіршіктерімен тығыз жанасып, суды және онда еріген минералды тұздарды сорады. Өсіп келе жатқан жас тамырға тірек қызметін атқарады. Тамырдың сору бөлігінде жабын ұлпа тамырға су мен онда еріген заттардың жеткізілуін қамтамасыз етеді.

4

Өткізу аймағы

Суды және суда еріген қоректік заттарды тамырдан өсімдіктердің жер үсті мүшелеріне өткізеді. Бұл аймақта тамыр түктері болмайды, жанама тамырлар көп болады.

Үй тапсырмасы. §8 оқып, 10-суретті салып, тақырып соңындағы тапсырмаларды орындап келу.














№6-зертханалық жұмыс.

Тақырыбы: Тамыр бөлімдерін жай көзбен және ұлғайтқыш әйнекпен қарау.

Мақсаты: Тамыр бөлімдерін бір-бірінен ажыратып, өзіндік ерекшеліктерін анықтау.

Құрал-жабдықтар: сабақтан 10-15 күн бұрын өсірілген асбұршақ пен бидай өскіндері, микроскоп, оған керекті жабдықтары, ұлғайтқыш қол әйнегі және т. б.

Жұмыстың барысы:

1. Сабақ өтерден 10-15 күн бұрын тұқымынан өндірілген асбұршақ пен бидайдың өскіндерінің жас тамырларын салыстырып, қандай тамыр жүйесіне жататынын ажырату.

2. Бидайдың жас өскінінің тамырын ұлғайтқыш әйнекпен қарап, тамыр бөлімдерін (аймақтарын) анықтау.

3. Тамыр түкшелері бар аймақты тауып, алып жатқан аумағын қарау.

4. Тамыр ұшынан препарат жасап, микроскоппен қарау, тамыр оймақшасы жасушаларының ерекшеліктеріне көңіл аудару, суретін салу, оқулықтың суретімен салыстыру.

Ескерту: Препарат жасау үшін жас тамырдың ең ұшынан 5 мм-дей кесіп, сол күйінде су тамызып, жабын шынымен жауып қарауға болады.

Нәтижесі:

1) Берілген өсімдіктердің тұсындағы санын дәл келетін тамыр жүйесінің бағанына жазыңдар.

1. Пияз

3. Сәбіз

5. Асқабақ

7. Ермен

9. Асбұршақ

2. Қауын

4. Жүгері

6. Күріш

8. Қамыс

10. Сұлы


Кіндік тамыр жүйесі

Шашақ тамыр жүйесі


2

Поурочный план по биологии (6 класс)) Тамыр бөлімдерін атап, әрбір бөлімнің атқаратын қызметін жаз:

1.____________________________________

Қызметі: ____________________________________________________

____________________________________________________________

2.____________________________________

Қызметі: ____________________________________________________

___________________________________________________________

3._______________________________

Қызметі: __________________________________________________

4._______________________________

Қызметі: ____________________________________________________

____________________________________________________________

Қорытынды:

1. Тамыр бөліміне не кірмейді?_____________________________________________________

2. Тамыр оймақшасының атқаратын қызметі қандай?__________________________________

_______________________________________________________________________________



Сабақ: 8

Тақырыбы: §9. Тамыр - өсімдіктердің топырақтан қоректену мүшесі. Тыңайтқыштар

Сабақтың мақсаты: өсімдіктің тамыры арқылы қоректену фукциясын және ондағы тынайтқыш түрлері жайлы мағлұмат беру.

Құрал-жабдықтар: плакаттар

Сабақтың типі: аралас

Сабақтың барысы:

І. Ұйымдастыру кезеңі

ІІ. Үй тапсырмасын тексеру кезеңі

Тамыр жүйесі

кіндік

шашақ

Қауын

Пияз

Сәбіз

Жүгері

Асқабақ

Күріш

Ермен

Қамыс

Асбұршақ

Сұлы

ІІІ. Жаңа материалды түсіндіру кезеңі

Өсімдіктердің минерелды қоректенуі

Топырақ - өсімдіктердің су және қоректік элементтер алатын жердің үстіңгі құнарлы қабаты.

Өсімдіктер топырақтан:

  1. макроэлементтер (калий, фосфор, азот және т.б);

  2. микроэлементтер (бор, кальций, магний, күкірт, кобальт және т.б.) алады.

Тынайтқыштар минералды және органикалық болып екі топқа бөлінеді:

Минералды тынайтқыштар былай сипатталады:

1. құрамында бір элементтің басымырақ болуы: калийлі (калий хлориді), фосфорлы (суперфосфат), азотты (селитра, несепнәр, аммоний сульфаты);

2. элементтердің толықтылығына байланысты: толық - құрамында азот, фосфор және калийдің болуы, толымсыз - құрамында осы элементтердің біреуінің болмауы.

Органикалық тынайтқыштар органикалық заттардан шыққан қарашірік, құс саңғырығы, көң, шымтезектен тұрады.

Түйіршікті тынайтқыштар шар тәрізді түйіршікті түрде дайындалған.

Үстеме қоректендіру - өсімдіктер өсіп келе жатқан кезде тыңайтқыш себу. Топыраққа күлді және қүрғақ минералды тынайтқыш себуді құрғақ үстеме қоректендіру деп, ал топырақта суда ерітілген немесе су қосылған тынайтқыштар қосуды сұйық үстеме қоректендіру деп атаайды.

Өсімдіктерді топырақсыз өсіру. Гидропоника - өсімдіктерді организмнің қоректенуі үшін қажетті барлық элементтері бар сулы қоректік қоспада өсіру.

Минереалды қоректену - өсімдіктің тамыр арқылы керекті элементтерді топырақтан сіңіру. Қоректік заттар өсімдіктің жер үсті мүшелеріне минералды тұздардың ерітіндісі ретінде жеткізіледі. Топырақтан қоректенуде азоттың алатын орны ерекше. Егер өсімдікте азот жетіспесе, өте баяу өсіп, жапырақтары бозара бастайды. Ағаштардың жанама бұтақтарды дамымай қалады. Бидайдың түптенуі баяулап, төменгі жапырақтары сарғайып, қызарады да, ақырында қурап түседі. Фосфор жасуша қабықшасын түзеді. Өсімдікте фосфор жетіспесе жемістің түзілуі баяулап, салмағы кемиді. Калий жеткіліксіз болса өсімдік өте аласа болып өседі. Жапырақтары мен сабақтары нашар дамып, тірек ұлпасы жетілмейді. Өсімдіктің сабақтары әлсіз болып, жатып қалады. Калий тамыр мен түйнек жақсы дамып, қоректік заттардың қорға жиналуы үшін керек.

ІV. Бекіту.

Үй тапсырмасы. §9 оқып келу.


Сабақ: 9

Тақырыбы: §10. Тамырдың түрөзгерістері

Сабақтың міндеттері:

Білімділігі - тамырдың түрөзгерісі, оның түрлері жайлы қысқаша мағлұмат беру.

Тәрбиелілігі - түрлі тәрбиелік шаралардың әсерімен оқушы тұлғасында жағымды өзгерістерге жету.

Дамытушылығы - пәнге, тақырыпқа байлансты қызығушылықтарын дамыту.

Құрал-жабдықтар: электронды көрсетілімдер, оқулықтағы суреттер

Сабақтың типі: аралас сабақ

Сабақтың барысы:

І. Ұйымдастыру кезеңі

ІІ. Үй тапсырмасын тексеру кезеңі


1 - карточка

1. Дұрыс жауап тұсына белгі қой

Өсімдіктің қоректену ерекшеліктері:

І. Өсімдікке азоттың жетіспегенін қалай білуге болады?

А) жапырақтары дамымайды;

В) түйнектері майда болады;

С) жемістері көпке дейін піспейді;

Д) жапырақтары бозарып кетеді;

Г) сабақтары әлсіз болып жатып қалады.

ІІ. Бөлмеде өсетін өсімдіктердің өсу нүктесі қурап қалса минералды тұздардың қай түрін көбірек пайдалану керек?

А) борды

В) азотты

С) калийді

Д) фосфорды

Е) кальцийді

ІІІ. Өсімдік тырбиып бойы аласа, сабағы әлсіз болып өссе топырақта қай элемент жетіспейді?

А) азот

В) калий

С) фосфор

Д) мыс

Е) кальций

2. Тізімдегі органикалық және минералды тынайтқыштарды бөліп кестеге толтыр.

Органикалық тынайтқыштар

Минералды тынайтқыштар



2. Дұрыс жауаптың тұсына белгі қою арқылы сұрақтарға жауап бер

І. Топырақтан қоректену кезінде қатысатын ұлпаларға қайсысы жатады?

1.Өткізгіш; 2.Түзуші; 3.Жабын; 4.Негізгі-фотосинтездеуші; 5.Тірек; 6.Негізгі-қоректік; 7.Бөліп шығарушы.

ІІ. Әсіресе қыста және көктемде бөлме өсімдіктерінің жапырақтарының сарғаюы қандай элементтің жетіспеуінен деп ойлайсыздар?

1.фосфордың; 2.калийдің; 3.темірдің; 4.кальцийдің; 5.азоттың.

ІІІ. Жаңа материалды түсіндіру кезеңі

Өсімдіктің барлық мүшелерінде сыртқы орта жағдайларының өзгеруіне байланысты түрлі ауытқулар мен өзгерістер болады. Тіршілігін сақтап қалу үшін өсімдік мүшелері әр түрлі жағдайға түрін өзгерту арқылы бейімделуін түрөзгеріс (метаморфоз) дейді.

Поурочный план по биологии (6 класс)


ІV. Бекіту.

Тамырдың түрөзгеріс-тері


Қысқаша сипаттамасы, атқаратын қызметі.

Жем-тамырлар

Әр түрлі органикалық заттар өсімдіктердің негізгі тамырларының жасшуаларында қорға жиналады, жуандап түрін өзгертеді. Жемтамырлар шырынды, құрамында органикалық заттар мен витаминдер болғандықтан, күнделікті тамаққа пайдаланады. Екі жылдық өсімдіктер (редискадан басқасы).

Тіреу тамырлар

Тропиктік ормандарда өсетін ағаштарда болатын қосалқы тамырлар. Дами келе қосалқы тамырлар шығып, біртіндеп ұзарып, топыраққа (жерге) жетеді. Қосалқы тамырлардың саны көбейеді, жуандайды. Тіреу тамырлар ағаштың діңінен алысқа кетеді. Мұндай ағаштардың діңі өте жіңішке, сұлпасы үлкен болады. Үлкен сұлба мен жіңішке дің тіреу тамырларға сүйеніп өседі.

Емізік тамырлар

Паразиттік тіршілік ететін өсімдіктердің тамырлары. Бұлар пішіні, түсі жағынан басқа өсімдіктерге мүлде ұқсамайды. Тамырлары басқа бір өсімдіктің сабағы мен тамырына жанасқан кезде ғана пайда болады. Еміздік тамыр алдымен сабақ өңінде өсінді түрінде шығады. Ол өзіне жанасқан басқа өсімдіктің өңіне (қабығына) еніп, емізік тамыры арқылы дайын қоректік заттарды сорады

Түйнекті тамырлар

Тамырдың барлығы жуандап, шырынды болады. Егер шашақ тамыр түйнек тамыларға айналса, барлық тамырлары білеуленіп, жуандап, топтанып тұрады. Түйнек тамырлар өсімдік қыстап шығу үшін және жыныссыз көбею үшін керек.

Ауа тамырлар

Сабақтан дамиды. Оттегі жоқ, батпақта, сазды жерлерде өсетін өсімдіктер ұштары батпақтан шығып тұрады, қабығы жұқа болады. Ағаш діңіне жабысып өскен сүйсіннің (орхидея) ауа тамырлары ағаш қабығынан сырғып аққан су мен жаңбыр суын сіңіреді. Жапырақтары болмайтындарында фотосинтез қызметін атқарады.


Үй тапсырмасы. §10 оқып келу, жалпы өсімдіктің вегетативті мүшесінің бірі - тамыр жайлы өтілген тақырыптарды қайталап келесіздер, келесі сабақта биологиялық тест жұмысы алынады.





Сабақ: 10

Тақырыбы: §11. Өркендер мен бүршіктер

Сабақтың мақсаты: өсімдіктің вегетативті мүшелері - өркен, бүршік жайлы мағлұмат беру.

Сабақтың міндеттері:

Білімділігі - өркен, бүршіктің өзіндік ерекшеліктері, атқаратын қызметі, олардың түрлері туралы мағлұмат беру.

Тәрбиелілігі - адамның тұлға ретінде дамуын, ғылыми дүнетанымын дамытуға баулу;

Дамытушылығы - пәнге, тақырыпқа байланысты қызығушылықтарын дамыту.

Құрал-жабдықтар: электронды көрсетілімдер

Сабақтың типі: құрасырылған

Сабақтың барысы:

І. Ұйымдастыру кезеңі

ІІ. Үй тапсырмасын тексеру кезеңі

Биологиялық тест

1. Тамырдың сабақтан қандай айрымашылығы бар? (буын және буынаралықтары болмайды, жапырағы жоқ)

2. Шығу тегіне қарай тамыр нешеге бөлінеді? (3-ке: негізгі, қосалқы, жанама)

3. Қосалқы тамырлар қай үлескіден өсіп шығады? (сабақ пен жапырақтан)

4. Негізгі тамыр қайдан пайда болады? (ұрық тамыршасынан)

5. Қосалқы тамырлар қандай қызмет атқарады, жақсы дамуы үшін қандай шаралар қолданылады? (берік орнығып, қоректенуін күшейтеді, тыңайтқыштар себу керек)

6. Тамыр жүйесі деген не, ол нешеге бөлінеді? (барлық тамырлардың жиынтығы, 2-ге бөлінеді: шашақ, кіндік)

7. Кіндік тамыр жүйесі бар өсімдіктерді ата. (астық тұқымдастар: бидай, арпа, тары, сұлы және т.б.)

8. Шашақ тамыр жүйесі деп неге аталған. Кіндік тамыр жүйесінен қандай айрмашылығы бар? Шашақ тамыр жүйесі бар өсімдіктерді мысалға келтір. (негізгі тамыр болмайды немесе өте нашар дамыған жуандығы жанама немесе қосалқы тамырлар сияқты шашаққа ұқсап топталып тұрады. Астық тұқымдастар: бидай, арпа, тары, сұлы, күріш және т.б )

9. Тамырда неше бөлік болады, әр бөлігін жеке-жеке атап көрсет. (4 бөлік: тамыр оймақшасы; 1) бөліну аймағы; 2)өсу аймағы; 3) сору; 4)өткізу аймағы)

10. Тамыр оймақшасы қай ұлпадан түзілген? (бөліп шығарушы ұлпа)

11. Бөліну бөлігі қай ұлпадан түзілген? (түзуші немесе меристема)

12. Сору бөлігі қай ұлпаға жатады? (жабын ұлпасы)

13. Тамырдың ұшынан өсуін қалай дәлелдейсің? (тамырдың ұшында түзуші ұлпа болады)

14. Тамыр өсімдікке не үшін қажет? (Тамыр арқылы топырақтан суды және онда еріген минералды тұздарды сабаққа өткізеді; Өсімдікті топыраққа берік орнықтырады; Әр түрлі органикалық заттарды (аминқышқылдар, гормондар, т.б.) синтездейді. Кейбір тамырлар қоректік заттарды қорға жинайды; Басқа өсімдіктердің тамырларымен, микроорганизмдермен, саңырауқұлақтардың жіпшелерімен әрекеттеседі; Вегетативтік көбеюге қатысады.)

15. Тыңайтқыштардың қандай түрлері бар, мысал келтір. (органикалық(құс саңғырығы, қи, қарашірік және т.б.) және минералды тыңайтқышар(Нитрагин, суперфосфат, азот силитрасы)

ІІІ. Жаңа материалды түсіндіру кезеңі

Жапырағы мен бүргіші бар бұтақтанбаған жас сабақты өркен дейді. Өркеннің бұтақтануы үш түрлі болады: дихотомиялы (айыр), моноподиалды және симподиалды.

Дихотомиялы бұтақтану кезінде өсу конусы екі еселенеді де, екі өркен береді, әрі қарай оның әрбіреуі тағы да екі өркеннен береді және т.с.с. Бұл - бұтақтанудың ежелгі тәсілі (плауындар, мүктер)

Моноподиалды бұтақтану кезінде бірінші реттің негізі білігінен жоғары қарай өсуі шектеусіз ұзақ болады, одан екінші ретті және қалған реттегі қысқа жанама біліктер өседі (шырша, самырсын және т.б. жалаңаштұқымдылар).

Симподиалды бұтақтану кезінде негізгі білігі өзінің өсуін ерте тоқтатады, бірақ оның жоғарғы жағының үстінен жанама бүршіктер шыға бастайды. Осы шыққан бүршіктер бірінші реттің білігін(осін) жалғастырған тәрізденеді. Бұлар өз кезегінде сол сияқты жоғары өсуін тоқтатады да, оның жанама бүршіктері шыға бастайды, онда үшінші реттік білік пайда болады т.с.с. (гүлді өсімдіктер).

Өркендерді жіктеу

Негізгі өркен тұқым бүршігінің ұрығынан дамиды

Жанама өркен жанама қолтық бүршіктен дамиды, соның есебінде сабақ бұтақталады.

Қосалқы өркен қосалқы бүршіктерден дамиды, жапырақта, буынаралығында, тамырда болады.

Ұзарған өркеннің буанаралығы алыс орналасқан.

Қысқарған өреннің буанаралығы жақын орналасқан.

Вегетативтік өркен жапырақ пен бүршік шығарады.

Генеративтік өркен репродуктивтік мүшелер (гүл, жеміс, тұқым) болады.

Өркендердің түр өзгерістері

Тамыр сабақ - жапырақ шығармайтын көп жылдық жер асты өркен. Тамыр сабақтың ұшында бүршік болады, ол буын және буанаралықтан тұрады. Буынында жетілмеген түссіз қабыршақтары (жапырақ қалдығы) орналасады. Қабыршақ қолтығындағы бүршіктерден келешекте жер асты және жер үсті өрендері дамиды. Жер астында дамыған соң ашық жасыл түсті емес (бидайық, інжугүл, ұлпагүл).

Столон - ұзын жатаған өркен, көбінесе қабыршақты жапырағы болады, бір жылдан аса өмір сүреді және жаңа дараққа бастама береді.

Түйнек - сабақтың түп жағындағы жер асты қолтық бүршіктен дамитын өркеннің ұшындағы бүршік. Бүршік білеуленіп, жуандап өсіп, түйнекке айналады. Түйнектің бүршік қолтығында түссіз жетілмеген жапырақтары майда қабыршақ тәрізді. Жетілмеген жапырағының қурап түсіп қалғандағы ізін көзше дейді. Картопты көбінесе түйнек арқылы көбейтеді. Түйнектен жер өркендер дамиды.

Жуашық (пиязшық) - түрін өзгерткен шырынды, қысқарған жер асты өркені. Жуашықтар жер астында да, жер үстінде де дамиды. Жер асты жуашықты өсімдіктерге пияз, сарымсақ, сүмбілшаш (гиацинт), лалагүл, жабайы жуа, қызғалдақ, т.б. жатады.

Түйнекті жуашық - сырттай қарағанда жуашыққа ұқсас өркен, бірақ қор заттары өсіп кеткен сабақ бөлігінеде жиналада, ал оның қабаршағы құрғақ (гладиолус, шафран).

Шөгір - түрі өзгерген өркен немесе оның бір бөлігі, төбесі (шырғанақ) немесе жапырағы (барбарис) қорғаныш қызметін атқарады.

Мұртшалар - түрі өзгерген өркендер (жүзім, қияр, асқабақ) немесе жапырақтар (бұршақ, асбұршақ), олар тірек, шырмалғыш қызметін атқарады.

Бүршік. Кез келген өркен бүршіктен дамиды, сондықтан бүршік бастапқы өркен.

Барлық гүлді өсімдіктерде өркеннің түріне қарай 2 түрлі бүршік болады: вегетативті(өсу) және генеративті(көбею) бүршік.

Вегетативті бүршік тек ұзарған өркенде ғана орналасады. Одан ұзарған өркен мен жапырақ өсіп шығады. Генеративтік (гүл бүршігі) тек қысқарған өркенге ғана орналасады.

Бүршіктер орналасуына қарай төбе бүршік және қолтық бүршік деп бөлінеді. Егер бүршік өркеннің ең ұшында орналасса төбе бүршік, жапырақ қолтығында орналасса қолтық немесе жанама бүршік д.а. Өсімдік түріне қарай бір жапырақтың қолтығында бір немесе бірнеше бүршіктер (сарымсақ, қарабүлдірген) болады. Қолтық бүршіктен жан-жаққа бұтақтар өсіп таралады. Өсімдіктердің кез келген мүшесінің әр жерінен қосалқы бүршіктер шығады. Қосалқы бүршіктердің ерекшелігі олар өсімдіктің кез келген жерінен тамырдан, тамырсабақтан, сабақтан, жапырақтан дамиды. Мысалы, қалуеннің (осот) тамырынан жер бетіне қаулап өсетін атпалар (тамыр атпасы), кескен ағаштың томарының айналасына өсетін шыбықтар және т.б. Көптеген өсімдіктердің жапырақтарына дамитын қосалқы бүршіктер әсіресе бөлеме өсімдіктерде анық байқалады. Мысалы, бриофиллюм (каланхое) жапырақ тақталарының жиегінде қаз-қатар тізіліп қосалқы бүршіктер шығады. Ол бүршіктердің әрқайсысы жапырақтан ажырап түсіп, өзінше жас өркендірдің бастамасын береді. Көпжылдық өсімдіктерде ұсақтау қолтық бүршіктер мен қосалы бүршіктер ашылмай тыныштық күйге ауысады. Ол бұйыққан бүршік делінеді. Бұйыққан бүршіктер тіршілік қабілетін ұзақ уақыт сақтап, өте баяу өседі. Бұйыққан бүршіктер гүлшетен, үшқат, сары қараған, ырғай, тобылғы бұталарынан басқа көп жылдық шөптесін өсімдіктерде де болады. Әсіресе бұталардың түптенуі осы бүршікке байланысты. Ағаштардың зақымдануы, басқа бүршіктердің өсуі баяулаған кезде бұйыққан бүршіктер дереу белсенді өсе бастайды. Оған ағаш діңінің кесілген бұтақтары мен ағаш түбінен өскен өркендер мысал болады.

Бүршіктің ішкі құрылысы. Көктемде кез келеген ағаштың бүршігін дәл ортасынан ұзыннан теңдей 2-ге бөліп, ұлғайтқыш әйнекпен (лупа) қараймыз. Бүршіктің сыртын қалың, тығыз қабышақтар қаптайды. Қабыршақтың саны өсімдік түріне қарай 1,2,3 және одан да көп болады. Қабыршақ - түрі өзгерген сыртқы жапырақтар.

Қабыршақтар құрғақ, жабысқақ, шырышты, түкті, қоңыр, қызғылт түсті болады. Қабыршақтарының түкті, жабысқақ болуы су булануын азайтып, үсуден, құстардың шоқып, зақымдануынан қорғайды. Әдетте бүршіктердің пішіндері мен қабыршақтарының ерекшеліктеріне қарап, өсімдік түрлерін оңай ажыратуға болады.

Бальзамды теректің бүршік қабыршақтары өзінен бальзам бөлетіндіктен жылтыр, өткір иісті, Қолмен ұстағанда саусаққа желім сияқты жабысады. Сыртында қабыршағы болмайтын ашық бүршікті өсімдіктерге морт сыңғыш итшомыр жатады.

Ашық (қабыршағы жоқ) бүршіктердің сыртын бөбешік жапырақтар, жапырақ қынабы жауып тұрады.

Бүршіктің ішкі жағында дәл ортасынан тығыз ақшыл-сары түсті бастапқы сабақты көреміз. Оның жан-жағынан бастапқы жапырақшалар көрініп тұрады. Бастапқы сабақтың ұшы өсу нүктесімен бітеді.

Бүршік көктмде өсімдіктің тамырында, сабағында жиналған қоректік заттар қорымен қоректеніп, ісінеді. Сыртындағы қалың қабыршақтары түсіп, ашылады. Қабыршақтың үзіліп түскен жерінде сақина тәрізді дөңгелек із қалады. Сол ізден бастап өлшегенде өркеннің бір жылда қанша мөлшерде өскені анықталады. Әдетте ең ірі төбе бүршіктері мен жанама бүршіктер ғана ашылып, өркен дамиды.

Барлық гүлді өсімдіктерде өркеннің түріне қарай 2 түрлі бүршік болады: өсу бүршігі және гүл бүршігі. Өсу бүршігі тек ұзарған өркенде ғана орналасады. Одан ұзарған өркен мен жапырақ өсіп шығады. Гүл бүршігі тек қысқарған өркенге орналасады. Ұзынынан жарып қарағанда бастапқы сабақтың жан-жағына гүлшанақтар (ашылмаған гүлдер) бекиді. Гүлшанақ гүл шығарып, жеміс береді. Бірі - өсу, екіншісі - көбею бүршігі. Бүршік бастама сабақтан, бастама жапырақтан тұратындықтан, өркен дамиды.

ІV. Бекіту.

Төбе

Қолтық

Қосалқы

Бұйыққан

2.Өркеннің ең ұшында орналасқан бүршік;

4.Жапырақ қолтығында орналасқан бүршік.

3.Кез келген мүшесінің әр жерінен дамыған бүршік;

1.Тыныштық күйге ауысқан бүршік;

Үй тапсырмасы. §11 оқып, 14-суретті салып келу.





Сабақ: 11

Тақырыбы: §12. Сабақтың түрлері, құрылысы

Сабақтың мақсаты: сабақтың атқаратын қызметін, оның жалпы құрылысын оқушы тұлғасына жете түсіндіру.

Сабақтың міндеттері:

Білімділігі - сабақтың мәнісін, өсімдік үшін маңызынғ атқаратын функциясын түсіндіру.

Тәрбиелілігі - адамның тұлға ретінде дамуын, ғылыми дүниетанымын байыту.

Дамытушылығы - пәнге, тақырыпқа байланысты қызығушылықтарын дамыту.

Құрал-жабдықтар: электронды көрсетілімдер

Сабақтың типі: құрастырылған

Сабақтың барысы:

І. Ұйымдастыру кезеңі

Келмей қалған оқушыларды белгілеп, оқушылардың назарын сабаққа аудару.

ІІ. Үй тапсырмасын тексеру кезеңі

Бүршік неліктен бастапқы өркен деп аталады, ішкі құрылысы бойынша дәлелдеп беріңдер. Буын, буынаралық дегенді қалай түсінесіңдер?

Ұзарған өркен мен қысқарған өркеннің айырмашылығы неде, олар қандай қызмет атқарады? Өсу бүршігі мен гүл бүршіктерінің айырмашылықтарын талдаңдар.

Қосалқы бүршіктер қайдан дамиды, қызметі қандай? Бүршіктер нешеге бөлінеді?

ІІІ. Жаңа материалды түсіндіру кезеңі

Жоспар:

  1. Сабақ және оның түрлері

  2. Сабақтың ішкі құрылысы

СПоурочный план по биологии (6 класс)абақ - өсімдіктің жер асты мүшелері мен жер үсті мүшелерін бір-бірімен жалғастырып тұратын орталық тірек.


Сабақтың ішкі құрылысын ағаш діңінің көлденең кесіндісінен көреміз. Ішкі құрылысы төрт қабаттан тұрады: қабық, камбий, сүрек, өзек.

Поурочный план по биологии (6 класс)

Поурочный план по биологии (6 класс)

Сабақ мынадай қызметтер атқарады:

1) қоректік заттарды тамырдан өсімдіктің басқа мүшелеріне жеткізеді;

2) сабаққа бүршік, жапырақ, гүл, жеміс бекінеді;

3) көбеюге қатысады;

4) органикалық заттар қорға жиналады;

5) өсімдіктердің жоғары жағының аумағы бұтақтану арқылы артады;

6) вегетативтік көбею.

ІV. Бекіту.

Сабақ дегеніміз не? Оның қандай түрөзгерістері бар? Құрылысы қандай? Атқаратын қызметі ше?

Үй тапсырмасы. §12. оқу, 17-сурет салу.

№7-зертханалық жұмыс.

Тақырыбы: Сабақтың ішкі құрылысымен танысу.

Мақсаты: Сабақтың ішкі құрылысын ұлғайтқыш қол әйнегімен қарап, оның қабаттарын бір-бірімен салыстырып зерттеу.

Құрал-жабдықтар: қарағаш, емен, терек ағаштарының 20 см ұзындықтағы жас өркендері, ұлғайтқыш қол әйнегі, ағаштың жуандау (2-3 жылдық) діңінің көлденең кесіндісі (қалыңдығы 5-8 см).

Жұмыстың барысы:

1. Әр түрлі ағаштардың (қарағаш, емен, қайың, терек, тал, т. б.) жас бұтақтарынан (ұзындығы 20 см) сыртқы қабығының түсіне, қабығын жарып бұртиып шыққан (шұбарланған) жасымықшаларына, оның пішініне көңіл аударып, лупамен қарап суретін салыңдар.

2. Кез келген ағаштың көлденең кесіндісінен сабақтың ішкі құрылысының қабаттарын ажырату. Әр қабаты қанша көлемді алып жатқандығын (калыңдығын) ажыратып, түсіне көңіл аудару. Өзек жасушаларының ерекшеліктерін бақылап көру.

3. Оқулықтағы суретпен салыстырып талдау.

Қорытынды: Берілген сөйлемдерді зер салып оқып сабақтың қай қабатына тән екендігін анықтап, тұсындағы санын дәл келетін қабаттың астындағы бағанына жазыңдар.

Қабық

Камбий

Сүрек

Өзек


1. Сабақты жуандатып өсіреді. 2. Жылдық шеңбер (сақина) түзіледі. 3. Органикалық заттар қорға жиналады. 4. Су мен минералды заттар қозғалады. 5. Тін талшықтары орналасқан. 6. Сабақтың барлық бөлімдерін бір-бірімен байланыстырады. 7. Қабық пен сүректің арасында орналасады. 8. Сабақ тыныс алатын жасымықша жасушалары орналасады.








Сабақ: 12

Тақырыбы: §13. Сабақтың бойлап және жуандап өсуі

Сабақтың міндеттері:

Білімділігі - сабақтың ұзынынан өсуіне себепші факторларды және оның жуандауына әсер ететін заттардың мәнісін түсіндіру;

Тәрбиелілігі - адамның тұлға ретінде қалыптасуын, адамгершілік қасиетін, жалпы қоршаған ортаға деген жаңашырлық сезімін дамыту;

Дамытушылығы - пәнге, тақырыпқа байланысты қызығушылықтарын дамыту.

Сабақтың типі: аралас

Сабақтың барысы:

І. Ұйымдастыру кезеңі

ІІ. Үй тапсырмасын тексеру кезеңі

Сабақ қандай қызмет атқарады? Сабақтың түрлерін атаңдар.

Сабақтың ішкі құрылысындағы қабаттарды сипаттаңдар. Жасымықша қай қабатта орналасқан, қандай қызмет атқарады?

Өзек қандай қызмет атқарады? Қабық бөлімдерін, атқаратын қызметін талдаңдар.

ІІІ. Жаңа материалды түсіндіру кезеңі

Сабақтың бойлап өсуі ең ұшынан басталады. Сабақ пен бұтақтары ұшынан ұзарып өседі. Өсімдіктің ұзарып өсуі - төбе бүршігіне, жан-жағына жайылып, өсуі жанама бүршіктеріне байлансты.

Өсімдіктердің ішінде ең ұзын сабақ ротанг пальмасыныкі, биіктігі 200-300 м; шырша 60 м; қайың 30-35 м; үйеңкі 25 м; бамбук 20-25 м; банан 3-3,5 м; ең аласа сабақты өсімдіктерге австралия орхидеясы (1-2 мм) мен вольфия (1-2 мм) жатады.

Егер сабақтың ұшын кесіп тастаса (өсу нүктесі алынса), ұзарып өсуі тоқталады. Қолтық бүршіктерден бұтақтар (жанама өркендер) дамиды. Үлкен қалаларда, демалыс орындарындағы ағаштар мен бұталардың ұштарын шырпып белгілі пішінге келтіреді. Жеміс ағаштарын гүлдейтін өркендері көбірек дамып, көп өнім беру үшін көктемде шырпиды. Бөлме өсімдіктерінің шырпу арқылы гүлдейтін өркендерін көбейтуге болады.

Сабақтың жуандап өсуі. Камбий түзуші ұлпаға жатады. Камбийдің бір мауысымның ішінде бөлінген жас жасушалары қабық пен сүрекке қарай ығысады. Сүрек бөліміне ығысқан жасушалар тобы көбірек болғандықтан сүрек қабаты қалыңдау болады. Бұл құбылыс жыл сайын қайталанатындықтан сабақ жуандай береді.

Ағаштағы бүршіктер мен жапырақтар зақымданбаса, камбий жасушалары да тез бөлінеді. Камбий жасушаларының бөлінуінен сүректе жыл сайын сүрек қабаты пайда болады. Ол жылдық шеңбер немесе жылдық қабат д.а.

Ағаш діңінің көлденең кесіндісіндегі жылдық жеңберден тіршілік жағдайының қолайлы немесе қолайсыз болғандығын аңғаруға болады: 1)жылына бір шеңбер түзілетіндіктен, жылдық щеңберге қарап өсімдіктің жасын анықтайды; 2)жылдық шеңбердің өсу қарқыны мен еніне жауын-шашын мөлшері, температура, жарық қатты әсер етеді. Егер жылдық шеңбердің ені жуан болса, ауа райы қолайлы, жіңішке болса қолайсыз болғанын көрсетеді; 3)кейде бір жылда түзілген жылдық шеңбердің жартысы жуан, жартысы жіңішке болады. Жылдық шеңберінің ені жарық мол түскен жағында жуан, аз түскен жағында жіңішке, 4)жылдық шеңберге қарап, оңтүстік пен солтүстікті анықтайды. Оңтүстікке қараған жағының шеңбері - жуан, солтүстік жағы жіңішке болып келеді.

Ағаштарда сабақ қалыптаса бастағанда-ақ тұтасқан камбийлі шеңбер түзіледі. Ағаш діңінің жуандауы камбий жасушаларының бөлінуіне байланысты.

№8-зертханалық жұмыс.

Тақырыбы: Ағаш діңінің кесіндісіндегі жылдық шеңбермен жұмыс.

Мақсаты: Ағаш діңдерінің құрылысын қарап, жылдық шеңберлерін анықтап, олардың өсімдік үшін маңызын зерттеу.

Құрал-жабдықтар: әр түрлі ағаштардың (жуандығы да әр түрлі болуы керек) қалыңдығы 10 см көлденең кесінділері, ұлғайтқыш әйнектер (лупа), сабақтың ұзарып өсуін көрсететін тәжірибе.

Жұмыстың барысы:

1. Алдарыңда берілген әр түрлі жуандықтағы ағаш діңінің кесінділерін ұлғайтқыш әйнекпен қарап, жылдық шеңберлерін табыңдар. Сабақтың қай қабатында түзілетінін анықтаңдар. Әрқайсысындағы шеңберлерін санап, жасын айырыңдар.

2. Әр шеңбердің еніне (қалың, жұқалығына) қарап, климат жағдайының қандай болғандығын түсіндіріңдер.

3. Көрген кесінділеріңді оқулықтың суретімен салыстырып талдаңдар.

Нәтижесі:

Cуретін сал



Бір жылдық өсімдік

Екі жылдық өсімдік

Үш жылдық өсімдік

Көп жылдық өсімдік

Қорытынды:

1. Жылдық шеңбер дегеніміз не?___________________________________________________

_______________________________________________________________________________

  1. Жылдық шеңберден қандай құбалыстарды байқауға болады?________________________

_______________________________________________________________________________

3. Жылдық шеңбер қалай түзіледі?__________________________________________________

_______________________________________________________________________________

ІV. Бекіту.

Өсу нүктесі қайда болады, қай ұлпаға жатады, қандай қызмет атқарады?

Сабақтың жуандауы қандай ұлпаға байланысты?

Жылдық шеңбер қалай түзіледі? Одан қандай құбылыстарды байқауға болады?

Үй тапсырмасы. §13 оқып, тақырп соңындағы сұрақтарға жазбаша жауап беру.







Сабақ: 13

Тақырыбы: §14. Сабақ бойымен қоректік заттардың қозғалуы

§15. Сабақтың түрөзгерістері

Сабақтың міндеттері:

Білімділігі - өсімдіктің вегетативті мүшесі - сабақ, оның бойымен қозғалатын органикалық және бейорганикалық заттардың мәнісін, сабақтың түрөзгеріс түрлерін, олардың өзіндік ерекшеліктерін оқушы тұлғасына жете түсіндіру.

Тәрбиелілігі - түрлі тәрбиелік шаралардың әсерімен оқушы тұлғасында жағымды өзгерістерге жету;

Дамытушылығы - пәнге, тақырыпқа байланысты қызығушылықтарын дамыту.

Құрал-жабдықтар: плакаттар

Сабақтың типі: құрастырылған

Сабақтың барысы:

І. Ұйымдастыру кезеңі

ІІ. Үй тапсырмасын тексеру кезеңі

Өсу нүктесі қайда болады, қай ұлпаға жатады, қандай қызмет атқарады? Сабақтың ұшынан өсуін дәлелдейтін тәжірибені түсіндіріңдер. Сабақтың бойлап өсуін тоқтатуға болама ма, болса қандай шаралар қолданылады?

.Шырпуды қай кезде, қандай мақсатта жүргізеді? Ағаш діңінің сүрек қабаты басқа қабатына қарағанда қалың болу себебі неліктен? Сабақтың жуандауы қандай ұлпаға байланысты?

Жылдық шеңбер қалай түзіледі? Жылдық шеңберден қандай құбылыстарды байқауға болады? Бұтақтарға жылу, ылғал жетіспейтін себебі неде?

ІІІ. Жаңа материалды түсіндіру кезеңі

Жоспар:

1. Сабақ бойымен су мен минералды тұздардың қозғалуы

2. Сабақ бойымен органикалық заттардың қозғалуы

3. Түрі өзгерген жер үсті сабақтар.

4. Түрі өзгерген жер асты өрендер

Су мен минералды тұздардың қозғалуы. Тамырдың топырақтан сорған минералды заттары тамырда қалып қоймай сабақ бойымен көтеріліп жер үсті мүшелеріне барады. Су мен минералды заттар сабақтың қай қабаты арқылы қозғалатынымен танысалық. Өткен сабақта берілген төртінші тапсырмадағы тәжірибені талдайық. Тәжірибеден боялған суға салынған өркеннің жапырағымен, гүлінің боялғандығын көреміз. Сабағын ұстарамен көлденеңінен және ұынынан теңдей екіге қақ жарып қараңдар (ұлғайтқыш әйнекті пайдаланыңдар). Қабық пен сүрек қабаты боялмай, тек сүрек қабатының боялғаны байқалады. Бұл тәжірибеден су мен минералды тұздар сабақтың сүрек қабатымен қозғалатынын білеміз.

Судың сабақ бойымен көтерілу жылдамдығы әрқилы, кеде сағатына 20-30 см көтеріледі. Су мен минералды заттардың сүрекпен қозғалуын тағы да мынадай қарапайым тәжірибеден көөруге болады: кез келген ағаштың екі бұтағын алып, бірінің 5 см-дей етіп қабығын ғана сыдырады (суға салатын жағынан). Екінші бұтақ қабығының астыңдағы сүрегін (қабығы мен ортасындағы өзегін қалдырады) алып тастайды. Екеуін де ыдыстағы суға салып қояды. Көп ұзамай сүрегі жоқ бұтақтың қурап қалғаны байқалады. Сүрегі бар бұтақ көпке дейін қурамай, тұра береді.

Органикалық заттардың қозғалуы. Жарықта жапырақтағы крахмал суда ерімейтіндіктен, крахмал күйінде сабақ бойымен қозғалмайды. Крахмал қантқа айналуы керек. Қант суда жақсы еритіндіктен қабықтағы сүзгілі түтіктер арқылы өсімдіктің барлық мүшелеріне барады. Органикалық затар қабықтағы тін талшықтары (сүзгілі түтік) арқылы қозғалады.

Органикалық заттардың қозғалысын бақылауға арналған тәжірибеде 1 ай уақыт керек. Ұзындығы 15 см-дей 2 бұтақ алынады. Біріншісін төменгі ұшынан (суға салынатын жағы) 5 см жоғарырақ жерінен қабығын (енін 3 см-дей) сақиналап кеседі. Екінші бұтақты сақиналап кеспей сол күйінде ыдыстағы суға салып қояды. Қабығы кесілген бұтақта қосалқы тамырлар кесілген жерінің жоғарғы жағынан шығады. Кесілген жердің төменгі жағында тамырлар пайда болмайды. Қоректік зат кесілген жерден төмен қарай өте алмайды. Ал қабығы кесілмей салынған бұтақта қосалқы тамырлар бұтақтың ұшынан дамиды. Бұл органикалық заттар тек қабықпен қозғалатынын дәлелдейді.

Органикалық заттар өсімдіктің өсе бастаған жас мүшелерінің қорегіне жұмсалады. Қорекке ортақ етпей күнбағыс, жүгері, қызанақ сияқты өсімдіктердің түбінен қаулап шыққан артық өрендерін жұлады. Жапырақ қолтығынан шыққан өрендерді де жұлып тастайды. Мұндай жағдайда жүгерінің собығы, күнбағыстың себеті өте ірі болады.

Поурочный план по биологии (6 класс)Поурочный план по биологии (6 класс)



Поурочный план по биологии (6 класс)



ІV. Бекіту.

Өсімдік су мен онда еріген минералды заттарды қайдан алады және ол сабақтың қабатымен қозғалады?

Крахмалдың сабақ бойымен қозғалмайтын себебі және оргнаикалық заттар сабақтың қай қабатымен қозалады?

Тамырсабақ пен тамырдың айырмашылығы

Тамырсабақ

Тамыр

1. Тамырсабақтың ұшында бүршік болады.

1. Тамыр ұшындай оймақшасы бар.

2. Буын және буынаралығынан тұрады.

2. Буын және буынаралықтары болмайды.

3. Жапырақтары қабыршақты, қоңыр түсті.

3. Жапырақ болмайды.

4. Қабыршақ қолтығында бүршіктер орналасады.

4. Бүршіктері жоқ

5. Бүршіктен дамиды.

5. Ұрық тамыршасынан дамиды.

6. Тек көпжылдық өсімдіктерде болады.

6. Жоғары сатыдағы өсімдіктердің барлығында болады.


Түйнек пен тамырдың айырмашылығы

Түйнек

Тамыр

1. Түйнектің сыртында жапырақ іздері (көзшелері) бар.

1. Тамыр ешқашақ жапырақ шығармайды.

2. Бүршіктері кезектесіп орналасады, одан өркен дамиды.

2. Бүршіктері болмайды.

3. Жарық түссе, түйнек дереу жасыл түске боялады.

3. Қанша жарық түссе де тамырдың түсі өзгермейді.


Үй тапсырмасы. Осы күнге дейін өтілген тақырыптардың барлығын қайталап келу, келесі сабақта тест жұмасы алынады.

Қайталау сабағы

Сабақ: 14

Сабақтың мақсаты: биология пәнінен осы күнге дейінгі, яғни §1-15 аралығында игерген білімдерін тексеру.

Тест жұмысы

І-нұсқа

1. 1665 жылы алғаш рет өсімдік қабығының жұқа кесіндісін микроскоппен қараған:

А) Роберт Гук

В) Н.В.Павлов

С) С.Г.Навашин

D) К.А.Тимирязев

Е) Яндерсендер

2. Микроскоптың көру түтігінің екі жағында ... орналасқан:

А) окуляр

В) айна

С) бұранда

D) тұтқа

Е) көру түтігі

3. Окулярда 20х, ал объективте 15х болса, затты неше есе үлкейтіп көрсететінін белгілеңіз:

А) 100

В) 200

С) 300

D) 400

Е) 600

4. Құрылысы қарапайым үлкейтіп көрсететін құрал:

А) телескоп

В) ұлғайтқыш әйнек

С) жарық көмегімен көрсететін микроскоп

D) электрондық микроскоп

Е) әйнек

5. Өсімдікке жасыл түс беретін пластид:

А) хлоропластар

В) хромопластар

С) лейкопластар

D) хромопластар мен лейкопластар

Е) хромопластар мен хлоропластар

6. Шығу тегі, құрылысы, атқаратын қызметі ұқсас жасушалар тобы:

А) органоид

В) ұлпа

С) жасуша

D) мүше

Е) ағза

7. Өсімдік мүшелерінің сыртын қаптап, кеуіп кетуден, сыртқы ортаның қолайсыз жағдайларынан сақтап қалатын ұлпа:

А) түзуші ұлпа

В) жабын ұлпа

С) фотосинтездеуші ұлпа

D) тірек ұлпа

Е) өткізгіш ұлпа

8. Цтоплазманың ішіндегі шырынға толы, сыртында қабықшасы бар қуыс:

А) ядро

В) пластид

С) қабықша

D) цтоплазма

Е) вакуоль

9. Су мен улы газдарды, жылуды, дыбысты ішке өткізбейтін тығыз қабат қалай аталатынын белгілеңіз:

А) тоз

В) қыртыс

С) өң

D) тін

Е) қиыршық жасушалар

10. Өзіндік құрылысы бар белгілі бір қызмет атқаратын ағзаның бір бөлігі:

А) тамыр

В) мүше

С) сабақ

D) жапырақ

Е) ұлпа

11. Тамырлар шығу тегіне қарай бөлінеді:

А) негізгі, қосалқы, жанама

В) вегетативті, генеративті

С) кіндік және шашақ

D) қысқарған және жатаған

Е) тіреу және түйнек

12. Тамыр жүйесін құрайтын тамырлар: 1.негізгі; 2.қосалқы; 3.жанама; 4.бүйір; 5.шашыраңқы.

А) 1, 3, 5

В) 2, 4, 5

С) 1, 2, 3

D) 3, 4, 5

Е) 1,2,5

13. Шашақ тамыр жүйесі мына өсімдіктерде кездеседі: 1.асбұршақ; 2.асқабақ; 3.қауын; 4.бидай; 5.жүгері; 6.күріш.

А) 1, 3, 6

В) 2, 4, 6

С) 1, 3, 5

D) 1, 2, 3

Е) 4, 5, 6

14. Тамыр ұшындағы түзуші ұлпалардан құралған өсу нүктесінің сыртын қаптап тұрады:

А) тамыр оймақшасы

В) бөліну

С) созылу

D) сору

Е) өткізгіш

15. Азоттың орамжапырақтың қай мүшесіне қажет екенін белгілеңіз:

А) жапырағына

В) жемісіне

С) түйнегіне

D) гүліне

Е) жапырағы мен сабағына

16. Жемтамырлы өсімдікке жатады:

А) сәбіз, қызылша

В) сұңғыла, арамсояу

С) Үнді фикусы

D) мангр ағашы, сауыр

Е) нарғызгүл, батат

17. Жапырағы мен бүршігі бар бұтақтанбаған жас сабақ қалай аталатынын анықтаңыз:

А) тал

В) өркен

С) шыбық

D) сояу

Е) сабақ

18. Бастапқы өркен:

А) бүршік

В) жапырақ

С) гүл

D) сояу

Е) сабақ

19. Жапырақ қолтығында орналасатын бүршік:

А) жанама бүршік

В) қосалқы бүршік

С) төбе бүршік

D) жанасқан бүршік

Е) бүйір бүршік

20. Өсімдіктердің жер асты мүшелері мен жер үсті мүшелерін байланыстырып тұрады:

А) тамыр

В) сабақ

С) жапырақ

D) сағақ

Е) өркен

21. Тік сабақты өсімдікке жатады:

А) жүгері, терек

В) қауын, қияр

С) құлмақ, шырмауық

D) асбұршақ, плюш

Е) жолжелкен, бақ-бақ

22. Сабақтың қабықтан кейінгі орналасқан қабаты:

А) өзек

В) сүрек

С) камбий

D) өң

Е) тоз

23. Негізгі орталық жүйкенің жан-жағынан жанама жүйкелер теңдей таралатын жүйкелеу қандай жүйкелеуге жататынын анықтаңыз:

А) доғалы жүйкелену

В) параллель жүйкелену

С) саусақ салалы жүйкелену

D) қауырсын тәрізді жүйкелену

Е) қауырсынды жүйкелену

24. Өсімдіктердің органикалық заттарды топырақтан алмай өздері түзетінін дәлелдеді:

А) Ван Гельмонт

В) К.А.Тимирязев

С) Роберт Гук

D) С.Н.Навашин

Е) Е.В.Гвоздев

25. Бір өсімдік өркенінен бүршігі бар бөлігін кесіп алып, екінші өсімдікке ұластыру арқылы телу қандай телуге жататынын көрсетіңіз:

А) көзшелеп телу

В) кескінділеп телу

С) жанастыра телу

D) жабыстыра телу

Е) қабыстыра телу

26. Шырмалғыш сабақты өсімдікке жатады:

А) жүгері, терек

В) қауын, қияр

С) құлмақ, шырмауық

D) асбұршақ, плюш

Е) жолжелкен, бақ-бақ

27. Кіндік тамыр жүйесі мына өсімдіктерде кездеседі: 1.күнбағыс; 2.тары; 3.жоңышқа; 4.сұлы; 5.асқабақ; 6.сарымсақ

А) 1, 3, 6

В) 1, 3, 5

С) 2, 4, 6

D) 1, 2, 3

Е) 4, 5, 6

28. Жапырақта түзілген органикалық заттарды сабаққа, тамырға, жемісіне, тұқымға жеткізетін тірі жасушалар қалай аталатынын көрсетіңіз:

А) тамыр

В) устице

С) қуыс

D) сүзгілі түтіктер

Е) вакуоль

29. Параллель жүйкелену мына өсімдікке тән:

А) алма

В) алмұрт

С) емен

D) бидай

Е) жолжелкен

30. Жасуша сұйықтығы:

А) ядро

В) цитоплазма

С) қабықша

D) пластид

Е) вакуоль


Тест жұмысы

ІІ-нұсқа

1. Тірі организмдердің тіршілік белгілерін сақтайтын ең кіші құрылымдық бөлшегі:

А) органоид

В) ұлпа

С) жасуша

D) мүше

Е) организм

2. Микроскоптың үлкейтіп көрсететін әйенектер орналасқан бөлімі:

А) заттық үстелше

В) айна

С) табан

D) тұтқа

Е) көру түтігі

3. Окулярда 15х, ал объективте 30 болса, заттың неше есе үлкейтіп көрсететінің белгілеңіз:

А) 150

В) 250

С) 350

D) 450

Е) 500

4. Үлкейтіп көрсететін құралға жатпайды:

А) телескоп

В) ұлғайтқыш әйнек

С) жарық көмегімен көрсететін мироскоп

D) электрондық микроскоп

Е) әйнек

5. Жасушаның сыртын қаптайды:

А) ядро

В) цитоплазма

С) қабықша

D) пластид

Е) вакуоль

6. Бір жасуша мен екінші жасуша арасындағы өзара, су, газ, зат алмасу не арқылы жүретінін анықтаңыз:

А) тесік арқылы

В) саңылау арқылы

С) жыртық арқылы

D) кеңістік арқылы

Е) бос орын арқылы

7. Тек өсімдік жасушасына ғана тән денешік:

А) ядро

В) цитоплазма

С) қабықша

D) пластид

Е) вакуоль

8. Өсімдіктің тұқымында, тамарында кездесетін түссіз пластид:

А) хлоропластар

В) хромопластар

С) лейкопластар

D) хемопластар

Е) зигопластар

9. Ұлпалардан не түзілетінін белгілеңіз:

А) органоид

В) ұлпа

С) жасуша

D) мүше

Е) организм

10. Өсімдіктің ұзарып, жуандап өсуі қай ұлпаға байланысты екенін белгілеңіз:

А) түзуші ұлпа

В) жабын ұлпа

С) фотосинтездеуші ұлпа

D) тірек ұлпа

Е) өткізгіш ұлпа

11. Жасуша ішіндегі сұйықтықтың қысымын реттеп, сулы ортаны қалыптастырады:

А) ядро

В) цитоплазма

С) қабықша

D) пластид

Е) вакуоль

12. Жасушаға белгілі пішін және мықтылық қасиет береді:

А) ядро

В) цитоплазма

С) қабықша

D) пластид

Е) вакуоль

13. Препарат дайындау үшін ең алдымен:

А) микроскопты орналастырамыз

В) жарық қабылдаймыз

С) заттық шыныға тамызғымен су тамызамыз

D) жабын шыныға тамызғымен су тамызамыз

Е) заттық шыныға су тамызамыз

14. Қауырсын тәрізді жүйкелену мына өсімдікке тән:

А) бидай

В) арпа

С) алма

D) жолжелкен

Е) алоэ

15. Өсімдік мүшелері суды артық мөлшерде буланудан, зақымдануынан қорғайды:

А) тоз

В) қыртыс

С) өң

D) тін

Е) қиыршық жасуша

16. Өсімдіктің генеративті мүшесі:

А) гүл

В) тамыр

С) сабақ

D) жапырақ

Е) өсімді мүшелері

17. Негізгі тамыр тұқымның ... дамиды

А) ұрық тамыршасынан

В) эндоспермнен

С) тұқым жарнағынан

D) ұрық сабақшасынан

Е) ұрық бүршікшесінен

18. Кіндік тамыр жүйесінде өте жақсы жетілген тамыр:

А) бүйір

В) қосалқы

С) жанама

D) негізгі

Е) шашыраңқы

19. Шашақ тамыр жүйесі мына өсімдікте кездеседі: 1.күнбағыс; 2.жоңышқа; 3.қауын; 4.тары; 5.сұлы; 6.арпа

А) 1, 3, 6

В) 2, 4, 6

С) 4, 5, 6

D) 1, 2, 3

Е) 1, 3, 5

20. Жасушалары үздіксіз бөлініп, тамырлардың басқа бөлімдерінің қалыптасуына себепші болатын тамыр аймағы:

А) тамыр оймақшасы

В) бөліну

С) созылу

D) сору

Е) өткізгіш

21. Фосфор мен калий қызанақтың қай мүшесіне қажет екенін белгілеңіз:

А) жапырағына

В) жемісіне

С) түйнегіне

D) гүліне

Е) жапырағы мен сабағына

22. Емізік тамырлы өсімдікке жатады:

А) сәбіз, қызылша

В) соңғыла, арамсояу

С) Үнді фикусы

D) мангр ағашы, сауыр

Е) нарғызгүл, батат

23. Түйнек тамырлы өсімдікке жатады:

А) сәбіз, қызылша

В) соңғыла, арамсояу

С) Үнді фикусы

D) мангр ағашы, сауыр

Е) нарғызгүл, батат

24. Өркеннің негізгі орталық тірегі:

А) бүршік

В) жапырақ

С) гүл

D) сағақ

Е) сабақ

25. Кіндік тамыр жүйесі мына өсімдікте кездеседі: 1.асбұршақ; 2.асқабақ; 3.қауын; 4.бидай; 5.жүгері; 6.күріш.

А) 1, 2, 3

В) 2, 4, 6

С) 1, 3, 5

D) 4, 5, 6

Е) 1, 3, 6

26. Өсімдіктің кез келген мүшесінің әр жерінен шығатын бүршік:

А) жанамы бүршік

В) қосалқы бүршік

С) төбе бүршік

D) жанасқан бүршік

Е) бүйір бүршік

27. Қысқарған сабақты өсімдіктерге жатады:

А) жүгері, терек

В) қауын, қияр

С) құлмақ, шырмауық

D) асбұршақ, плюш

Е) жолжелкен, бақ-бақ

28. Жатаған сабақты өсімдікке жатады:

А) жүгері, терек

В) қауын, қияр

С) құлмақ, шырмауық

D) асбұршақ, плюш

Е) жолжелкен, бақ-бақ

29. Сабақтың камбийден кейіңгі орнасқан қабаты:

А) өзек

В) сүрек

С) камбий

D) өң

Е) тоз

30. Фотосинтездегі хлорофилдің рөлін алғаш сипаттаған:

А) К.А.Тимирязев

В) Ван Гельмонт

С) Роберт Гук

D) С.Г.Навашин

Е) Е.В.Гвоздев

№9-зертханалық жұмыс.

Тақырыбы: Түрі өзгерген жер асты өркендермен танысу.

Мақсаты: Түрі өзгерген жер асты өркендердің түрлерімен танысып, өзіндік айырмашалықтарын зерттеу.

Құрал-жабдықтар: Бидайық, інжугүл, құртқашаш (ирис) кеппешөптері (тамырсабағымен алынған), картоп түйнегі, қырыққабаттың қауданы, пиязшық (басты пияз), ұстара, ұлғайтқыш қол әйнек (лупа).

Жұмыстың барысы:

1. Бидайық, інжугүл, құртқашаш өсімдіктерінің кеппешөптерінен тамырсабақтың жапырақ қабыршағын, бүршіктерін қосалқы тамырларын табу, тамырмен салыстырып суретін салу.

2. Картоп түйнегінің түбі мен жоғарғы жағының айырмашылықтарын қарап ажырату. Түйнектің көзшелері қай жағында көбірек орналасқандығына көңіл аудару.

3. Түйнекті көлденеңінен 2-ге бөліп, өркенге тән негізгі бөліктерін алдыңғы өткен сабақтың құрылысымен салыстыру.

4. Пияздың сыртқы түріне көңіл аударып, сыртқы, ішкі қабыршақтарының ерекшеліктерін, тамыр жүйесін қарау.

5. Пиязшықты ортасынан (тігінен) қақ жарып, түбіртегін (қысқарған сабағы) бүршіктерін қол әйнегімен қарап ажыратып оқулықтың суретімен салыстыру, суретін салу, аттарын жазу.

Нәтижесі: 1) Кестелерді толтыр:

Поурочный план по биологии (6 класс)

Поурочный план по биологии (6 класс)

1.______________________

_______________________

2.______________________

_______________________

Тамырсабақ пен тамырдың айырмашалығы

Тамырсабақ

Тамыр

__________________________

__________________________

__________________________

__________________________

__________________________

__________________________

__________________________

__________________________

__________________________

__________________________

__________________________

__________________________

__________________________

__________________________

__________________________

__________________________

__________________________

__________________________

__________________________

__________________________

__________________________

__________________________

__________________________

__________________________

__________________________

__________________________

__________________________

__________________________

__________________________

__________________________

__________________________

__________________________

__________________________

__________________________

__________________________

__________________________

__________________________

__________________________

__________________________

__________________________

__________________________

__________________________

__________________________

__________________________

__________________________

__________________________

Поурочный план по биологии (6 класс)Поурочный план по биологии (6 класс)

Түйнек пен тамырдың айырмашалығы

Түйнек

Тамыр

__________________________

__________________________

__________________________

__________________________

__________________________

__________________________

__________________________

__________________________

__________________________

__________________________

__________________________

__________________________

__________________________

____________________________

____________________________

____________________________

____________________________

____________________________

____________________________

____________________________

____________________________

____________________________

____________________________

____________________________

____________________________

___________________________

Поурочный план по биологии (6 класс)

1._____________________________

2._____________________________

3._____________________________

4._____________________________

5.________________________

Мына өсімдіктерде жер асты өркендердің қайсысы бар екендігін анықтап, тұсына әр өркеннің бас әрпін қойыңдар: тамырсабақты - «ТС», түйнекті - «Т», пиязшықты - «П»

1. Картоп __________ 6. Құртқашаш ________

2. Қызғалдақ _________ 7. Қазжуа ____________

3. Шыршай __________ 8. Лалагүл ___________

4. Сарымсақ _________ 9. Бидайық __________

5. Жералмұрты _______ 10. Қамыс ___________

Қорытынды:

1. Түрі өзгерген жер асты өркендердің қандай түрлері бар?_____________________________

_______________________________________________________________________________

_______________________________________________________________________________

2. Түрі өзгерген жер асты өркендердің қандай маңызы бар?____________________________

_______________________________________________________________________________

_______________________________________________________________________________

_______________________________________________________________________________




Сабақ: 15

Тақырыбы: §16. Жапырақ

Сабақтың мақсаты: Оқушылардың жапырақтың құрылысын, пішініне байланысты, жапырақ тақтасына байланысты формаларын, жүйкеленуін, сабаққа орналасу түрлерін тану.

Сабақтың міндеттері: өсімдіктің вегетативті мүшелері тамыр, сабақ, жапырақтың ерекшеліктерін өзіндік білімдеріне сүйене отырып айыра білу; өздерінің теориялық білімдерін практикамен, өмірмен байланыстыру арқылы жапырақтың маңызын танып білу.

Түрі: Түрлендірілген

Қолданылатын көрнекіліктер: жапырақтың суреттері, кеппешөптер

Сабақтың барысы

Үй тапсырмасы (Екі жақты күнделік)

Карточкалар арқылы оқушылар жұптарын табады. Бір карточкада ұғым, ал екіншісінде - анықтама.

  1. Тамыр - өсімдіктің вегетативті, жер асты мүшесі

  2. Тамыр жүйесінің түрлері: шашақты, кіндік

  3. Бүршік - бастапқы өркен

  4. Сабақ - өсімдіктің жалғастырушы мүшесі

  5. Өркен - жапырағы мен сабағы бар жас сабақ

  6. Сабақтың ішкі бөлімдері: қабық, камбий, сүрек

І. Қызығушылықты ояту (Тірек суреттер символдары)

Суреттер және анықтауыш сөздер арқылы өсімдіктің құрылысын құрау.

Сөздер: жер үсті, жер асты, жалғастырушы. Суреттер: тамыр, сабақ, жапырақ, гүл

Сол арқылы жапырақ тақырыбына түсу

ІІ. Мағынаны тану (Кубизм)

  1. Жапырақтың құрылысы, қызметі (анықтау)

  2. Жапырақ тақтасының пішіні, өсуі, тіршілік ету ұзақтығы (зерттеу)

  3. Жапырақтың жүйкеленуі (талдау)

  4. Жапырақтың сабаққа орналасуы (дәлелдеу)

  5. Жай және күрделі жапырақтар

  6. Сабақ пен жапырақтың ұқсастық және айырмашылық белгілері (салыстыру)

Әрбір жұп өздерінің жұмыстарын қорғайды

ІІІ. Толғаныс (Бес жолды тұжырым)

Жапырақ

Мысал

  1. Жапырақ

  2. Жай, күрделі

  3. Ауа тазартады, жүйкеленеді, көбеюге қатысады

  4. Жапырақ - жер үсті мүше

  5. Вегетативті мүше

Үй тапсырмасы: Параллель жүйкелену мен доғалы жүйкеленудің айырмашылығын салыстыру. Жапырақ құрылысын, жай және күрделі жапырақтар, жапырақтың орналасуының суреттерін салу.




Сабақ: 16

Тақырыбы: §17. Жапырақтың ішкі құрылысы

Сабақтың міндеттері:

Білімділігі - жарық және көлеңке сүйгіш өсімдіктердің жапырақ құрылысындағы ерекшеліктерін, жалпы барлық жоғары сатыдағы өсімдіктерге тән - жапырақтың ішкі құрылысын түсіндіру.

Тәрбиелілігі - адамның тұлға ретінде дамуын, оның ғылыми дүниетанымын байыту;

Дамытушылығы - пәнге, тақырыпқа байланысты қызығушылықтарын дамыту.

Түрі: Түрлендірілген

Әдісі: анықтау, зерттеу, салыстыру, суреттеу, жинақтау

Қолданылатын көрнекіліктер: жапырақтың суреттері, кеппешөптер, электронды оқулық

Сабақтың барысы:

І. Ұйымдастыру кезеңі

ІІ. Үй тапсырмасын тексеру кезеңі


Жапырақ

1. Жапырақтың атқаратын қызметі:

а. ____________________________________________________________________________;

ә. ____________________________________________________________________________;

б. ____________________________________________________________________________;

в. ____________________________________________________________________________;

г. ____________________________________________________________________________;

2. Жапырақ тақтасы деп _______________, сағағы деп ________________ . Сағағы болмайтын жапырақты __________ , екі немесе одан да көп болса ____________ .

3

Жапырақтың құрылысы

Атқаратың қызметі

1. Жапырақтың тақтасы

____________________________________________

____________________________________________

____________________________________________

____________________________________________

2. Жапырақтың сағағы

____________________________________________

____________________________________________

____________________________________________

____________________________________________


. Жапырақтың жеке бөлідерінің атқаратын қызметін кестеге жаз.



Кестедегі өсімдіктің жай және күрделі жапырақтыларын ажыратып, (+) немесе (-) белгісін қой.

Өсімдік аттары

Жай жапырақты

Күрделі жапырақты

1. Қуын

2. Итмұрын

3. Жоңышқа

4. Қарбыз

5. Жүрегі

6. Күнбағыс

7. Қызыл мия

8. Қияр

9. Қараған

10. Аткаштан (атбас талшын)





1. Кестеге өзің күнделікті табиғаттан, бақшаңнан көріп жүрген өсімдіктердің күрделі жапырақтары қай түріне жататынын жаз.

Өсімдік аттары

Күрделі жапырақтар

үшқұлақ

саусақ салалы

қауырсын тәрізді

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

11.

12.






2. Сипаттамасын жаз:

Жай жапырақтар:_____________________________________________________________

__________________________________________________________________________________

Күрделі жапырақтар:__________________________________________________________

__________________________________________________________________________________

Жүкелену түрлері: ____________________________________________________________

__________________________________________________________________________________

Қандай өсімдікте: ____________________________________________________________

__________________________________________________________________________________

Ж

Өсімдік аттары

Жай жапырақ

Күрделі жапыра

Жүйкеленуі

Сабаққа орналасуы

Терек


Бидай


Жалбыз


Жолжелкен


Емен


Қалампыр


Сарағаш


Соя


Итмұрын


Беде



ай және күрделі жапырақтардың жүйкеленуіне сәкес кестені толтыр:



ІІІ. Жаңа материалды түсіндіру кезеңі

Жапырақтың ішкі құрылысымен толық танысу үшін жапырақ тақтасынан жұқалап көлденең кесіндісін жасап, микроскоппен қараймыз.

№10-зертханалық жұмыс.

Тақырыбы: Жапырақтың ішкі құрылысымен танысу.

Мақсаты: өсімдіктің өсімді немесе генеративті мүшесі - жапырақтың ішкі құрылысын практикалық тұрғыда зерттеу.

Құрал-жабдықтар: кез келген бөлме өсімдігі, өткір ұстара, микроскоп, жабын әйнек пен зат әйнегі, сапты ине, қысқыш (пинцет), су.

Жұмыстың барысы:

1. Кез келген бөлме өсімдігінің (традесканция, қазтамақ (герань), т. б.) жапырағының астыңғы өңінен сылып препарат жасап микроскоппен қарау, жабын ұлпа - өң жасушаларымен (мөлдір) ондағы жанаспалы жасушалардың құрылысы, ерекшелігімен танысу, оқулықтың суретімен салыстыру.

2. Жапырақ тақтасынан өте жұқа көлденең кесіндіден (дайын микропрепараты болса тіпті жақсы) препарат жасап микроскоппен қарау. Өңнің астындағы жұмсақ бөліміндегі бағаналы, борпылдақ жасушаларды көру, хлорофилл дәндерін қарау.

3. Осы препараттан жасушааралық кеңістік пен жүйкелерін (шоқтар) көру.

Нәтижесі: Жапырақтың ішкі құрылысын жаз:

Поурочный план по биологии (6 класс)

1

2

3

4

5

6

1.___________________________________________

2.___________________________________________

3.___________________________________________

4.___________________________________________

5.___________________________________________

1

4

Поурочный план по биологии (6 класс)

2

3

5Поурочный план по биологии (6 класс)

1.________________________________________

2.________________________________________

3.________________________________________

4.________________________________________

5.________________________________________

Қорытынды:

1. Жапырақ дегеніміз не?__________________________________________________________

_______________________________________________________________________________

2. Жапырақтың ішкі құрылысы қандай қабаттардан тұрады?____________________________

_______________________________________________________________________________

3. Жарықта және көлеңкеде өсетін өсімдіктердің ерекшеліктері қандай?__________________

_______________________________________________________________________________

_______________________________________________________________________________

  1. Жанаспалы жасушалар деп неге аталады, оларда болатын тыныс саңылауларының қызметі? ____________________________________________________________________

_______________________________________________________________________________

Үй тапсырмасы. §17 мазмұнымен жұмыс, сұрақтарға жауап беру.

Сабақ: 17.

Тақырыбы: §18. Жапырақта оргаикалық заттардың түзілуі. Фотосинтез.

Сабақтың міндеттері:

Білімділігі - фтосинтез үдерісінің мәнісін, өсімдік үшін маңызын, органикалық заттардың жиналуы туралы білімдерін кеңейту.

Тәрбиелілігі - түрлі тәрбиелік шаралардың әсерімен оқушы тұлғасында жағымда әсер қалыптастыру;

Дамытушылығы - пәнге, тақырыпқа байланысты қызығушылықтарын дамыту.

Сабақтың түрі: құрастырылған

Қолданылатын көрнекіліктер: электронды оқулық

Сабақтың барысы:

І. Ұйымдастыру кезеңі

ІІ. Үй тапсырмасын тексеру кезеңі

Жапырақтың ішкі құрылысы

Сөйлемдерді аяқта.

1.Жапырақтың сыртын _______________ . 2.Өңнің жасушалары ________________ . 3.Астың өңінде ___________________ . 4. Жанаспалы жасушалар __________________ . 5. Жанасқан жеріде ________________ . 6.Жанаспалы жасушада _________________ бар. 7. Түнде қант мөлшері ____________________ . 8. Жапырақтың ортаңғы жұмсақ бөлігіндегі жасушалар ____________________ .

Жауабын дұрыс шешкенде бастапқы торкөзден өқсімдіктің органиикалық зат түзетін мүшесінің аты шығады.








*






1.Өткізгіш шоқтардың жапырақ тақтасына орналсуы. 2.Ұшы мұрташамен бітетін күрделі жапыраты өсімдік. 3.Бидай, жүгері өсімдіктері жапырақтарының жүйкеленуі қалай аталады? 4.Қандай жағдай жетіспегенде өсімдіктердің жапырақтары өте майда, бозғылт-сұр түсті, түкті, тікенекке айналады? 5.Бөбешік жапырақты өсімдік. 6.Қауырсыныі күрделі жапырақты ағаш өсімдігі. 7.Жапырақ тақтасының негізі ұзарып өсіп, сағақтың орнына түтік тәрізді қусырылған үлескісі.

ІІІ. Жаңа материалды түсіндіру кезеңі

Поурочный план по биологии (6 класс)Поурочный план по биологии (6 класс)

Көмірқышқыл газы + су (күн сәулесі/жасыл өсімдік) → қант (глюкоза) + оттегі ═ фотосинтез.

Өсімдік жапырағының хлоропластарында күн сәулесінің қатысуымен болатын құбылысты фотосинтез деп атайды. Фотосинтездегі хлорофилдің рөлін алғаш сипаттаған орыс ғалымы Климент Аркадьевич Тимирязев (1843-1920).

ІV. Бекіту

Фотосинтез қандай процесс? Қант жапырақтың қай бөлігінде түзіледі? Жарықтың фотосинтез жүретін бөлімі қандай ұлпаға жатады?

Үй тапсырмасы. §18 оқып, 29-суретті жұмыс дәптеріне салып келу.


Сабақ: 20

Тақырыбы: §22. Гүлдің құрылысы

Сабақтың мақсаты: гүл, оның құрылысы мен функциясын теориялық және практикалық тұрғыда сипаттап, жете түсіну.

Сабақтың міндеттері:

Білімділігі - гүлдің негізгі құрам бөліктері: тостағанша жапырақшалары мен жыныс мүшелеріне толық сипттама беріп, олардың құрылысымен таныстыру;

Тәрбиелілігі - адамның тұлға ретінде қалыптасуын, адамгершілік қасиетін, жалпы қоршаған ортаға деген жаңашырлық сезімін дамыту;

Дамытушылығы - пәнге, тақырыпқа байланысты қызығушылықтарын дамыту.

Сабақтың типі: аралас

Сабақтың барысы:

І. Ұйымдастыру кезеңі

ІІ. Үй тапсырмасын тексеру кезеңі

Сынып оқушыларын 3 топқа бөлу арқылы «Өсімдіктің вегетативті мүшелері» тақырыбында білімдері текеріледі

1 тапсырма. Тамыр.

1-топ

Поурочный план по биологии (6 класс)

Поурочный план по биологии (6 класс)


2 тапсырма. Сабақ.

1Поурочный план по биологии (6 класс)-топ


2-топ

Поурочный план по биологии (6 класс)

Поурочный план по биологии (6 класс)Поурочный план по биологии (6 класс)


3-топ


3 тапсырма. Жапырақ.

1Поурочный план по биологии (6 класс)-топ

Сағақ

Тақта

Өң

Ортаңғы бөлік


2Поурочный план по биологии (6 класс)-топ


3-топ Жапырақтың қызметі

Оттек

су Көмірқышқыл газы

Құпия сан: Түрөзгеріс

Оқылатын сұрақтар:

1. Картоп түйнегі

2. Долана ағашының сүрегі

3. Аулағыш құралға айналған

4. Емізікке айналған

5. Мұртшаға айналған

6. Катус тікенегі

Тақтаға ілентін жауаптар: 1.Тамыр; 2.Сабақ; 3.Жапырақ.

ІПоурочный план по биологии (6 класс)ІІ. Жаңа материалды түсіндіру кезеңі


Ассосациялық карта: балалар гүл дегенде көз алдарыңа не келеді, ойларыңызға не түседі?

Поурочный план по биологии (6 класс)Поурочный план по биологии (6 класс)Поурочный план по биологии (6 класс) Хош иіс Әдемілік Сыйлық

Поурочный план по биологии (6 класс)

Поурочный план по биологии (6 класс)Поурочный план по биологии (6 класс)Поурочный план по биологии (6 класс)

Көбею мүшесі Қысқарған өркен Әртүрлі түстер

Гүл құрылысы көрсетілген макет және нағыз гүлді көрсете отырып оқушыларды гүлдің құрылысымен таныстыру.

Поурочный план по биологии (6 класс)

Поурочный план по биологии (6 класс)


ІV. Бекіту

Оқулық мәтініндегі суреттерді пайдалана отырып, гүлдің көбею мүшелеріне тірек-сызбаны құрастыру үшін әр топқа тапсырма беріледі.

1-топқа - Аталықтың құрылысы

2-топқа - Аналықтың құрылысы

3-топқа - Гүлдің құрылысы

№12-зертханалық жұмыс.

Тақырыбы: Гүл құрылысын талдау.

Мақсаты: Өсімдіктің көбею немесе генеративті мүшесі - гүлдің құрылысын зерттеу.

Құрал-жабдықтар: нағыз гүлдер (қызғалдақ гүлдеп тұрған бөлме өсімдіктері және т.б.), қатты қағаздан ойылған жеке бөліктері, ұлғайтқыш қол әйнек, сапты ине.

Жұмыстың барысы:

1. Нағыз гүлден (ол болмаса) немесе гүл бөліктерінің қатты қағаздан жеке-жеке қиылған жапсырма (аппликация) көрнекі құралдардан гүл бөлімдерін табу, пішініне, санына, реңдеріне көңіл аудару.

2. Табиғи (нағыз) гүлден гүл бөліктерінің орналасу тәртібімен танысу.

3. Гүл бөліктеріне қарап жай немесе қос гүлсерікті екендігін анықтап ажырату.

4. Аталық пен аналықты жеке бөліп алып құрылыстарымен танысу, суретін салып атын жазу.

Нәтижесі: 1) Гүлдің құрылысын жаз:

2) Берілген сипаттамалар гүлдің қай бөлігіне тән екенін гүл бөлігінің бас әрпін қойып белгілеңдер («ГС» - гүлсағақ; «ГТ» - гүлтабан; «Т» - тостағанша; «К» - күлте; «А» - аталық; «Ж» - аналық).

1

Поурочный план по биологии (6 класс)Поурочный план по биологии (6 класс)Поурочный план по биологии (6 класс). Гүлдің дәл ортасына орналасқан.

2. Тозаң ұясы бар.

3. Гүлсеріктің ішкі бөлігі.

4. Үлпекке айналған бөлігі.

5. Жәндіктер қоректенеді.

6. Шірне бөлетін бөлігі.

7. Жабысқақ сұйықтық бөледі.

8. Ұшы ілмешекке айналған бөлігі.

9. Екі қабат қабықшасы бар жасушалар жетіледі.

10. Хош иіс шығаратын бөлігі.

11. Мойны бар.

3) Мыналардың қайсысы дұрыс гүл, қайсысы бұрыс гүл?

Поурочный план по биологии (6 класс)Поурочный план по биологии (6 класс)Поурочный план по биологии (6 класс)Поурочный план по биологии (6 класс)

Қорытынды:_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Үй тапсырмасы. §22 оқып, гүл бөліктерін түрлі қағаздан әзірлеп, қатты қағазға жапсырып әкелу.


Сабақ: 22

Тақырыбы: §24. Гүлшоғырлар, биологиялық маңызы

Сабақтың мақсаты: өсімдіктің генеративті мүшесі - гүл, оның құрам бөліктерін, құрылысын еске түсіре отырып «гүлшоғырлар» деген сөздің мағынасын және оның түрлерін жеке-жеке көрсету. Гүлшоғырлардың биологиялық маңызын мысал кетіре отырып оқушы тұлғасына жете түсіндіру.

Сабақтың міндеттері:

Білімділік - гүлшоғырлар, биологялық маңызы туралы білім қалыптастыру.

Дамытушылық - өздігінен іздену, қосымша материалдарды пайдалану дағдыларын дамыту.

Тәрбиелік - табиғатты сүюге, аялауға тәрбиелеу.

Сабақтың түрі: ізденіс сабақ

Сабақтың әдісі: Т.Ғалиевтің «Жүйелі оқыту әдісінің» элементтері

Сабақтың көрнекілігі: «Гүлшоғырлар» электронды көрсетілім, гүлшоғырлардың кеппе шөптері

Сабақтың барысы:

І. Ұйымдастыру кезеңі

Біздің сабағымыз 4 бағытта жүргізілмек:

1. Ой қозғау ( нені білеміз?)

2. Іздену ( нені білгіміз келеді?)

3. Ой қорыту ( нені білдік?)

4. Ой дамыту ( танымдық ойындар)

ІІ. Үй тапсырмасын тексеру кезеңі

Ой қозғау (нені білеміз?)

1. Гүл дегеніміз не?

2. Гүлдің негізгі бөліктерін атаңдар.

3. Гүлсерігі деп қандай бөліктерін айтады және олар қалай бөлінеді?

4. Қос жынысты деп қандай гүлдерді айтады?

5. Дара жынысты гүлдердің ерекшелігі неде? Неліктен тек аталық гүл немесе аналық гүл дейді?

6. Бір үйлі, екі үйлі өсімдіктердің бір-бірінен айырмашылығын мысалмен түсіндіріңдер.

7. Гүл формуласы қалай белгіленеді?

8. Жыныссыз гүлдердің ерекшелігі неде? Мысал келтіріңдер.

9. Қызғалдақ гүлінің формуласын жаз.

10. Асбұршақ гүлінің формуласын жаз.

11. Алабота гүлінің формуласын жаз.

12. Картоп гүлінің формуласын жаз.

ІІІ. Жаңа материалды түсіндіру кезеңі

Іздену (нені білгіміз келеді?)

Гүлшоғыр деп - гүл шығаратын өркенде белгілі ретпен орналасатын ұсақ гүлдер тобын айтады.

Поурочный план по биологии (6 класс)

СПоурочный план по биологии (6 класс)Поурочный план по биологии (6 класс)Поурочный план по биологии (6 класс)Поурочный план по биологии (6 класс)Поурочный план по биологии (6 класс)Поурочный план по биологии (6 класс)Поурочный план по биологии (6 класс)абағы негізі жай гүлшоғырлар

Поурочный план по биологии (6 класс) күрделі түзеді

Поурочный план по биологии (6 класс) тарамдалған жанама сабақшалары болады

гүлшоғырда гүлдер саны 2-ден бірнеше 100-ге жетеді.

ЖПоурочный план по биологии (6 класс)Поурочный план по биологии (6 класс)Поурочный план по биологии (6 класс)Поурочный план по биологии (6 класс)ай гүл шашақ қарақат

шПоурочный план по биологии (6 класс)оғырлар қырыққабат

Поурочный план по биологии (6 класс) мойыл

Поурочный план по биологии (6 класс) мия

Поурочный план по биологии (6 класс) қараған

Поурочный план по биологии (6 класс)Поурочный план по биологии (6 класс) жай масақ жол желкен

Поурочный план по биологии (6 класс)Поурочный план по биологии (6 класс)Поурочный план по биологии (6 класс) собық жүгері

Поурочный план по биологии (6 класс) калла

Поурочный план по биологии (6 класс)Поурочный план по биологии (6 класс)Поурочный план по биологии (6 класс) жай шатыр пияз

Поурочный план по биологии (6 класс) адамтамыр

Поурочный план по биологии (6 класс) наурызшешек

Поурочный план по биологии (6 класс) ақшұнақ

Поурочный план по биологии (6 класс)Поурочный план по биологии (6 класс) шоғырбас беде

Поурочный план по биологии (6 класс)Поурочный план по биологии (6 класс)Поурочный план по биологии (6 класс) себет күнбағыс

Поурочный план по биологии (6 класс) бақбақ

Поурочный план по биологии (6 класс) өгейшөп

Поурочный план по биологии (6 класс) гүлкекіре

Күрделі гүлшоғырлар

Поурочный план по биологии (6 класс)Поурочный план по биологии (6 класс)Поурочный план по биологии (6 класс)Поурочный план по биологии (6 класс) күрделі шашақ жүзім

Поурочный план по биологии (6 класс) гүлшетен

Поурочный план по биологии (6 класс) тамыр

Поурочный план по биологии (6 класс) күріш

Поурочный план по биологии (6 класс)Поурочный план по биологии (6 класс)Поурочный план по биологии (6 класс) күрделі масақ бидай

Поурочный план по биологии (6 класс) бидайық

Поурочный план по биологии (6 класс) қарабидай

Поурочный план по биологии (6 класс)Поурочный план по биологии (6 класс)Поурочный план по биологии (6 класс)Поурочный план по биологии (6 класс) сырға қайың

Поурочный план по биологии (6 класс) терек

Поурочный план по биологии (6 класс) тал

Поурочный план по биологии (6 класс) көктерек

Поурочный план по биологии (6 класс)Поурочный план по биологии (6 класс)Поурочный план по биологии (6 класс) күрделі шатыр сәбіз

Поурочный план по биологии (6 класс) балдырған

Поурочный план по биологии (6 класс) аскөк

Гүл мен гүлшоғырлардың маңызы

Поурочный план по биологии (6 класс)Поурочный план по биологии (6 класс)Поурочный план по биологии (6 класс)Поурочный план по биологии (6 класс) мәдени гүлзарларда өсіреді реңі

Поурочный план по биологии (6 класс) пішіні

Поурочный план по биологии (6 класс) аңқыған хош иісі үшін

Поурочный план по биологии (6 класс)Поурочный план по биологии (6 класс)Поурочный план по биологии (6 класс) медицинада қолданылады түймедағы

Поурочный план по биологии (6 класс) жөке

Поурочный план по биологии (6 класс) қырмызыгүл т.б. шипалық

қасиеттері үшін

Поурочный план по биологии (6 класс)Поурочный план по биологии (6 класс)Поурочный план по биологии (6 класс) парфюмерияда хош иістері үшін

Поурочный план по биологии (6 класс)Поурочный план по биологии (6 класс)Поурочный план по биологии (6 класс)Поурочный план по биологии (6 класс) бал алады, дәмін кіргізеді жөке

Поурочный план по биологии (6 класс) қарамық гүл шірнелері

Поурочный план по биологии (6 класс)Поурочный план по биологии (6 класс)Поурочный план по биологии (6 класс) татымды дәм жасалады қалампыр

Поурочный план по биологии (6 класс) банан

Поурочный план по биологии (6 класс)Поурочный план по биологии (6 класс) бунақденелілерді еліктіреді тозаңдану үшін

Ой қорыту (нені білдік?)


шашақ


жай

масақ



собық




күрделі

шоғыр


жай

шоғыр


күрделі

шашақ


себет


күрделі

масақ




1. жүгері

2. жолжелкен

3. тары

4. наурызшешек

5. бидай

6. мия

7. балдырған

8. өгейшөп

9. күнбағыс

10. қараған

11. пияз

12. гүлшетен

13. сәбіз

14. гүлкекіре

15. қарабидай


13-зертханалық жұмыс.

Тақырыбы: Жай және күрделі гүлшоғырлармен танысу.

Мақсаты: жай және күрделі гүлшоғырларын салыстырып зерттеу.

Құрал-жабдықтар: бидай, күріш масақтары, жүгері собығы, күнбағыс немесе түймедағы себеті, сұлы масағы, сәбіздің гүлшоғыры, мия гүлшоғырлары, асбұршақ (горох), жолжелкен, балдырған гүлшоғыры, т.б.

Жұмыстың барысы:

1. Алдымен алдарыңа үлестірілген гүлшоғыр түрлерінің кеппешөбін жай және күрделі гүлшоғырға бөліп алу.

2. Жай гүлшоғырлардың түрлерін талдап өсімдіктің атын жазып оқулықтағы суретпен салыстыру, суретін салу.

3. Күрделі гүлшоғырлардың түрлерімен танысу, талдау, өсімдіктің атын білу, жай гүлшоғырларына ұқсастықтары мен айырмашылықтарын қарау.

Нәтижесі: Төмендегі жай және күрделі гүлшоғырлардың аттарын жаз:

Поурочный план по биологии (6 класс)Поурочный план по биологии (6 класс)

Поурочный план по биологии (6 класс)Поурочный план по биологии (6 класс)

Поурочный план по биологии (6 класс)Поурочный план по биологии (6 класс)

Поурочный план по биологии (6 класс)Поурочный план по биологии (6 класс)

1.

2.

3.

4.

Поурочный план по биологии (6 класс)Поурочный план по биологии (6 класс)

Поурочный план по биологии (6 класс)Поурочный план по биологии (6 класс)

Поурочный план по биологии (6 класс)Поурочный план по биологии (6 класс)

Поурочный план по биологии (6 класс)Поурочный план по биологии (6 класс)

5.

6.

7.

8.

Қорытынды:

1. Гүлшоғыр дегеніміз не?________________________________________________________

______________________________________________________________________________

2. Жай гүлшоғырынан күрделі гүлшоғыр несімен ерекшеленеді?_______________________

______________________________________________________________________________

______________________________________________________________________________

Ой дамыту

Танымдық ойындар

«Гүл-дүние көркі» десек қателеспейміз. Гүлдердің де біздер сияқты жаны бар. Олар адамға үлкен пайда келтіреді. Кейбір гүлдер қоршаған ортаға жағымды. Энергия бөледі. Әр адамның өзінің сүйікті гүлі болады. Гүл адамды эстетикалық ляззатқа бөледі. Қазақ халқы қызды гүлге теңеген. Жақсылықта гүл силау-үлкен құрметтің белгісі.

Гүлдер, гүлдер, көп гүлдер,

Қызыл гүлдер, көк гүлдер.

Жайнар кезім келді деп...

( Т. Молдағалиев.)

Кім білмес қыр аруы қызғалдақты,

Өң беріп көркейтеміз әрбір бақты.

Сәні деп өмірімнің, көңілімнің,

Сый етіп, мені жігіт қызға арнапты.

(Оразақын Асқар)

Сауалнама

  • Сендер қандай түсті гүлді ұнатасындар?

Қызыл - белсенділік пен өмірлік күш қуаттың белгісі. Бұл түсті батыл, табанды, ерік жігерлі адамдар ұнатады. Олар қызба, әсершіл, қызу қанды келеді. Негізінен олар жетекшілер.

Қызғылт - жалынның түсі, негізінен ол адамдар ыстық қанды болып келеді. Олар жарқын, айрықша адамдар. Көптің ішінде ерекшеленіп тұрады. Жұрттың назарын өзіне аударып алады. Алға қойған мақсаттарына жету жолында өмірлерін қиюға әзір.

Сары - жылу мен жарықтың түсі. Бұл адамдар көпшіл, достыққа берік, еркіндікке талпынғыш. Ол бәрінен де өз еркіндігін биік қойып, әр түрлі шектеулерді жек көреді. Көңіл күй тез өзгергіш, оптимист адам.

Алқызыл - нәзік жанды ұяң жандардың түсі. Осындай адамдар туралы жұрт өмірдің тек жақсы, жарқын жақтарын ғана елеп ескеріп, қараңғы тұстарын ескергісі келмейді. Аузын ашса жүрегі көрінетін кіршіксіз, табиғи болмысты биязы және әдемі заттар мен жайлылықты сүйетін адам. Оған сезімталдық нық сенімділік қасиеттері де тән.

Ақ - шаттықтың түсі ақ түсті ұнататындар өте әсершіл қызба келеді, тез еліктегіш. Мұндай адамдар кейде өзінің ықпалында қалады, кейде ол өзгенің ықпалында да кетеді. Оларға өздерін демеп бағыттап отыратын сенімді достар ауадай қажет.

Көк - адамдар арасындағы жақсы қарым-қатынасты ең жоғары бағалайтын адамдар. Олар достықты бағалап, ал махаббатты бәрінен жоғары қояды. Олар зұлымдықты, салқынқандықты, араздықты ұнатпайтын ақтілекті жандар.

ІV. Бекіту.

Сонымен балалар бүгінгі біз гүлшоғырлары мен олардың биологиялық маңызы тақырыбын өттік. Табиғатта гүлдердің түрлері өте көп, олар саналуан. Гүлдер бізді әсемдікке ізгілікке тәрбиелейді. Елбасының халыққа жолдаған «Жасыл ел» бағдарламасын орындау жолында өз үлесімізді қосуымыз қажет. Ол үшін сыныптағы бөлме өсімдіктерін күтіп баптап, аялап отыруымыз керек. Мектеп, өз үйіміздің айналасын көгаландыру жасыл желекке айналдыруға ат салысу бәріміздің парызымыз.

Үй тапсырмасы. Гүлшоғырлар, биологиялық маңызы.










Сабақ: 24

Тақырыбы: §26. Жемістер

Сабақтың мақсаты:

Білімдік: Жемістердің құрылысын, олардың бір-бірінен ерекшеліктерін ажырата білу

Дамытушылық: Жемістердің көптүрлілігін, кездесетін жерлерін және бұрыннан білетін білімдерін кеңейту

Тәрбиелік: Оқушыларды әсемдікке, сұлулыққа, табиғатты қорғай білуге тәрбиелеу

Сабақтың әдісі: аралас (жеке, топтық, топтастыру)

Сабақтың барысы:

І. Ұйымдастыру кезеңі

ІІ. Үй тапсырмасын тексеру кезеңі

1. Жынысты көбеюге гүлдің қай бөлімдері қатынасады?

2. Тозаңдану деген не, оның қандай түрін білесіңдер?

3. Бунақденелілермен тозаңданатын өсімдіктердің негізгі ерекшеліктері қандай?

4. Өсімдіктер жел арқылы айқас тозаңдануға қалай бейімделген?

5. Ұрықтану қай кезде жүреді?

6. Ұрықтану жолын түсіндіріңдер.

Желмен және бунақденелілермен айқас тозаңданатын өсімдіктерге тән
түсініктемелердегі белгілердің рет санын тиісті орнына жаз:

Желмен айқас тозаңданатын өсімдіктер

Бунақденелілермен айқас тозаңданатын өсімдіктер

1.Тозаңдары құрғақ, майда, жеңіл, өте көп. 2. Гүл күлтелері ашық реңді. 3. Аталық жіпшелері ұзын, төмен қарай иіліп сәл ғана қимылға тербеліп тұрады. 4. Гүлдері аңқыған хош иісті. 5. Гүлдері реңсіз. 6. Гүлдеріндегі шірнеліктерінен тәтті шірне бөледі. 7. Аналық аузы ірі, түкті. 8. Гүлдерінде иіс болмайды. 9. Тозаңдарының ең сыртқы қабығы қалың, тікенкеті, ілмешекті, бүртікті, өсінділері болатындықтан тегіс емес. 10. Гүлдері көбінесе жай гүлсерікті. 11. Гүлдері қос гүлсерікті, пішіндері алуан түрі. 12. Гүлінде шірнеліктері болмайды.

ІІІ. Жаңа материалды түсіндіру кезеңі

Поурочный план по биологии (6 класс)

Поурочный план по биологии (6 класс)

Поурочный план по биологии (6 класс)

Поурочный план по биологии (6 класс)

Поурочный план по биологии (6 класс)

ІV. Бекіту.

А

1. Жеміс гүлдің қай бөлігінен пайда болады?

2. Олар неше топқа бөлінеді?

3. Шырынды жемістер неше түрге бөлінеді?

Б

1. Неліктен құрғақ жемістер деп аталады?

2. Құлпынай жемісін не себепті шырынды жеміске жатқызбайды?

В

1. Бұршаққап пен бұршаққынның айырмашылығын түсіндіріңдер.

2. Жидек жеміс пен жидек тәрізді жемістерді сипаттап мысалмен дәлелдеңдер.

№14-зертханалық жұмыс.

Тақырыбы: Шырынды және құрғақ жемістермен танысу.

Мақсаты: Құрғақ және шырынды жемістердің құрылысын қарап, өзіндік ерекшеліктерін зерттеу.

Құрал-жабдықтар: өрік, шие, қияр, асқабақ, алма, алмұрт, таңқурай жемістері, картоп түйнегі, сәбіздің жемтамыры, шалғам (редиска), қырыққабат бұршаққыны, асбұршақ, үрмебұршақтың бұршаққабы, үйеңкінің қанатшасы, бидай дәнегі, күнбағыстың тұқымшасы, емен жаңғағы және т.б. (табылғандарын алу)

Жұмыстың барысы:

1. Үлестірілген жемістерден шырындысын бір бөлек, құрғақтарын жеке бөліп алу.

2. Шырынды жемістердің сүйектісін бір бөлек, жидектерін бір бөлек ажырату. Сүйекті шырынды жемісті ұстарамен екіге бөліп суретін салу.

3. Жидек жемістіде ортасынан жарып ішіндегі тұқымдарын санау, сүйекті жеміспен салыстыру.

4. Картоп түйнегі, сәбіз, қызылшаның жемтамырларын жарып көріп жеміспен салыстырып, жеміс еместігіне көз жеткізу.

5. Құрғақ жемістердің түрлерін оқулықтағы суретпен салыстырып бір-бірінен айырмашылықтарын қарап, ішіндегі тұқымдарын санау, жемістің құрғақ екенін байқау.

Нәтижесі: 1) Кестені толтыр:

Өсімдіктің

аты

Жемістер

Жеміс түрлері

Тұқым саны

Поурочный план по биологии (6 класс)Поурочный план по биологии (6 класс)Поурочный план по биологии (6 класс)Поурочный план по биологии (6 класс)Поурочный план по биологии (6 класс)Поурочный план по биологии (6 класс)

құрғақ

шырынды

біреу

екеу

көп

Алма


Қарбыз


Мандарин


Өрік


Асбұршақ


Күнбағыс


Емен


Бидай


Үйеңкі


2) Берілген суретте қандай өсімдіктің жемісі бейнеленген? ____________________________

Бұл жеміс жемістердің қай тобына жатады, неліктен?

_________________________________________________

_________________________________________________

_________________________________________________

Поурочный план по биологии (6 класс)Поурочный план по биологии (6 класс)

Қорытынды:_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Үй тапсырмасы. §26 оқу.







Сабақ: 25

Тақырыбы: §27. Тұқым. Қос жарнақты және дара жарнақты тұқымдардың құрылысы

Сабақтың мақсаты: өсімдіктің генеративті мүшесі - тұқым, оның құрам бөліктерін, дара жарнақты және қос жарнақты тұқымдардың ұқсастықтары мен айырмашылықтарын салыстыра отырып оқыту.

Сабақтың міндеттері:

Білімділік - тұқымның әрбір бөліктерінің қызметін, өзіндік ерекшеліктерін оқушы тұлғасына жете түсіндіру;

Дамытушылық - өздігінен іздену, қосымша материалдарды пайдалану дағдыларын дамыту.

Тәрбиелік - табиғатты сүюге, аялауға тәрбиелеу.

Сабақтың түрі: ізденіс сабақ

Сабақтың әдісі: сарыстыра оқыту

Сабақтың көрнекілігі: «Тұқым» тақырыбында электрондық көрсетілімдер.

Сабақтың барысы:

І. Ұйымдастыру кезеңі

ІІ. Үй тапсырмасын тексеру кезеңі

Жеміс гүлдің қай бөлігінен пайда болады (түзіледі), неше топқа бөлінеді?

Шырынды жемістер нешеге бөлінеді, әр түріне мысал келтіріңдер.

Неліктен құрғақ жеміс деп аталады?

Құлпынай жемісін не себепті шырынды жеміске жатқызбайды?

Бұршаққап пен бұршаққынның айырмашылығын түсіндіріңдер.

Жидек жеміс пен жидек тәрізді жемістерді сипаттап мысалмен түсіндіріңдер.

Жұмбақтардың жауабын шешу:

  1. Ұзын мұртты сарылар,

Қырман толы дәні бар (бидай)

  1. Аласа тал, тамаша тал,

Самсап тұр алмасы (қызанақ)

  1. Біреуін жерге беріп

Күзде оны тереді (тұқым)

  1. Тіл үйірген дәмі бар,

Сары алтын түс сәні бар.

Шақсаң егер кептіріп,

Сүйегінің дәмі бар (өрік)

ІІІ. Жаңа материалды түсіндіру кезеңі

Жаңа сабақты ертханалық жұмысты жасата отырып түсіндіру.

Қос жарнақты

Ұқсастығы

Дара жарнақты

1. Екі тұқым жарнағы бар

2. Қабығы суға жібіткенде тез сылынады

3. Қоректік зат тұқым жарнағында жиналады

1. Тұқым жарнағы бар

2. Қабығы тығыз

3. Ұрық:

- сабақша;

- тамырша

- бүршікше

1. Бір тұқым жарнағы бар

2. Қабығын суға жібіткенде ажырату қиын

3. Қоректік зат эндоспермде жиналады

№15-зертханалық жұмыс.

Тақырыбы: Қос жарнақты және дара жарнақты тұқымдардың құрылысы.

Мақсаты: Қос жарнақты және дара жарнақты өсімдіктердің тұқымдарының құрылысын қарай отырып айырмашалықтарын анықтау.

Құрал-жабдықтар: қос жарнақты және дара жарнақты тұқымдардың жинақтамалары, алдын ала суға жібітілген тұқымдар (үрмебұршақ пен бидай), өткір ұстара, ұлғайтқыш қол әйнегі (лупа) және т.б.

Жұмыстың барысы:

1. Құрғақ және суға жібітілген үрмебұршақ тұқымының пішінін, қабығының түсін, кіндігінің қай жерде орналасқандығын анықтап суретін салу.

2. Жібітілген тұқымның қабығын (қауызын) ептеп сылып, ішіндегі екі жарнағы мен ұрығының орналасуының суретін салу (оқулықтың суретімен салыстыру).

3. Ұрық бөлімшелерін ұлғайтқыш қол әйнекпен қарап, атын жазу.

4. Бидай тұқымының сыртқы құрылысын, пішінін, ұрық орналасқан бөлімі (үшкірлеу жағында) және жарнағының білеуленіп білінетінін қол әйнекпен қарау, суретін салу, атын жазу.

5. Ойыстау жағынан (сайынан) ұзынынан екіге (ұстарамен) бөліп ішкі бөлімдерін талдап, аттарын жазу. Қабығының (қауызының) ерекшелігіне көңіл аудару.

Нәтижесі: Әрбір тұқымның құрылысын жаз:

Поурочный план по биологии (6 класс)

5

4

3

2

1

Поурочный план по биологии (6 класс)

1

6

5

4

3

2

Қандай тұқым?_______________________

1._______________________________________

2._______________________________________

3._______________________________________

4.______________________________________

5._______________________________________

Қандай тұқым?_______________________

1.__________________________________

2.__________________________________

3.__________________________________

4.__________________________________

5.__________________________________

6.___________________________________

Қорытынды:

1. Дара жарнақты тұқымның құрылысындағы ерекшеліктер қандай?_____________________

_______________________________________________________________________________

_______________________________________________________________________________

2. Ұрық қажетті қорек заттарын қос жарнақты тұқым мен дара жарнақты тұқымның қай бөлігінен алады?____________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Үй тапсырмасы. §27 оқып, келесі сабаққа дейін тұқымды өндіріп келу.





Өсімдіктану бөлімін қорытындылау тапсырмалары

1. Төменде өсімдік мүшелері берілген:

1.1. тамыр

1.2. сабақ

1.3. жапырақ

1.4. гүл

1.5. жеміс

1.6. тұқым

2. Өсімдіктердің қандай мүшелеріне жатқызылады:

2.1. вегетативті (өсімді) мүшелері

2.2. генеративті (көбею)мүшелері

3. Төменде берілген қызмет қайсысына тиесілі:

3.1. оған бүршік, жапырақ, гүл бекінеді

3.2. өсімдік гүлдеп болғаннан кейін ұрықтанған аналықтың жатынынан пайда болады

3.3. өсімдікті топыраққа берік орналастырады

3.4. дара жарнақты, қос жарнақты болады

3.5. фотосинтез үрдісі жүреді

3.6. одан жеміс пен тұқым дамиды

4. Мұндай құрылысты өсімдік мүшелері:

4.1. қабағы, жарнағы, эндосперм, ұрығы бар

4.2. сыртқы қабаты шырынды болып келеді

4.3. оймақшасы бөліну аймағын қорғап тұрады

4.4. қабақ, камбий, сүрек, өзек қабаты деп бөлінеді

4.5. аналық ауызы, мойыны, жатыны болады

4.6. жасыл бағаналы және борпылдақ жасушалары бар

5. Метаморфоз түрлерін анықтаңыз:

5.1. ылғал жетіспегендіктен сояуға айналған

5.2. малға жем болмау үшін, суды буландыру үшін тікенекке айналған

5.3. тропиктік ормандарда өсетін ағаштарда болатын қосалқы - тіреу тамырлар

5.4. тозаңдары майда, өте жеңіл

5.5. ол екеуіне бірдей жататын болғандықтан дәнек деп аталады

6. Бос орынды қандай сөзбен толтықтыруға болады?

6.1. Бір ғана тақтасы бар ... жай ... дейді.

6.2. Тостағанша жапырақша мен күлте жапырақшаны ... серігі дейді.

6.3. Барлық гүлді өсімдіктердің ... шырынды және құрғақ деп бөлінеді.

6.4. ... ұзындығына, атқаратын қызметіне қарай: бөліну, өсу, сору, өткізу деп бөлінеді

6.5. Ауада өне бастаған ... тыныс алуын күшейтеді.

6.6. Өзек - ... орталық бөлімі.

7. Өсімдік мүшелеріндегі пластид түрлері:

7.1. хлоропластар

7.2. лейкопластар

7.3. хромопластар

8. Тыңайтқыштар өсімдіктің қай мүшесіне аса қажет?

8.1. азот

8.2. фосфор

8.3. калий

9. Ненің суреті бейнеленген:

9.1. Поурочный план по биологии (6 класс) 9.2. Поурочный план по биологии (6 класс) 9.3. Поурочный план по биологии (6 класс)

9.4. Поурочный план по биологии (6 класс) 9.5. Поурочный план по биологии (6 класс) 9.6. Поурочный план по биологии (6 класс)

10. Көбеюдің түрлері қалай іске асады?

10.1. жануарлар арқылы тарайды

10.2. қосарлы ұрықтанады

10.3. пиязшық арқылы көбейеді

10.4. өсімдік қыстап шығып жыныссыз көбею үшін қажет

10.5. мұртшалар арқылы көбею

Өсмдік мүшелері

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

Тамыр

1

1

3

3

3

4

2

3

2

4

Сабақ

2

1

1

4

1

6

1

3

5

3

Жапырақ

3

1

5

6

2

1

1

1/3

6

5

Гүл

4

2

6

5

4

2

3

2/3

4

2

Жеміс

5

2

2

2

5

3

3

2/3

3

1

Тұқым

6

2

4

1

5

5

2

2/3

1

1









Сабақ: 29

Тақырыбы: ІІ бөлім. Жануарлар

§ 31. Жануардың тіршілігі туралы жалпы түсінік.

Жануар ағзасының ерекшеліктері

Сабақтың мақсаты: жануарлар әлемінің ерекшелі жайлы, оларға тән қасиеттер туралы мағлұмат беріп, дене құрылысын ерекшеліктеріне сипаттама беру; түрлі тәрбиелік шаралардың әсерімен оқушы тұлғасында жағымды өзгерістерге жету.

Сабақтың міндеттері:

Білімдік - табиғатты қорғау туралы мәлімет беріп, меңгерту, танымдық қабілеттерін арттыру;

Дамытушылық - электрондық оқулық арқылы ойлау, есте сақтау, көру қабілеттерін дамыту; ой түйіндеуге, шығармашылықпен жұмыс істеуге жұмылдыру;

Тәрбиелік - табиғатты сүюге және ұқыпты ұстауға тәрбиелеу; қазақ халқының табиғатты қорғау дәстүрлерін үлгі алуға шақыру; эстетикалық сезімдеріне баулу.

Сабақтың әдісі: түсіндірмелі

Сабақтың типі: құрастырлған

І Ұйымдастыру кезеңі.

ІІІ. Жаңа материалды түсіндіру кезеңі

Жоспар:

1. Тірі ағзаларға тән ортақ белгілер

2. Жануарлардың тіршілік ортасы және мекен ортасы

3. Жануарлардың мекен ортасына бейімделуі

Жануарлар өсімдіктерден тек өздеріне ғана тән, елеулі ерекшеліктері бойынша ажыратылады. Сондай ерекшеліктердің ең негізгілері мыналар:

Жануарлар дайын органикалық заттармен қоректенеді, яғни олар өз ағзасына қажетті қоректік заттарды - нәруызды (белокты), көмірсуды, май тәрізді заттарды өсімдіктен алады.

Жануарлар белсенді қозғалады: көпшілігі бір жерден екінші жерге орын ауыстырады (отырықшылары да бар). Мысалы, қанқыз бүгін бір жерден көрінсе, ертеңіне дәл сол жерден көрінбейді, себебі, ол бір орында тұрмайды, жорғалап не ұшып кетеді.

Өсімдік бір орында өседі. Оның тұқымдары ғана басқа жерлерге әр түрлі жолдармен орын ауыстырып таралады.

Жануарлардың көпшілігінде ас қорытуды, тыныс алуды, зәр шығаруды қамтамасыз ететін және сыртқы ортамен қарым-қатынасты жүзеге асыруды реттейтін арнайы мүшелері, мүшелер жүйесі болады.

Көптеген жануарлардың денесі екі жақты симметриялы болып келеді: дененің оң және сол жағындағы мүшелері жұп және бірдей қызмет атқарады.

Мұндай жануарлар алға, жан-жаққа жеңіл, еркін қозғалады. Қорегін ұстайтын, жауына шабуыл жасайтын, немесе олардан қорғанатын, айналаны бағдарлайтын негізгі мүшелері дененің алдыңғы бөлімінде орналасады. Жануарлар жауынан қалай құтылатынын өздерің әңгімелеп, талқылаңдар. Өмірден білетін мысалдарды келтіріңдер.

Аз қозғалатын жануарлардың дене пішіні жұлдыз немесе шатыр, немесе өсімдік гүлі тәрізді болады. Мысалы, теңіз жұлдызының денесі сәулелі симметриялы: денесінің дәл ортасынан әр тармағына ойша сызық жүргізсе денесі бірдей бес бөлімге бөлінеді, әр бөлімдегі сәйкес мүшелер белгілі бір қызмет атқарады. Денесінің сәулелі симметриялы болуы баяу қозғалатын немесе су түбіндегі қатты нәрселерге жабысып тұратын жануарлардың өзіне қажетті қорегін, қай жағынан келсе де, сезініп, белсенді түрде ұстауына, немесе қауіпті жау болса, одан қорғануына мүмкіндік береді.

Поурочный план по биологии (6 класс)Поурочный план по биологии (6 класс)

Теңіз жұлдызы.

Денесі сәулелі симметриялы жануар.


Жануарлардың тіршілік ортасы және мекен ортасы

Жер ғаламшарында тірі ағзалар, олардың ішінде жануарлар үш түрлі ортада тіршілік етеді. Сулы ортада, мысалы, балықтар, киттер, т. б.; құрлық-ауада - өрмекшілер, бунақденелілер, құстар, аңдар; топырақта - құрттардың кейбір түрлері (шұбалшаңдар), кейбір аңдар (мысалы, көртышқан) тіршілік етеді. Жануарлардың паразит түрлері үшін басқа жануарлар мен адам денесі тіршілік ортасы болып саналады. Мысалы, паразит құрттар мен кенелер жануарлардың денесінде (сыртқы, ішкі мүшелерінде) тіршілік етеді. Күйкентай орманды дала аймағында кездеседі (тіршілік ортасы). Бірақ орманға кірмейді; ашық, ағаштары сирек өскен жерлерді мекендейді. Ондай жерлер дала тышқандарын аулауға, ағаш басына ұя салуға қолайлы.

Өз тіршілігінде бір ортада ғана емес, екі түрлі ортада тіршілік ететін жануарлар да бар. Мысалы, безгек масасы, бақалар - суда да, құрлықта да; ал дала тышқандары топырақта да, жер үсті-ауа ортасында да тіршілік етеді. Іркінді суы бар батпақты жер безгек масасының мекен ортасы, мұнда оның көбеюіне қолайлы жағдайлар бар.

Жануарлар тіршілік ортасындағы өзінің тіршілік етуіне қолайлы жағдайлары бар нақтылы үлескілерді мекендейді. Олар қоныстанған осындай нақтылы бір үлескіні сол жануарлардың мекен ортасы дейді.

Мысалы, ормандағы қарағай, шырша көбірек өсетін аймақтары тиіннің мекен ортасы болады. Бұл мекенде тиіннің сүйікті азығы - бүр жеткілікті, саңырауқұлақ та көп; тоңса - паналайтын, қорықса - тығылатын, ағаш діңіндегі қуыстар - баспана болып табылады.

Әрбір мекен ортаны жануарлардың көптеген түрлері қоныстанады.

Жануарлардың мекен ортасына бейімделуі

Барлық жануарлардың мекен ортасында қалыпты тіршілік етуіне мүмкіндік беретін, біртіндеп қалыптасып орныққан бейімділіктері болады. Мысалы, дүниетану пәнінен өздеріңе таныс көбелектердің бүркеніш реңі, қанқыздың сақтандырғыш реңі - олардың тіршілігін сақтайтын бейімділіктері.

Орта жағдайларына бейімделу жануарлардың құрылысынан да, тіршілік әрекетінен де анық көрінеді. Мысалы, жауы құйрығынан ұстағанда сұр кесірткенің құйрығы үзіліп қалады. Шоршып, жыбырлап жатқан құйрыққа жауы алданып, қайта ұмтылғанша кесіртке жасырынып та үлгіреді, әрі оның құйрығы біраз күнде қайта өсіп, қалыптасады.

Сол сияқты, тоқылдақтың үлкен басы, өткір, қашау тәрізді мықты тұмсығы ағаш діңін ұрғылап, қалың қабықтың астындағы зиянды бунақденелілердің (насекомдардың) дернәсілдерін тілімен алып жеуге бейімделген.

Жануарлар құрылысының мекен ортасы мен тіршілік әрекетіне сәйкес келетіндігі сонша, кейбіреуінің сыртқы түріне, бейнесіне қарап-ақ оның қандай ортада тіршілік ететінін, немен қоректенетінін, қалай қозғалатынын бірден біле аламыз

ІV. Бекіту.

Жануарлардың өсімдіктерден қандай айырмашылығы бар?

Денесі екі жақты симметриялы жануарлардың денесі сәулелі симметриялы жануарлардан қандай артықшылығы бар?

Үй тапсырмасы. § 31 оқып, 58-суретті салып келу.




Сабақ: 30

Тақырыбы: ІV тарау. Біржасушалы жәндіктер немесе қарапайымдар

§ 32. Біржасушалы жәндіктердің тіршілігі

Сабақтың мақсаты: қарапайымдылардың тіршілік ету ортасы мен өзіндік ерекшеліктеріне жалпы сипаттама беру, олардың кейбір өкілдеріне тоқталып, бір-бірінің ұқсас және ерекше қасиеттерін атап көрсету; түрлі тәрбиелік шаралардың әсерімен оқушы тұлғасына жағымды өзгерістерге жету; пәнге, тақырыпқа байланысты қызығушылықтарын арттыру.

Сабақтың түрі: түсіндірмелі

Сабақтың әдісі: құрастырлған

І Ұйымдастыру кезеңі.

ІІ. Үй тапсырмасын тексеру кезіңі

Жануарлардың өсімдіктерден қандай айырмашылығы бар?

Денесі екі жақты симметриялы жануарлардың денесі сәулелі симметриялы жануарлардан қандай артықшылығы бар?

Жануарлардың тіршілік ортасы мен мекен ортасының арасындағы айырмашылықты мысалдар келтіріп түсіндіріңдер (суреттерді пайдалануға да болады).

Мекен ортасына бейімделудің жануар тіршілігінде қандай маңызы бар? (Мысал келтіріңдер.)

Бақаның аяқтары екі жұп. Артқы аяқтары ұзын, саусақтарының арасында жарғақ бар. Осы бейімділігіне қарап бақаның мекен ортасы туралы әңгімелеңдер.

ІІІ. Жаңа материалды түсіндіру кезеңі

Жоспар:

  1. Бір жасушалы жәндіктерге тән жалпы сипаттама

  2. Мекен ортасы және құрылысы

Жануарлар дүниесі біржасушалы және көпжасушалы болып екі тармаққа жіктеледі.

Біржасушалы жәндіктер - денесі бір ғана жасушадан (клеткадан) тұратын, көпшілігі микроскоп арқылы ғана көрінетін ағзалар. Оларды қарапайымдар деп те атайды.

Құрылысы қарапайым сияқты болғанымен, бір жасушаның ішінде асқорыту, тынысалу, заталмасу, қозғалу, көбею, сыртқы әсерлерге жауап беру сияқты кез келген тіршілік иесіне тән тіршілік белгілері үздіксіз жүріп жатады. Қарапайымдардың көптеген түрлері жаңбырдан пайда болатын іркінді су, шалшықтан бастап, көл, теңіз, мұхитқа дейінгі су қоймаларында кездеседі. Топырақта мекендейтіндері де аз емес. Жануарлар мен адамның ішкі мүшелерінде (қанда, ішекте, бауырда және т. б.) паразиттік тіршілік ететіндері де бар.

Жай көзге көрінбейтін қарапайым жәндіктердің бар екені ХVІІ ғасырға дейін ғылымда белгісіз болды. 1665 жылы өзі жасаған микроскоппен голландиялық ғалым Антони ван Левенгук (1632-1723) аталық жыныс жасушасын зерттегеннен кейін ғана қарапайым жәндіктердің түрлері ашыла бастады.

Қазіргі кезеңде қарапайымдардың 70 мыңға жуық түрі белгілі.

Мекен ортасы және құрылысы. Ботаниктер біржасушалы өсімдіктерге, ал зоологтар біржасушалы жәндіктерге жатқызатын, өсімдік пен жануарлардың туыстығына дәлел бола алатын біржасушалы жәндік - жасыл эвглена. Эвглена денесі бір жасушадан тұратынын «біржасушалы» деген сөзден де аңғардыңдар. Ал жасушаның құрылысымен өсімдіктер бөлімде таныстыңдар. Дегенмен, эвглена жасушасының өзіндік ерекшеліктері бар: Жасуша цитоплазмасының сыртқы шет аймағы тығыздау болып өте жұқа жарғақша қабат түзеді. Осы жарғақша қабат цитоплазманың қалған сұйықтау ішкі бөлігін қоршап, оның жан-жаққа жайылып кетуіне мүмкіндік бермейтін қабық рөлін атқарады. Осымен байланысты жәндік денесінің пішіні өзгермейді, тұрақты болады. Жасушаның, яғни дененің артқы сүйірлеу жағында ядро жатады, ал алдыңғы доғал жағындағы ойыс - жұтқыншақтан цитоплазманың жіңішке созындысы - талшық шығып тұрады.

Эвглена жасушасының (денесінің) цитоплазмасында хлоропластар бар. Ал хлоропластарда жасыл пигмент - хлорофилл болады. Сондықтан жарықта жәндіктің түсі жасыл болады; жәндіктің жасыл эвглена атануы осыдан.

Жасушасында хлоропластар бар қарапайым жәндіктердің бірі - вольвокс.

Вольвокстар шағын тұщы суқоймаларда көбірек кездеседі. Жасыл эвгленадан ерекшелігі вольвокстың әрбір дарағы (особь) жеке емес шоғыр (колония) болып тіршілік етуге бейімделген. Мысалы, вольвокстың бір түрінің шоғырында 500-1000 жасушаға дейін болады. Әр жасуша қабығының кілейгейленуінен қою іркілдек зат түзіліп, шоғырдың сыртын орайды. Мұның ең сыртқы қабаты тығыз тері қабатына айналып, шоғырдың ыдырамай берік болуын қамтамасыз етеді. Ал ішкі - орталық бөлігі онша тығыз емес, қоймалжың сұйық күйде болады. Жеке жасушалар сыртқы тері қабаты мен орталық сұйық бөліктің арасында бір-бірімен өте жіңішке цитоплазмалық көпіршелер арқылы байланысады. Шоғырдың пішіні шар тәрізді болады. Шоғырдағы әр жасушаның құрылысы жасыл эвгленаның құрылысымен ұқсас, ерекшелігі әрқайсысында екіден талшық болады. Бұл талшықтар шоғырдан сыртқа шығып тұрады.

Жасуша құрылысы бірдей және талшықтары болатындықтан эвглена мен вольвоксты талшықтылар деп те атайды.

Органикалық шіріндісі мол кішкентай жыралар мен шағын тұщы суқоймалардың түбінде еркін тіршілік ететін амебалар біржасушалылар ішіндегі құрылысы жағынан ең қарапайым жәндіктер.

Амеба протей- амебалардың ірі түрінің бірі. Қозғалып жүргенде дене тұрқы 0,5 миллиметрдей, жай көзге майда тамшыдай болып көрінеді. Микроскоппен қарағанда дененің (жасушаның) әр жерінде бірде пайда болып, бірде жоғалып тұратын өсінділер көзге түседі.

Амеба денесін плазмолемма деп аталатын өте жұқа, серпімді жарғақша қабық (мембрана) қаптап тұрады. Жасуша ішіндегі цитоплазма үнемі қозғалыста болады. Цитоплазманың қозғалысы әсерінен жәндік денесінде ең алдымен іркілдек бүртік пайда болады. Ол бірте-бірте созылып, ұшы тұйық өскінге айналады. Бұл өскін жасушаның бір жерінде тұрақтамайды; ол жерден жоғалып, дененің басқа бір жерінде түзіліп, үнемі осылай өзгереді. Осымен байланысты амеба денесінің пішіні тұрақты болмайды, өзгеріп тұрады.

Денесінде бақалшақ болатын амебаның бірі - арцелла.

Арцелланың да төңкерілген тостағанша тәрізді бақалшағынан сыртқа шығатын дене бөлігі амеба тәрізді үнемі өзгереді. Біресе түзіліп, біресе жоғалып тұратын осы өсінділерді жалғанаяқтар дейді. Бұл аяқтардың пішіні өсімдік тамырына ұқсас болғандықтан, амеба мен арцелла тамыраяқтылар тобына біріктіріледі.

Кірпікшелі кебісшенің пішіні кебіске ұқсайды. Дене тұрқы 0,2 миллиметрдей, алдыңғы жағы доғал, артқы жағы сүйір болады. Дене пішіні тұрақты. Сыртында жалпы саны 2000-2500-ге жуық ұсақ, қысқа кірпікшелер шығып тұрады.

Цитоплазмада жасуша дамуының әр түрлі кезеңдерінде белгілі бір қызмет атқаратын көптеген денешіктер (органоидтар) болады. Органоидтар - жасуша цитоплазмасының аса маңызды және тұрақты құрамдас бөлігі. Эвгленаның, вольвокстың талшығы, кебісшенің кірпікшелері осындай органоидтарға жатады.

Жасуша тіршілігін қамтамасыз ететін (мысалы, көбейіп жаңаруын, қуат шығаратын, нәруыз синтезін, т.б.) күрделі құрылысты басқа да органоидтар көп. Олармен жоғары сыныптарда танысасың дар.

Цитоплазмада тұрақсыз құрылымдар болады. Бұл тұрақсыз қосындылар - түйіршіктер (мысалы, пигменттер, нәруыз түйіршіктері) немесе сұйық түрінде (вакуольдер) болуы мүмкін. Бұл қосындылардың органоидтардан ерекшелігі, олар жасуша тіршілігі бойында бірде түзіліп, бірде жойылып жатады. Сондықтан оларды тұрақсыз қосындылар дейді.

Жасуша мембранасы жасушаны тек қаптап, қоршап, қорғап қана қоймайды, ішіндегі қажетті заттар мөлшерін реттеуге (сырттан ішке таңдап өткізу, артығын сыртқа шығару) және зиянды заттардан тазартуға қатысады.

Сонымен, мембрана жасуша бөліктерін біріктіріп ұстайды. Цитоплазма бүкіл тіршілік үрдістерін үйлестіріп, жасуша тіршілігін қамтамасыз ететін аса маңызды орта болып табылады екен.

Қозғалуы. Эвгленаның талшығы өте жіңішке болғанымен, сырты цитоплазманың тығыз, жұмсақ, жұқа қабығымен қапталған. Іші цитоплазмаға толы және жасушадағы цитоплазмамен қатынасады. Ал цитоплазма іркілдек, үнемі қозғалыста болатындықтан, оның толқыны сатылап, талшық ішіндегі цитоплазманы да толқытады. Осы толқыннан бүкіл талшық ирелеңдеп, кейде бұрғы тәрізді бұралып, үздіксіз қозғалыста болады. Талшықтың су ішіндегі осындай толқынды қозғалысы эвгленаның орын ауыстырып, әр түрлі бағытта жүзуін қамтамасыз етеді. Сонымен эвглена талшық арқылы қозғалады.

Амеба мен арцелла жасушасының әр жерінде уақытша пайда болатын жалғанаяқтары да осы жәндіктердің қозғалу мүшелері болып табылады.

Кірпікшелі кебісшенің кірпікшелері де денедегі цитоплазманың өсінділері екені айтылды. Бұл кірпікшелер цитоплазманың толқынды қозғалуынан біркелкі ырғақпен сәл қиыс толқиды. Олардың үйлесімді толқуы кірпікшелі кебісшенің ілгері, кейін, жан-жаққа бұрылып жылжуын қамтамасыз етеді.

Тітіркенгіштігі. Кез келген тіршілік иесі сияқты біржасушалы қарапайымдар сыртқы ортадан өз тіршілігіне қолайлы қажетті жағдайлардың немесе қолайсыз қауіпті жағдайлардың әсеріне белгілі бір әрекет арқылы жауап береді. Мысалы, пішен бактериялары көп жиналған сулы ортада суға ерітінді түрінде ерекше заттар бөледі. Осы маңайға таяп келген кірпікшелі кебісшеге сол ерітінді әсер етеді де, ол бактериялар көп жиналған жерді оңай табады. Кебісше пішен бактерияларымен қоректенеді.

Ғалымдар қарапайымдар өсірілген су тамшысын заттық шыныға және оның қасына таза тұщы су тамшысын тамызған. Қарапайымдары бар тамшының ішіне бір түйір ас тұзын салып, екі тамшының арасын су жолағымен қосқан. Ұлғайтқыш әйнекпен бақылағанда қарапайымдардың тұз салынған тамшыдан таза су тамшысына өтіп жатқанын байқаған.

Сөйтіп қарапайымдарға тұз ерітіндісі қауіпті болғандықтан, олар таза су тамшысына қаша бастаған.

Тек қарапайымдар ғана емес, кез келген жануардың сыртқы ортада болатын түрлі әсерге белгілі бір әрекет түрінде жауап беруін тітіркенгіштік дейді. Осы қасиеті арқылы қарапайымдар өз тіршілігін сақтай алады.

ІV. Бекіту.

Жәндіктердің денесі бір ғана жасушадан тұрады екен; яғни, бір жасуша - бір ағза. Жасушаның құрылымдық үш бөлігінің - жұқа жарғақ қабықшаның, оның ішіндегі іркілдек қоймалжың зат - цитоплазманың және ядроның - бір-бірімен тығыз байланыста үздіксіз жұмыс істеуі осы ағзаның (жасушаның) тіршілігін қамтамасыз етеді.

Біржасушалы қарапайымдар ғылымда қашан және қандай жағдайда белгілі болды?

Біржасушалылар табиғатта қай жерлерде көп таралған? Олардың қандай түрлері бар?

Біржасушалылар құрылысында, тіршілігінде бәріне ортақ қандай белгілері бар?

Біржасушалылар түрлерінің бір-бірінен ерекшеліктері қандай? Олар өз ішінде қандай топтарға жіктеледі?

Кірпікшелі кебісшенің тұзды ортадан қашуы нені көрсетеді?

№16-зертханалық жұмыс.

Тақырыбы: Кірпікшелі кебісшенің құрылысы мен қозғалуы

Мақсаты: Бір жасушалы жәндік - кірпікшелі кебісшенің құрылысы мен қозғалуын бақылау.

Құрал-жабдықтар: ішінде кірпікшелі кебісшелер бар сынауық, сапты үлкейткіш әйнек, микроскоп, тамызғы, заттық жабын шынылар, мақта.

Жұмыстың барысы:

1. Сынауықты алып, ішіндегі суды мұқият қараңдар. Кірпікшелі кебісшелер көріне ме? Көрінсе сынауықтың қай жағында олар көбірек?

2. Тамызғымен ішінде кебісшелер бар судан алып заттық шыныға бір тамшысын тамызыңдар да, үлкейткіш әйнектің үстелшесіне орналастырыңдар. Әйнекпен мұқият қарап, тамшыда қанша кебісше жүргенін, дене пішінін, қалай қозғалатынын, денесінің алдыңғы жағының артқы жағынан айырмашылығын анықтаңдар.

3. Заттық шыныдағы тамшыға 3-4 мақта талшығын салып, жабын шынымен жабыңдар. Микроскоптың үстелшесіне қойып, айнасымен жарық түсіріңдер. Кіші ұлғайтқышпен тамшыны зерделеңдер. Оқулықтағы суретті пайдаланып қандай органоидтарды көруге болатынын ойланып, соларды мұқият қарап іздеңдер. Нені көргендеріңді жазыңдар.

4. Заттық шыныдағы тамшыға мақта талшықтарын салғанда екі талшық арасында бір-екі кебісше жүрген жерді микроскоппен көретіндей етіп препаратты орналастырыңдар. Күштірек ұлғайтатын окуляр мен объективті қойып, бұрандалар арқылы анық көрінетін етіңдер. Қандай органоидтар қалай көрінді, қысқаша жазыңдар.

5. Көргендеріңнің суретін салып, әрқайсысына қысқаша сипаттама беріңдер.

Нәтижесі:

Кірпікшелі кебісше

Поурочный план по биологии (6 класс)

1

2

3

4

5

7

6

1.____________________________________

______________________________________

2.____________________________________

______________________________________

3.____________________________________

______________________________________

4.____________________________________

______________________________________

5.____________________________________

______________________________________

6.____________________________________

______________________________________

7.____________________________________

______________________________________

Қорытынды:______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Үй тапсырмасы. § 32 оқып, 63, 65-суреттері салу.








Сабақ: 31

Тақырыбы: § 33. Біржасушалы жәндіктердің тіршілік әрекеттері

Сабақтың мақсаты: біржасушалы ағзаларға тән: қоректеу, көбею, тыныс алу, сыртқа шығару қаситеттеріне сипатама бере отырып, өкілдеріндегі өзіндік ерекшеліктерін, сыртқы ортаға бейімделу дәрежесі жайлы білімдерін кеңейту; түрлі тәрбиелік шаралардың әсерімен оқушы тұлғасына жағымды өзгерістерге жету; пәнге, тақырыпқа байланысты қызығушылықтарын арттыру.

Сабақтың әдісі: түсіндірмелі

Сабақтың типі: құрастырлған

І Ұйымдастыру кезеңі.

ІІ. Үй тапсырмасын тексеру кезіңі

Біржасушалы қарапайымдар ғылымда қашан және қандай жағдайда белгілі болды?

Біржасушалылар табиғатта қай жерлерде көп таралған? Олардың қандай түрлері бар?

Біржасушалылар құрылысында, тіршілігінде бәріне ортақ қандай белгілері бар?

Біржасушалылар түрлерінің бір-бірінен ерекшеліктері қандай? Олар өз ішінде қандай топтарға жіктеледі?

Біржасушалылар түрлерінің орын ауыстырып қозғалу ерекшеліктерін түсіндіріңдер.

Кірпікшелі кебісшенің тұзды ортадан қашуы нені көрсетеді?

ІІІ. Жаңа материалды түсіндіру кезеңі

Жоспар:

  1. Біржасушалылардың қоректенуі, тыныс алуы, көбеюі

  2. Зиянды қалдық заттардың сыртқа шығарылуы

  3. Қарапайымдардың тіршілігін сақтауға бейімделуі.

Қоректенуі. Біржасушалылар негізінен дайын органикалық заттармен (нәруыз, көмірсулар және май тәрізді заттар) қоректенеді. Сондай-ақ олардың ішінде фотосинтез тәсілімен де қоректенетіндері бар.

Эвгленаның құрылысын тағы бір шолып, «Ол фотосинтез тәсілімен қоректене ала ма? Оны неден білуге болады?» деген сұраққа ойланып жауап беріңдер.

Жарық жоқ көлеңке немесе қараңғы жерлерде эвгленаның жасыл түсі жойылады. Ол жануар тәрізді дайын органикалық заттармен қоректенеді. Ол органикалық заттардың түйіршіктерін жұтпайды. Заттардың судағы ерітінділерін цитоплазманың сыртқы тығыздалған жарғақшасы арқылы сіңіреді.

Амеба жалған аяқтарымен қоректі (мысалы, бактерияларды) қоршап, орап алады. Одан соң қорек жасуша қабықшасы арқылы цитоплазмаға түседі. Цитоплазма оны қоршап алады. Сондықтан оны асқорыту вакуолі дейді. Ас осы көпіршік тәрізді қоршауда қорытылады. Себебі қоректің қорытылып, жасушаның өз затының жасалуы осы вакуольдің ішінде жүреді. Нәрлі зат жасуша цитоплазмасына тарап тіршілік қажетіне жұмсалады. Ал кірпікшелі кебісше денесінің алдыңғы жағында ортасына қарай аузы болады. Оған қысқа түтікше тәрізді жұтқыншақ жалғасады. Кебісшенің ауызы жасушаның жұқа жарғақша қабықшасының ішке ойысуынан пайда болған кішкене ғана ойық. Осы ойық арқылы қорек жасушаға тез өтеді. Сондықтан оны жасушалық ауыз дейді. Ауыз төңірегіндегі көптеген кірпікшелер үнемі қозғалып, су ағынын туғызады. Ағынмен келген қорек ауыз арқылы жұтқыншаққа түсіп, одан цитоплазмаға өтеді. Цитоплазмадан асқорыту сөлі бөлініп, қоректі қоршайды. Бұдан көпіршік түрінде асқорыту вакуолі түзіледі. Онда ас қорытылады.

Вакуольдің ішінде сөлдің әсерімен қоректің күрделі органикалық заттары (нәруыздар, майлар, көмірсулар) ыдырап, жай заттар пайда болады. Олардың ерітіндісі сорылып, қайтадан цитоплазмаға өтеді. Мұнда жәндік жасушасының өзіне тән нәруыз, май, көмірсулары тәрізді органикалық заттар түзіліп, ағзаның тіршілігіне жұмсалады.

Тыныс алуы. Біржасушалы қарапайымдар суда еріген оттегімен тыныс алады. Ол жасуша цитоплазмасына қабықша арқылы өтеді. Оттегінің әсерімен күрделі органикалық заттар (астың қорытылуы) жай заттарға ыдырайды. Мұның нәтижесінде қуат (энергия) бөлініп шығады. Ол ағзаның тіршілік әрекеттеріне жұмсалады.

Зиянды қалдық заттардың сыртқа шығарылуы

Біржасушалы қарапайымдардың цитоплазмасында бір-екі жиырылғыш вакуольдер болады. Бұл вакуольдерде зиянды қалдық заттардың ерітіндісі жиналады. Вакуоль осындай ерітіндіге толған соң жасуша жарғақшасына жылжып келеді де жиырылады. Сол арқылы ішіндегі ерітінді сыртқа шығады. Біржасушалылардың қабықшасы арқылы цитоплазмаға сырттан үнемі өтіп келетін судың артық мөлшері де жиырылғыш вакуольдер арқылы сыртқа бөлінеді. Жасушада түзілген көмірқышқыл газы дененің қабықшасы арқылы тікелей сыртқа шығарылады.

Көбеюі. Біржасушалылардың көпшілігі жыныссыз жолмен көбейеді. Жыныссыз көбею жәндік жасушасының екіге тең бөлінуі арқылы жүреді. Мысалы, эвглена мен амебада ядро екіге бөлінеді. Бөлінгеннен пайда болған ядролар жасушаның екі жағына барып орналасады. Тек осыдан соң ғана жасуша бөліне бастайды. Эвгленаның бұрынғы талшығының қатарында екінші талшық өсіп шығады. Сөйтіп ұзынынан тік бөлінудің нәтижесінде екі жас эвглена пайда болады. Амеба да дәл осылай бөлінеді. Тек онда бөліну процесі көлденеңінен жүреді.

Кірпікшелі кебісше (инфузория-туфелька) жыныссыз жолмен көбейеді. Жыныссыз көбеюге кіші ядро қатысады. Ең алдымен кіші ядро бөлініп, дененің алдыңғы және артқы жағына ажырап орналасады. Одан соң үлкен ядро бөлінеді. Соңында жасуша ортасынан бунақталып, екіге ажырайды да, екі жас кебісше пайда болады.

Пайда болған екі жас кірпікшелі кебісшенің әрқайсысында жетіспейтін органоидтары, яғни аузы, кірпікшелердің біраз бөлігі жиырылғыш вакуольдің біреуі және тағы басқалары жаңадан түзіледі.

Кірпікшелі кебісше жынысты жолмен көбейгенде екі кірпікшелі кебісше ауыз саңылауы жағымен түйісіп, біраз жүреді. Осы кезеңде әр кебісшенің кіші ядросы екіге бөлініп, екі кіші ядро түзеді. Үлкен ядро еріп, жойылып кетеді. Бір кебісшенің жаңадан пайда болған кіші ядролар сыңары екіншісінің кіші ядросының сыңарымен қосылып, осы кебісше цитоплазмасында, ал қалған сыңарлары қосылған күйі екінші кебісшенің цитоплазмасында қалады. Екі кебісше осылай кіші ядроларын алмастырған соң айырылады. Әрқайсысының денесінде үлкен ядро қайта түзіледі. Ядроның жаңаруы кебісшенің тіршілігін жалғастыра түсуге мүмкіндік береді.

Қарапайымдардың тіршілігін сақтауға бейімделуі. Судың температурасы төмендеген немесе су қоймасының суы кеуіп, құрғап кеткен жағдайларда эвглена талшығын тастап, амеба мен кебісше қозғалысын тоқтатады да денелері жұмырланады. Сыртын қалың қабық қаптайды, сөйтіп тыныштық күйге көшеді. Қолайсыз жағдайлардан қорғайтын бұл қабықшаны циста дейді (грекше: «цистис» - қаптама). Цистаға оранып жатқан кезде олар желмен ұшып немесе басқа жануарлардың денесіне жабысып таралады. Қолайлы жағдай туғанда жәндік цистадан шығып, тіршілігін одан әрі жалғастырады.

Сонымен, біржасушалы қарапайымдар құрылысы, тіршілігі жағынан өсімдік жасушасынан гөрі күрделірек боп дамыған тіршілік иелері екен. Бұған жәндік жасушасындағы (денесіндегі) асқорыту вакуольдері, қорек өткізетін, оны жұтатын ауыз, жұтқыншақ (мысалы, кебісшеде), арнайы қозғалу органоидтары (жалғанаяқтар, талшықтар, кірпікшелер), т.с.с. түзілімдердің болуы дәлел. Ал өсімдіктердің қалай қозғалып, қоректенетінін өздерің еске түсіріп, салыстырыңдар.

Дегенмен, жасушаның негізгі құрам бөліктері (мембрана, цитоплазма, ядро, т.б.) өсімдік жасушасына да, жәндік жасушасына да тән; тіпті кейбір жәндіктердің жасушасында хлоропластар болып, жасыл өсімдікше қоректенуі бұл ағзалардың тектестігін көрсетеді. Мысалы, жасыл балдырлар мен жасыл эвглена, вольвокстың жақындағы сондай, кейде ғалымдарға оларды айырып, «Мынау - өсімдік», «Мынау - жануар» деп анықтау едәуір қиын.

ІV. Бекіту. Сонымен қатар біржасушалы жәндіктердің өз ішінде де аз да болса біртіндеп күрделену байқалады. Мысалы, амеба жалған аяқпен қозғалса, кебісшенің «аяғы» - тұрақты кірпікшелер; немесе, кебісшеде ауыз, жұтқыншақ сияқты тұрақты қоректену, асқорыту мүшелерінің бастауы бар. Ендеше, кебісшенің құрылысы күрделірек және дамуы жоғарырақ деңгейде екен, деп қорытуға болады.

Біржасушалы жәндіктердің қоректену тәсілі жағынан жасыл өсімдіктерден ерекшелігі неде?

Жасыл эвгленаның өсімдікше қоректенуіне оның құрылысындағы қандай ерекшелігі мүмкіндік береді?

Эвгленада, амебада, кірпікшелі кебісшеде ас қорытылуының ортақ белгілері қандай?

Біржасушалылар қалай тыныс алады?

Кірпікшелі кебісшенің зиянды қалдықты сыртқа шығаруының амебадан ерекшелігі неде?

Бір жасушалылар қандай жолдармен көбейеді?

Біржасушалылар қандай тәсілмен көбейеді? Оның мәнін түсіндіріңдер.

Амеба қоректі қалай ұстайды? Қорек денеге қалай түсіп, қорытылады?

Кірпікшелі кебісшеде қорек қалай ұсталып, цитоплазмаға өтеді? Ол қалай қорытылады?

Циста деген не? Біржасушалылар үшін оның қандай маңызы бар?

Үй тапсырмасы. § 33 оқып, 68, 69-суреттерді салу.

Сабақ: 32

Тақырыбы: §34. Біржасушалылардың табиғаттағы және адам өміріндегі маңызы

Сабақтың мақсаты: біржасушалы ағзалардың табиғаттағы және адам өміріндегі маңызын, яғни олардың пайда-зияның оқушы тұлғасына жете түсіндіру; түрлі тәрбиелік шаралардың әсерімен оқушы тұлғасына жағымды өзгерістерге жету; пәнге, тақырыпқа байланысты қызығушылықтарын арттыру.

Сабақтың әдісі: түсіндірмелі

Сабақтың типі: құрастырлған

І Ұйымдастыру кезеңі.

ІІ. Үй тапсырмасын тексеру кезіңі

Біржасушалы жәндіктердің қоректену тәсілі жағынан жасыл өсімдіктерден ерекшелігі неде?

Жасыл эвгленаның өсімдікше қоректенуіне оның құрылысындағы қандай ерекшелігі мүмкіндік береді?

Эвгленада, амебада, кірпікшелі кебісшеде ас қорытылуының ортақ белгілері қандай?

Біржасушалылар қалай тыныс алады?

Кірпікшелі кебісшенің зиянды қалдықты сыртқа шығаруының амебадан ерекшелігі неде?

Бір жасушалылар қандай жолдармен көбейеді?

Біржасушалылар қандай тәсілмен көбейеді? Оның мәнін түсіндіріңдер.

Амеба қоректі қалай ұстайды? Қорек денеге қалай түсіп, қорытылады?

Кірпікшелі кебісшеде қорек қалай ұсталып, цитоплазмаға өтеді? Ол қалай қорытылады?

Циста деген не? Біржасушалылар үшін оның қандай маңызы бар?

1. Аталған үш жәндік дайын қоректік заттар жоқ күн сәулесі түсіп тұрған таза суға жіберілді дедік. Олардың қайсылары ашықпай белсенді тіршілік ете берер еді? (ойланыңдар).

2. Тыныс алу мен зиянды заттардың сыртқа шығарылуының ағза үшін қандай маңызы бар деп ойлайсыңдар?

3. Жасушаның бөліну тәсілінде екеуінде қандай ерекшелік бар? Бұл - тіршілікке елеулі әсері бар ерекшелік пе? (ойлан).

ІІІ. Жаңа материалды түсіндіру кезеңі

Еркін жүріп тіршілік ететін біржасушалылардың табиғатта және адам өмірінде зор маңызы бар. Біржасушалылардың көп түрлері бактериялармен қоректеніп, суды тазартады. Өздері тұщы су шаяндарына, ұсақшаяндарға және балықтар мен шабақтарға, т. б. су жәндіктеріне қорек болады.

Ал теңіздер мен мұхиттарда күн сайын, тіпті сағат сайын қаншама бақалшақты біржасушалы жәндіктер өліп, су түбіндегі шөгіндіні құрайды десеңдерші. Геологтар ондай шөгінділер бар жерлерде мұнайдың мол қоры болатынын анықтады. Біржасушалылардың топырақ түзуде де рөлі бар.

Қарапайымдардың ішінде адам мен жануарлардың әр түрлі мүшелерінде паразиттік тіршілік етіп, түрлі ауру тудыратындары да көп. Солардың бірі - дизентерия амебасы.

Дизентерия амебасы (грекше: «дис» - бұзу, «ектерон» - ішек) адам мен жануарлардың ішегінде тіршілік етіп, ішектің сілемейлі қабықшасын зақымдайды. Осы жарадан шыққан қанды ірің нәжіске араласып, адамның ішін жүргізіп, ыстығын көтеріп, қатты ауыртады. Бұл ауру қантышқақ деп аталады. Ауру адамның ішегінде амеба тез көбейіп, нәжіспен араласқандары бірден цистаға айналады. Тәулігіне нәжіспен бірге 300 млн-дай амеба цистасы сыртқа шығады. Олар суды, түрлі көкөністерді және тағы басқа азық-түліктерді (цисталардың қалай таралатынын еске түсіріңдер) ластайды. Дизентерия амебасының цисталары лас суды ішкеннен, көкөністі, жеміс-жидекті жумай жегеннен сау адамға жұғады. Дер кезінде емделмесе, бұл ауруды ажалға душар етуі мүмкін.

Безгек паразиті адамның қанына безгек масасының сілекейімен түседі де, қанда бөліну жолымен көбейеді. Олардың көбеюінен қанға улы заттар бөлінеді. Безгек ауруын қоздыратын паразитті 1880 жылы француз дәрігері А. Лаверан ашқан. Бұл паразит негізінен қанның қызыл түйіршіктерінде тіршілік етеді. Безгек паразиті қанның бір қызыл түйіршігінен екіншісіне ауысқан кезде ауру ұстайды. Олар түйіршіктің ішінде болған кезде адам тәуірленіп, жұмысын одан әрі жалғастырады. 3-4 күн ішінде паразиттер орныққан қан түйіршігін зақымдап бүлдіреді де, оның қабығын жарып, келесі түйіршікке ауысады. Дәл осы сәтте безгек қайта ұстайды.

1960 жылдары безгек ауруын емдейтін хинин, акрихин дәрілері жасалды. Одан соң осы ауруды тарататын безгек масаларын құрту шаралары жүргізілді. Олар қыстайтын жерлерге, гексахлоран сияқты улы химикаттарды шашу, масалар тіршілік ететін батпақтарды құрғату, шағын бөгеттерде маса дернәсілдерімен (личинка) қоректенетін гамбузия балықтарын өсіру сияқты шаралардың арқасында елімізде безгек ауруының өріс алуына кедергі жасалуда.

Адамды тері ауруына ұшырататын талшықтылар тобының бір өкілі - лейшмания. Бұл ауруды көбінесе құм шіркейлері таратады. Аурудың аты - лейшманиоз.

Еліміздің шөл аймақтарында үлкен құмтышқан мекендейді. Осы тышқанның інінде ұсақ шіркейлер көп болады. Шіркей адам терісін шаққанда ауру сол жер арқылы тері астына түсіп, одан әрі көбейеді. Әуелі теріде бөрткен пайда болады да, ол біртіндеп жаңғақтай боп үлкейеді. Біраздан соң жарылып, іріңдейді. Бұл аурудан адам да көп зардап шегеді. «Тері лейшманиозы» деп аталатын бұл дерт дер кезінде емделмесе асқынып кетеді.

Паразиттік тіршілік ететін біржасушалылардың ішінде адамда, жануарларда қауіпті аурулар туғызатындары көп. Оларды жұқтырмау үшін ең бастысы тазалықты сақтау керек. Ол үшін үйді, төсек-орын, киімді, ыдыс-аяқты, азық-түлікті таза ұстап, қолды жуғаннан кейін ғана тамақ ішкен жөн. Паразиттік тіршілік ететін, ауру тудыратын қарапайымдардың көбейіп, таралуына мүмкіндік беретін табиғи ошақтарды үнемі құртып отыру керек.

ІV. Бекіту.

Біржасушалы жәндіктердің табиғатта қандай маңызы бар?

«Паразиттік тіршілік ету» дегенді түсіндір. Түрлі ауру тудыратын біржасушалыларды ата; қайсысы қандай ауру тудырады?

Безгек ауруын тудыратын қандай жәндік? Ол адамға қандай жәндік арқылы жұғады?

Лейшмания қандай жәндіктерге жатады? Ол қандай ауру тудырады? Құм шіркейлерінің бұған қандай қатысы бар?

Біржасушалар суды қалай тазартады?

Шағын бөгеттерге гамбузия балығын өсіру қандай ауруға қарсы жүргізілетін шара?

Біржасушалылар қандай жануарларға қорек болады? Оның адам үшін маңызы бар ма? Қандай?

Біржасушалы жәндіктердің мұнай қорының жасалуына қандай қатысы бар? Топырақ түзуде ше?

Біліміңді тексер.

1. Біржасушалылардың бәріне ортақ қасиеттеріне сипаттама беріңдер.

2. Төмендегі кестені дәптерлеріңе сызып, толтырыңдар. Қарапайымдар құрылысында бар органоидтардың тұсына бар болса «+», жоқ болса «-» белгісін қойыңдар.

Жасуша бөліктері органоидтар, тұрақсыз құрылымдар

Қарапайымдар

Амеба

Жасыл эвглена

Кірпікшелі кебісше

Домаланғы

Арцелла

1. Ядро

2. Талшық

3. Мембрана

4. Хлоропластар

5. Кірпікшелер

6. Асқорыту вакуолі

7.Жиырылғыш вакуоль

8. Цитоплазма

9. Жасушалық ауыз

10.Жасушалық жұтқыншақ

1. +

2. -

3. +

4. -

5. -

6. +

7. +

8. +

9. -

10. -

1. +

2. +

3. +

4. +

5. -

6. +

7. +

8. +

9. -

10. -

1. +

2. -

3. +

4. -

5. +

6. +

7. +

8. +

9. +

10. +

1. +

2. +

3. +

4. +

5. -

6. -

7. +

8. +

9. -

10. -

1. +

2. -

3. +

4. -

5. -

6. -

7. +

8. +

9. -

10. -

Үй тапсырмасы. §34 оқу. «Біліміңді сына» тапсырмасына толық жазбаша жауап беру.

Сабақ: 33

Тақырыбы: V тарау. Көпжасушалы жануарлар

§ 35. Жасушалар. Ұлпалар. Мүшелер. Мүшелер жүйесі

Сабақтың мақсаты: көпжасушалы жануарлар жасушасының құрылысына жалпы шолу, ұлпа түрлерін, өзіндік атқаратын қызметін, мүшелер мен мүшелелер жүйесінің түзілуі жайлы мағлұмат беру; түрлі тәрбиелік шаралардың әсерімен оқушы тұлғасында жағымды өзгерістерге жету; пәнге, тақырыпқа байлынысты қызығушылықарын арттыру.

Сабақтың әдісі: түсіндірмелі

Сабақтың типі: құрастырлған

І Ұйымдастыру кезеңі.

ІІ. Үй тапсырмасын тексеру кезіңі

«Біліміңді сына» тапсырмасын тексеру.

Біржасушалы жәндіктердің табиғатта қандай маңызы бар?

«Паразиттік тіршілік ету» дегенді түсіндір. Түрлі ауру тудыратын біржасушалыларды ата; қайсысы қандай ауру тудырады?

Безгек ауруын тудыратын қандай жәндік? Ол адамға қандай жәндік арқылы жұғады?

Лейшмания қандай жәндіктерге жатады? Ол қандай ауру тудырады? Құм шіркейлерінің бұған қандай қатысы бар?

Біржасушалар суды қалай тазартады?

Шағын бөгеттерге гамбузия балығын өсіру қандай ауруға қарсы жүргізілетін шара?

Біржасушалылар қандай жануарларға қорек болады? Оның адам үшін маңызы бар ма? Қандай?

Біржасушалы жәндіктердің мұнай қорының жасалуына қандай қатысы бар? Топырақ түзуде ше?

ІІІ. Жаңа материалды түсіндіру кезеңі

Жоспар:

1. Жануар жасушасының негізгі түрлері және олардың қызметі

2. Ұлпалардың түрлері және қызметі.

3. Мүшелер мен мүшелер жүйесі.

Барлық өсімдіктер мен жануарлардың ағзасы жасушалардан тұратындығын неміс ғалымдары Т. Шванн мен М. Шлейден тұжырымдап, алғаш рет ХІХ ғасырдың 30-жылдарында жасуша теориясының негізін қалады. Содан бері жасушаны зерттеу құралдары - әуелі жарық көмегімен көрсететін микроскоптың жетілдірілуі, одан соң электрондық микроскоптың жасалуы, физикалық және химиялық әдістердің қолданылуы арқасында жасушаның құрылысы мен қызметі терең зерттеліп, анықталды.

Жануар жасушасының негізгі түрлері және олардың қызметі. Біржасушалы ағзалардың құрылысымен, тіршілігімен танысу арқылы біз біржасушалылар туралы өте маңызды мағлұмат алдық. Себебі көпжасушалы жануарлардың әр жасушасы жеке-дара ағза болмағанымен, құрылысы және қызметі жағынан қарапайым жәндіктер жасушасымен ұқсас. Оның құрылысы мен көптеген тіршілік процестері дәл қайталанады. Дегенмен көпжасушалы ағзада жасушалар топтасып, әр топ белгілі бір қызмет атқарады және олардың сапасы, қасиеті сол қызметке сәйкес болады. Мысалы, сүйек жасушаларында минералды тұздар көп болады да, олар сүйектің қаттылығын қамтамасыз етеді.

Поурочный план по биологии (6 класс)


Поурочный план по биологии (6 класс)

Поурочный план по биологии (6 класс)Поурочный план по биологии (6 класс)

Поурочный план по биологии (6 класс)


ІV. Бекіту.

Сонымен көпжасушалы өсімдік пен жануарда жасуша ағзаның құрылымдық және қызметтік өлшем бірлігі болып табылады. Кез келген тірі ағзаның денесі жасушалардан тұрады: ағзадағы бүкіл тіршілік процестері мен оның тіршілік әрекеттері осы жасушалар қызметінің үйлесімділігі арқылы қамтамасыз етіледі. Көпжасушалы жануарларда мынандай мүшелер жүйелері қалыптасқан: асқорыту жүйесі, тынысалу жүйесі, қанайналым жүйесі, тірек қимыл жүйесі, бұлшықет-қимыл жүйесі, зәр шығару жүйесі, ішкі секреция бездері, сезім мүшелері.

Ағза - біртұтас тіршілік иесі. Оның құрылымын, тіршілік процестері мен әрекеттерін «жасушалар - ұлпалар - мүшелер - мүшелер жүйесі» тізбегімен жекелеп оқып, зерделеу ағзаны терең түсіну үшін қажет.

Үй тапсырмасы. § 35 оқып, 74-суретті салу

Сабақ: 34.

Тақырыбы: § 36. Көпжасушалы жануарлардың құрылысы мен тіршілігі

Сабақтың мақсаты: омыртқасыз жәндіктердің асқорыту жүйесі және астың қорытылуы жайлы білімдерін қалыптастыру; қоректік зат түрлері, жасушадағы мөлшері жайлы мағлұмат беру; түрлі тәрбиелік шаралардың әсерімен оқушы тұлғасында жағымды өзгерістерге жету; пәнге, тақырыпқа байлынысты қызығушылықарын арттыру.

Сабақтың әдісі: түсіндірмелі

Сабақтың типі: құрастырлған

І Ұйымдастыру кезеңі.

ІІ. Үй тапсырмасын тексеру кезіңі

Ұлпа деген не? Жануарлар ағзасындағы ұлпалардың топтарын атаңдар.

Эпителий ұлпаларының қандай түрлері бар? Бұл ұлпалардың негізгі қызметін әңгімелеңдер.

Дәнекер және бұлшықет ұлпаларының түрлері мен қызметін әңгімелеңдер.

Жүйке ұлпасын түзетін жасушалардың құрылысы мен қызметін қысқаша сипаттап, олардың өзара тәуелділігін түсіндіріңдер.

«Жасуша-ұлпа-мүше-мүшелер жүйесі» тізбегінің біртұтастығын баяндаңдар.

ІІІ. Жаңа материалды түсіндіру кезеңі

Жоспар:

1. Қоректік зат және тіршілік.

2. Омыртқасыз жәндіктердің асқорыту жүйесі және астың қорытылуы.

Қоректік зат және тіршілік. Кез келген тіршілік иесі сияқты жануар ағзасы де үздіксіз жұмыс істейді. Мұның барысында кейбір жасушалар тозып, бұзылып немесе тіршілігін жояды. Олардың орны дәл сондай жаңа жасушалармен толығып, калпына келеді. Сонымен қатар бүкіл тіршілік процестерінің үздіксіз жүруіне қуат пайдаланылады. Жануар ағзасы мұндай «құрылыс материалы» мен қуатты қайдан алатынын қарастырайық.

Ағзаға қорек болып, оның тіршілігін қамтамасыз ететін, яғни оған «құрылыс материалын» да, энергияны да беретін заттарға нәруыз, май және көмірсулар жатады. Сонымен бірге мұндай материалдарға көптеген минералды тұздарды және суды жатқызуға болады. Осындай заттардан ағза өз денесін құрып, тіршілік етеді.

Нәруыз - мөлшері мен тіршіліктегі қызметі жағынан жасушаның ең маңызды органикалық заты. Нәруыздардың тірі ағзада атқармайтын қызметі жоқ.

Жасуша құрамындағы майлардың мөлшері аз, 5-10%-дан аспайды. Олар да тіршілік процесінде құрылыс материалы, қуат көзі, жасушаны сумен қамтамасыз ететін зат ретінде маңызды рөл атқарады.

Көмірсулар жануар жасушасында 1-5%-дай болады, ал бауыр мен бұлшықет жасушасында көбірек кездеседі:

Көмірсулар (глюкоза, сахароза, т.б.) - ағзадағы негізгі қуат көзі.

Жануарлар дайын органикалық заттармен (өсімдікпен, басқа жануармен және т.б.) қоректенеді. Бірақ қоректің (жемнің, азықтың) құрамындағы нәруыз, май және басқа қоректік заттар ешбір өзгеріске түспей, бірден жануар жасушаларын түзеді, оны «жөндеп», қалпына келтіреді деген қате ұғым тумауы керек. Жануар ағзасында ол заттар ыдырап, ерітіндіге айналады. Сол ыдыраған бөлшектерден жануар ағзасы тек өзіне тән нәруыздарды, майларды және басқа заттарды синтездеп алады.

Бұл заттар ағзаның мүшелеріндегі өз қызметін атқарып тозған, жойылған жасушалардың қайтадан түзіліп жаңаруына жұмсалады. Оларды «құрылыс материалы» деуге болады. Органикалық заттар үздіксіз ыдырағанда үнемі қуат бөлініп шығады. Ол жаңа органикалық заттардың синтезделуіне, тыныс алуға, қозғалуға және т. б. жұмсалады.

Омыртқасыз жәндіктердің асқорыту жүйесі және астың қорытылуы. Көпжасушалы жануарлардың даму деңгейіне және тіршілік қалпына қарай асқорыту жүйесінің құрылысы әр түрлі. Жәндіктердің асқорыту жүйесінің құрылысын, оның біртіндеп күрделенуін нақтылы түсіну үшін ерекшеліктері айқын көрінетін бірнеше өкілдерін салыстырып қарастыралық.

Бұлардың ең қарапайым құрылысы бар өкілдерінің бірі - гидра. Ол негізінен сулы ортада тіршілік етеді. Дене мөлшері ұсақ. Гидра денесінің пішіні мен құрылысының сызбанұсқалық суретімен танысыңдар. Оның денесі жасушалардың сыртқы - эктодерма, ішкі - энтодерма қабаттарынан тұрады.

Эктодерма қабаты тері-бұлшықет жасушаларынан, атпа жасушалардан, жүйке және аралық жасушалардан түзіледі.

Энтодерма қабаты асқорыту-бұлшықет жасушалары мен безді жасушалардан тұрады және ішек қуысын астарлап жатады.

Атпа жасушалар қармалауыштарда орналасады және олардың ішінде улы сұйығы бар қапшығы (капсуласы) болады. Қапшықта шиыршықталған жіңішке атпа түтікше-жіп жатады. Мұндай жасушаның гидра денесі жабынынан сәл қалтиып шығып тұратын сезімтал талшығы болады. Судағы ұсақ шаян немесе су бунақденелілерінің дернәсілі гидра денесіндегі сезімтал талшыққа тиіп кетсе, қапшықтағы атпа жіпше лезде жазылады да, денесіне жайылады. Гидра жемді қармалауыштары арқылы ауызына апарып, жұтады. Жем ішек қуысына түскен соң безді жасушалардан сәл бөлініп, ас ұсақталып қорытыла бастайды. Асқорыту-бұлшықет жасушаларының талшықтары ас түйіршіктерін араластырады да, пайда болған жасуша жалғанаяқтары (амеба сияқты) ол түйірлерді орап алып, цитоплазмаға өткізеді. Ас одан әрі вакуольдерде қорытылады.

Қоректік заттар ағзаның барлық жасушаларына сіңіріледі. Қорытылмаған қалдық заттар ауызы арқылы сыртқа шығарылады.

Ақ сұлама (планария) сияқты құрттар ауызы арқылы жұтқыншағын айналдырып сыртқа шығарады да, қорегіне сұғындырып, оны тұтас жұтады. Қорек ішекте қорытылады. Сөйтіп ауыз, жұтқыншақ және ішек ақ сұламаның асқорыту жүйесі болып табылады.

Ал өздеріңе жақсы таныс шұбалшаңның асқорыту жүйесі күрделі. Оларда ауыз, жұтқыншақ, өңеш, жемсау, қарын және ішек болады. Ас жемсауда жұмсарады, қарында араласады, ішекте қорытылады.

Кеміргіш бунақденелілер (мысалы, зауза қоңыз) аузындағы төменгі тісшелі жағымен жапырақ түйірін аздап ұсақтайды. Бұдан соң өңеш арқылы ас тісшелі қарынға түсіп, сонда әбден ұсақталып, араласады. Ішекте қорытылып, сіңеді.

ІV. Бекіту.

Сонымен кез келген ағзаның тіршілік етуі үшін қоректік зат қажет. Сол үшін ағза қоректенеді; оның ағзасында ас қорытылады. Астың қорытылуы - ерекше жолдармен жүзеге асатын күрделі құбылыс. Мұнымен жоғары сыныпта тереңірек танысасыңдар.

Сонымен гидра сияқты ішек қуыстыларда жасушаішілік асқорыту және ішек қуысы ішіндегі асқорыту болады.

Үй тапсырмасы. § 36 оқу, 79-суретті салу.

Сабақ: 35

Тақырыбы: §37. Омыртқалы жануарлардың асқорыту жүйесі және онда астың қорытылуы

Сабақтың мақсаты: омыртқалы жануарлардың (балықтар, қосмекенділер, жорғалаушылар, құстар, сүтқоректілер) асқорыту жүйесі және онда астың қорытылуы жайлы білімдерін кеңейту; түрлі тәрбиелік шаралардың әсерімен оқушы тұлғасында жағымды өзгерістерге жету; пәнге, тақырыпқа байлынысты қызығушылықарын арттыру.

Сабақтың әдісі: түсіндірмелі

Сабақтың типі: құрастырлған

І Ұйымдастыру кезеңі.

ІІ. Үй тапсырмасын тексеру кезіңі

Жануарлар тіршілігінде қоректенудің қандай маңызы бар?

Қоректің құрамындағы тіршілік үшін ең қажетті нәрлі заттарды атаңдар.

Бұларды неліктен «құрылыс материалы» дейді.

Қуат қайдан, қалай пайда болады? Оның «құрылыс материалына» қандай қатысы бар?

Синтез деген не? (өз түсініктеріңді айту керек). Оның нәтижесінде қабылданған ас ағзада қандай өзгеріске түседі? Тозған жасушалардың жаңаруына мұның қандай қатысы бар?

Асқорыту жүйелерінің (әріппен белгіленген) қайсысы қай жәндікке (санмен белгіленген) тән екенін анықтап, сәйкес әріп пен санды бірге жазыңдар.

А. Ауыз қуысы - жұтқыншақ - өңеш - жемсау - қарын - ішек. 4. Шұбалшаң.

Ә. Өткір хитинді үстіңгі тақташа - тісшелі астыңғы жақ - ерін - өңеш - тісшелі қарын - ішек. 2 Зауза қоңыз

Б. Ауыз - жұтқыншақ - ішек. 1. Ақ планария.

В. Ауыз тесігі - ішек қуысы - асқорыту вакуолі 3. Гидра.

Гидрада асқорытуға дененің қай қабатының жасушалары қатысады? (энтодерма қабаты)

Гидрада асқорытылуының қарапайым жәндіктермен қандай ортақ белгісі бар? (асқорыту вакуольінің болуы)

ІІІ. Жаңа материалды түсіндіру кезеңі

Балықтар, қосмекенділер, жорғалаушылар сияқты омыртқалы жануарлардың ауыз қуысындағы жақ сүйектері, тістері және тілі жемін ұстап жұтқыншаққа жылжытып өткізу қызметін атқарады. Жем жұтылып, өңеш арқылы қарынға түскенше елеулі өзгеріске түспейді. Қарынға түскен соң қарын бездерінен бөлінген сөлдің әсерімен ас біраз қорытылып, ас ішекке өтеді. Мұнда ұйқы безінен келетін сөл мен бауырдан келетін өтпен араласып ас ақырына дейін қорытылып, ішек қабырғасы арқылы сіңіріледі.

Құстардың жақсүйектері - мүйізденген тұмсық; тістері болмайды. Жемнің мөлшері үлкен болса, оны тұмсығымен шоқып бөлшектеп жұтады.

Дәнқоректі құстарда (кептерлер, тауықтар, т.б.) өңештің соңғы бөлімі кеңейіп, жемсауға айналған. Мұнда жем бездерден бөлінетін сөлмен араласып жұмсарады және аздап өзгеріске ұшырайды.

Бунақденеліқоректі құстардың (мысалы, қарлығаштар, үйректер, т.б.) жемсауы болмайды. Жем өңештен қарынға өтеді.

Құстардың қарны екі бөлімнен - безді қарыннан және етті қарыннан тұрады. Қарынның алдыңғы бөлімі - безді қарында жем асқорыту сөлімен араласып, одан соң етті қарынға түседі. Бұл бөлімнің бұлшықеті қалың және іші қасаң, қатпарлы қабықпен астарланған. Бұлшық еттің жиырылуынан жем қасаң қабықпен және құстың үнемі жұтатын майда тас-құм түйіршіктерімен үйкеліп әбден ұсақталады, ботқаға айналады. Сонымен құстарда етті қарын тістің қызметін атқарады. Жем бауыр мен ұйқы бездері сөлінің әсерінен ішекте әбден қорытылады.

Сүтқоректілерде, әдетте тістері үш түрі болады: күрек тістер, сойдақ тістер және азу тістер.

Аңдардың кейбір түрлерінде (мысалы, үй қояны, құндыз, тиін) күрек тістері жақсы дамыған, ал сойдақ тістер жоқ; екінші біреулерінің (мысалы, ит, сусар, арыстан) күрек тістері әлсіз, сойдақ тістері күшті дамыған. Аңдардың әр түрінде тістері пішіні, мөлшері, саны жағынан түрліше болып келеді. Ал бәріне ортақ және ерекше белгілері: тістері жақсүйектердегі ұяларға тіс түбірімен бекиді. Тіс ерекше зат - дентиннен тұрады және сыртын кіреуке (эмаль) қаптайды.

Ауыз қуысында жем сілекеймен шыланып, шайналады, ұсақталады. Сілекей жем құрамындағы крахмал тәрізді көмірсуларды ыдырата бастайды. Сүтқоректілерде астың қорытылуы ауыз қуысында басталады. Ұсақталған және шала қорытыла бастаған жем жұтқыншақ арқылы өңешке, одан қарынға түседі.

Сүтқоректілердің қарны қорек түріне және қоректену тәсіліне қарай бір немесе бірнеше бөлімді болады. Етпен қоректенетін (мысық, ит, қасқыр, т.б.) немесе дәнмен, жәндіктермен қоректенетін сүтқоректілердің (көртышқандар, жертесерлер, кірпілер, т.б.) және жоғарыда аталған балықтар, қосмекенділер, жорғалаушылардың қарны бір бөлімді.

Өсімдіктекті азықпен қоректенетін ірі, күйіс қайыратын сүтқоректілердің қарны 4 бөлімді болады. Қорек өңештен қарынның ең үлкен бөлігі - тазқарынға түсіп, онда сілекей мен әр түрлі бактериялардың әрекетінен ашып, қабырғасы ұяшықтанған жұмыршаққа өтеді. Жұмыршақ жиырылған кезде ас лықсып, қайтадан ауызға келіп түседі. Күйіс қайыратын сиыр сияқты малдар жұмыршақтан ауызға келген қоректі қайтадан сілекеймен шылап, тісімен ұнтақтап шайнайды. Қоймалжың қорек өңеш арқылы қайта жұтылып, қатпаршақ қарынға, одан ұлтабарға өтеді.

Қарында сөлдің әсерінен нәруыздар ыдырайды. Сонымен қатар қарында үнемі тұз қышқылының ерітіндісі болады. Мұның әсерінен нәруыз ісініп, оның ыдырауы күшейе түседі. Сол сияқты қарындағы ортаның температурасы үнемі +38°С, +39°С болып тұрады.

Шала қорытылған қоймалжың қорек асқорыту жүйесінің келесі бөлімі - аш ішекке біртіндеп, аз мөлшермен өтіп отырады. Аш ішек етпен қоректенетін хайуандарда (мысалы, мысық, қасқыр және т.б.) тоқ ішекпен, тоқ ішек тік ішекпен жалғасады. Өсімдіктекті азықпен қоректенетін сүтқоректілерде аш ішек пен тоқ ішек тоғысатын жерден бүйен тармақталып шығады. Ал қоян мен адам бүйенінің ұшы құрт тәрізді тұйықталып бітеді. Қорек аш ішекте ұйқы безі мен бауырдан бөлінетін сөлдердің әсерінен қорытылады. Бауырдан бөлінетін сөл - өт деп аталады. Ол майды ұсақ тамшыларға ыдыратып, тез қорытылуын қамтамасыз етеді.

Ұйқы безінің сөлі ұлтабар ұшында сілтілі орта жасап, нәруыз, май, көмірсуларды қорытылуына қолайлы жағдай туғызады.

Аш ішектің астарын қылтамырлар мен лимфа тамырлары торлап жатады. Қорытылған органикалық заттар ерітіндісі қылтамырлар арқылы қанға, май ерітінділері лимфаға сіңіріледі. Сөйтіп органикалық заттар қан мен лимфа арқылы бүкіл ағзаға, ұлпаларға таралады. Қорытылмаған қалдық заттар тоқ ішекке өтеді. Ол заттардағы су тоқ ішек қабырғасы арқылы қанға өтеді де, қалғаны тығыздалып, тік ішек арқылы денеден сыртқа шығарылады.

№17-зертханалық жұмыс

Тақырыбы: Балықтың ішкі құрылысы.

Мақсаты: Бүгінгі сабақ тақырыбы мазмұнындағы негізгі ұғым-түсініктерді нақтылы мағлұматтармен байыту; табиғи объектімен жұмыс істеуге үйрену: Келесі сабақтар мазмұнына тірек болатын кейбір ұғым-түсініктер жинау.

Құрал-жабдықтар: сойылған (ішкі мүшелері ашылған) балық (табақшаға орналасқан, іш қуысына су құйылған), оңаша үстелге қойылып, ми сауыты ашылған балық, ұлғайтқыш қол әйнек, іскек, тақтаға ілінген кесте: «Балықтың ішкі құрылысы», балықтың ішкі құрылысының сұлбасы салынған карточкалар (жұмыстың белгілі бір кезеңінде мұғалім әр оқушыға таратып береді).

Жұмыстың барысы:

І. 1. Ауыз қуысындағы қоректенуге қатысатын мүшелерді зерделеу.

Астың жүріп өтетін жолын, кестені пайдаланып, анықтап, әр бөлімнің атауымен, сыртқы түрімен, пішінімен, мөлшерімен (ұзын, қысқа, үлкен, кіші, т.с.с.), орналасуымен (арқа, құрсақ, құйрық бөлімдері) танысу.

2. Астың қорытыла бастайтын және әбден қорытылатын бөлімдерін табу.

3. Асты қорытуға қатысатын бауыр мен қарынасты безін, өт, сөл жүретін жолдарының асқорытудың қай бөлімімен жалғасатынын анықтап көру.

ІІ. 4. Балық желбезегін зерделеп, қақпақшаларын, жапырақшалары мен талшықтарын қарап, әрқайсысының орналасуына назар аудару.

5. Зәршығару жүйесінің бөлімдерін (бүйрек-несепағар-қуық-аналь тесігі) тауып, зерделеу.

6. Жүрегінің орнын, түрін, пішінін анықтау.

7. Жақсы дамыған бұлшықетті дене бөліміне назар аудару.

8. Аталық немесе аналық (зерделеніп отырған қайсысы?) бездердің орналасуымен, пішінімен, мөлшерімен, сыртқы көрініс-түрімен танысу.

Нәтижесі: Балықтың ішкі құрылысын жаз:

Балықтың ішкі құрылысы

Поурочный план по биологии (6 класс)Поурочный план по биологии (6 класс)Поурочный план по биологии (6 класс)Поурочный план по биологии (6 класс)Поурочный план по биологии (6 класс)Поурочный план по биологии (6 класс)Поурочный план по биологии (6 класс)Поурочный план по биологии (6 класс)Поурочный план по биологии (6 класс)Поурочный план по биологии (6 класс)Поурочный план по биологии (6 класс)Поурочный план по биологии (6 класс)Поурочный план по биологии (6 класс)Поурочный план по биологии (6 класс)Поурочный план по биологии (6 класс)

1._______________

2._______________

3._______________

4._______________

5._______________

6._______________

7._______________

8._______________

9._______________

10.______________

11. ______________

12.______________

13.______________

14.______________

Қорытынды:____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

ІV. Бекіту.

Жануарлардың қай түрі болса да, асқорыту жүйесі жұмысының соңғы нәтижесі мен құрылысының жалпы сұлбасы бірдей екені көрінеді. Сөйтіп қоректі қабылдап қорытады, ағзаға сіңіріп, ескірген, тіршілігін жойған жасушаларды жаңартады. Атаулары мен орналасу реті, құрылысы әр түрлі болғанымен, асқорыту мүшелерінің қызметі бірдей.

Асқорыту жүйесіндегі ерекшеліктер жануарлардың немен қоректенетініне және құрлықта бір жерден екінші жерге қалай орын ауыстыратынына байланысты. Мысалы, өсімдікқоректі жануарлардың асқорыту жүйесі күрделірек. Ішегінің ұзындығы дене тұрқынан 20 есе ұзын болады. Ал етпен қоректенетін жыртқыштардың (қасқыр, түлкі және т. б.) асқорыту жүйесінің жалпы көлемі шағын, ішегінің ұзындығы өзінің дене тұрқынан 4-5 есе ғана ұзын болады.

Үй тапсырмасы. § 37 оқу, 82, 83, 85-суреттерді салу






Сабақ: 36.

Тақырыбы: §38. Көпжасушалы жануарлардың тыныс алуы

Сабақтың мақсаты: көпжасушалы омыртқасыз жануарлардағы газ алмасу үдерісі жүретін тыныс алу мүшесі жайлы сипаттама бере отырып, әрбір ағзаның өзіндік ерекшеліктерін атап көрсету; адамның тұлға ретінде қалыптасуын, адамгершілік тәрбиеге баулу; өз беттерімен іздену дағдысын қалыптастыру.

Сабақтың әдісі: түсіндірмелі

Сабақтың типі: құрастырлған

І Ұйымдастыру кезеңі.

ІІ. Үй тапсырмасын тексеру кезіңі

Омыртқалы жануарлардың асқорыту жүйесіндегі бәріне ортақ белгілердің (мүшелердің) атауларын тізіп, дәптерге жазыңдар.

Күйіс қайыратын жануар қарнының қандай ерекшелігі бар?

Сүтқоректілер мен құстардың асқорыту жүйесіндегі сұлбаларында көрініп тұрған, ең негізгі бір айырмашылық қандай? Ол немен байланысты?

ІІІ. Жаңа материалды түсіндіру кезеңі

Жоспар:

1. Тыныс алудың мәні және маңызы

2. Омыртқасыз жануарлардың тынысалу жүйесінің құрылысы және тынысалу.

Тыныс алудың мәні және маңызы. Астың қорытылуы кезінде органикалық заттардың жай заттарға ыдырауы және олардан ағза жасушаларына, ұлпаларына, әр түрлі мүшелеріне тән органикалық заттардың қайтадан түзілуі үшін оттегі керек.

Ағзада үздіксіз жүріп жататын тіршілік процестері өте күрделі құбылыс. Бір заттар түзіліп жатса, екіншілері ыдырап жатады. Түзілген заттардың ішінде көп түзіліп немесе сырттан келіп ағза үшін қажетсіз, тіпті зиянды боп келетіндері де бар. Мысалы, көмірқышқыл газы. Ағзалардың басым көпшілігі оттегін сіңіріп, көмірқышқыл газын сыртқа шығарады. Осы құбылысты тірі ағзаның тыныс алуы немесе ағзадағы газалмасу дейді.

Ағзада тынысалу үздіксіз жүреді. Белгілі бір себептен тынысалу тоқтаса, ағза тұншығып, тіршілігін тоқтатады. Мұны сендер бастауыш сыныптан білесіңдер, күнделікті өз тәжірибелеріңнен де жақсы сезінесіңдер. Адам 1 минутта 15-18 рет тыныс алып, дем шығарады.

Оттегін сіңіріп, көмірқышқыл газын сыртқа шығаратын ағзаларды аэробты тыныс алатын ағзалар дейді. Ал басқа жануарлардың ішкі мүшелерінде тіршілік ететін паразит жануарларды анаэробты, яғни оттегісіз тыныс алатын ағзалар дейді. Мұндай ағзаның тыныс алуының негізгі мәні аэробтылардың тыныс алуы мәнімен бірдей. Тек ыдырау, синтез процестері оттегінің қатысынсыз жүреді.

Оттегі ағзаға екі түрлі жағдайда сіңеді. Ауадағы оттегін құрлық жануарлары газ күйінде, ал суда тіршілік ететіндердің көпшілігі оттегін суда еріген күйде сіңіреді.

Омыртқасыз жануарлардың тынысалу жүйесінің құрылысы және тынысалу. Гидрада тынысалу мүшесі жоқ. Суда еріген оттегін бүкіл денесімен сіңіреді. Көмірқышқыл газы дене жабындысы арқылы сыртқа шығарылады. Газалмасу гидра денесінің әр жасушасында өтеді.

Ал шұбалшаңда (жауынқұрты) оттегі дене сыртының сілемейленіп тұратын жұқа тері жабыны арқылы қанға сіңіріледі де, қанмен денедегі барлық жасушаларға тасымалданады. Қанмен келген оттегі жасушаға өтеді. Жасушада түзілген көмірқышқыл газы қанға сіңіп, сыртқы тері жабыны арқылы сыртқа шығарылады.

Көпжасушалы жануарлардың ішінде ұлудың да тыныс алуды қамтамасыз ететін арнайы мүшелер жүйесі бар. Құрлық ұлуындағы (жүзім ұлуы), сол сияқты суда тіршілік ететін тоспаұлу денесінің бақалшақ жиегімен түйісетін алдыңғы арқа жағында орналасқан тыныс саңылауы - сондай мүше. Осы саңылау арқылы шапанша (мантия) қуысына ауа кіріп, осы қуыстағы қантамырларымен торланған шапанша қатпары - шапанша қалтасында қанға сіңеді. Оттегіне байытылған қан тамырлары арқылы бүкіл денеге тасымалданады. Денеде түзілген көмірқышқыл газы қанмен бірге шапанша қуысына келіп, тыныс саңылауы арқылы сыртқы ортаға шығарылады.

Қосжақтаулы былқылдақденелілерде шапанша қуысы дененің екі бүйіріне қараған жағында орналасып, көлденеңінен тілімделген екі жұп тақташалары болады. Әрбір тақташада көптеген кірпікшелер бар. Кірпікшелердің үздіксіз қозғалысы судың ағынын туғызады. Су ағыны дененің артқы жағындағы шапаншаның төменгі кішкене саңылауы (сифоны) арқылы ішке құйылады. Сәл жоғарырақ орналасқан жоғарғы саңылау (сифоны) арқылы сыртқа шығады. Төменгі саңылау - су кіретін сифон, жоғарғы саңылау - су шығатын сифон деп аталады. Осы екі сифонның жұмысы арқасында шапанша қуысын су ағыны үздіксіз шайып тұрады. Суда еріген оттегі осы «желбезек» арқылы қанға сіңеді де, денедегі көмірқышқыл газы сыртқа шығарылады.

Шаршылы өрмекші денесінің баскөкірек пен құрсақ арасында орналасқан қос өкпе - ауа қапшығы арқылы тыныс алады. Қапшықтардың арасы көптеген жапырақ тәрізді қатпардан тұрады. Бұл жапырақшаларда қанайналымы үздіксіз жүреді де, оттегімен қанығып, денеге тасымалданады. Сонымен бірге құрсақтарында тыныс саңылауына ашылатын екі шумақ демтүтікшелері бар.

Қоңыздар (қиқоңыз, зауза, сүңгуір қоңыз, т.б.) хитинді демтүтіктері арқылы тыныс алады (88-сурет). Қоңыз көкірегі мен құрсағының екі қапталын бойлай ұсақ саңылаулар (тыныс саңылаулары) орналасқан. Осы саңылаулардан дененің ішіне қарай хитинді демтүтікшелері жалғасады. Олар тармақталып, бүкіл ішкі мүшелерді торлайды. Тіпті аяқтардың, мұртша сезім талшықтарының ұшына дейін жетеді. Құрсақ бұлшықеті жиырылғанда ауа демтүтіктен сығылып, сыртқа шығады. Бұлшықет босаңсығанда, сырттан ауа сорылып, оның бүкіл тармақтары ауаға толады.

№18-зертханалық жұмыс

Тақырыбы: Бақұлу мен тоспаұлудың сыртқы құрылысы мен кейбір тіршілік әрекеттері

Мақсаты: Бақұлу мен тоспаұлудың сыртқы құрылысы мен кейбір тіршілік әрекеттерін зерттеп, зерделеу.

Құрал-жабдықтар: түбіне тасқиыршықтары (ірі құм), бөлме өсімдіктерінің 2-3 жапырақтары төселіп ылғалданған жарты литрлік шыны банкаға жіберілген 2-3 тірі бақұлу, түбіне құм төселіп, оған 1-2 бұтақ кесіндісі орнатылған, ернеуінен төмен су құйылып 2-3 тоспаұлу жіберілген банка (бұл екеуінің саны әрбір екі үстелде отырған оқушыларға бірден келетіндей болуы керек), ұлғайтқыш қол әйнек, нанның жұмсақ кесегі, шыны (ауданы 10х30 см-дей) немесе аумағы кеңдеу Петри табақшасы, іскек, пияз кесегі.

Жұмыстың барысы:

1. Банкадағы жағдайлар негізінде әр ұлудың қандай ортада тіршілік ететінін анықтау.

2. Бақұлуды шыны тақташаға жіберіп зерделеу. Тақташаның бір жеріне (жиегіне таяу) нанның кішкентай кесегін сулап езіп, жағып қою керек.

Бақылау жоспары: 1) сыртқы құрылысы;

- дене пішіні, бөліктері (жұмсақ, мүйізді қатты бөліктері), былқылдақ бөліктің пішіні, көзге түсетін екі жұп өсінділер -қармалауыштары.

- Бақалшақтың пішіні, денедегі орны, сыртынан айқын көрініп, білетін иірімжолақтар, буылтықтар.

- Жылжып қозғалғанда шыныда қалатын кілегейлі, мөлдір ізі.

2) Қозғалуы, айналадағы ортаны бағдарлауы, сезінуі

- жылжыған кезде шыныны көтеріп дененің астыңғы (шынымен жанасқан) бөлігін, яғни «аяғының» тері-бұлшықет жүйесінің толқынды қимыл-қозғалысын жақсы көруге болады.

-бастағы екі жұп қармалағыштардың қимыл-қозғалысын, жалпы сыртқы формасын, түрін ұлғайтқыш әйнекпен зерделегенде қармалауыштардың бір жұбы қысқа, екінші жұбы ұзын, жіңішкеліктері бірдей, ұштары сәл домаланып тұйықталғандай боп көрінеді.

Осы қармалауыштар ұштарынан көздерін (қоңыр, қара ноқат тәрізді) тауып, қай қармалауыш жұбы заттарды көріп, бағдарлауға қызмет ететінін анықтау керек.

-Ұлудың алдына іскекпен пияз кесегін (сәл езіп, иісін күшейтуге болады) ұстап, ұлудың әрекетін бақылау қажет.

3) Ұлудың қоректі тауып жеуі, мұны қамтамасыз ететін мүшелері

- Нан жағылған «шыны аймағын» екі жұп қармалауыштарын иіп-қарап, «иіскелеп» табатыны жақсы аңғарылады. Осыдан және пиязға әрекетінен, ұлу көздері мен иіс-сезу мүшелерінің жұмысы туралы қорытынды жасау қиын емес.

Дегенмен, ұлу көзі тек жақыннан ғана көретіні және түсті айырмайтыны есте болсын.

3. Тоспаұлуды банканың ішінде жүргенде бақылаған жөн. Сыртқы пішінінде, құрылысында сәл ғана ерекшеліктері болмаса, құрылысы тіршілік әрекеттері негізінен құрлық ұлумен бірдей. Бақұлудан гөрі таспаұлудың тыныс алу әрекеті жақсы көрінеді. Мантия қуысында оттегі таусылып, көмірқышқыл газы көбейгенде ол су бетіне көтеріліп газ алмастырады.

- Су бетінде денесінің қандай бөлігін судан шығаратынын, ол бөліктен ашылатын саңылауды (атауы, мөлшері, пішіні қандай?), қанша уақыт (минут есебімен шамалап) солай тұрғанын, одан соң саңылауды жауып, суға қайта түскенін бақылап, бақұлу мен тоспаұлудың оттегінің қай түрімен тыныс алатыны, мұнда қандай мүшелер қатынасатыны туралы қысқаша қорытынды жасауға болады.

4. Осы зерделеу, бақылау негізінде «Бақұлу мен тоспаұлудың сыртқы құрылысы, кейбір тіршілік әрекеттері» тақырыбын қысқаша, нақтылы мазмұндап жазу қажет.

Нәтижесі: Ұлудың ішкі құрылысын жаз:

Поурочный план по биологии (6 класс)

1

2

3

6

4

5

7

8

9

10

1.__________________________

2.__________________________

3.__________________________

4.__________________________

5.__________________________

6.__________________________

7.__________________________

8.__________________________

9.__________________________

10._________________________


Қорытынды:____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

ІV. Бекіту.

Сонымен құрлық ұлуларында тынысалу жүйесі тыныс саңылауларынан және шапанша қуысынан және шапанша қалтасы мен қантамырларынан, ал судағы былқылдақденелілерде желбезек тақташалары мен сифондардан тұрады. Қан екі жағдайда да газалмасуға қатысады.

Әр жәндіктің газалмасатын ең негізгі құрылымын (мүшесін) анықтап, сан мен сәйкес әріпті қосып дәптерге жазыңдар.

1. Гидра - Бүкіл денесі

2. Бақұлу - Шапанша қалтасы

3. Шұбалшаң - Тері жабыны

4. Қоңыз (қиқоңыз) - Демтүтікшелер

5. Шаршылы өрмекші - Ауа қапшығы

Үй тапсырмасы. §38 оқып, 87-суретті салу.



Сабақ: 37

Тақырыбы: § 39. Омыртқалы жануарлардың тынысалу жүйесінің құрылысы

Сабақтың мақсаты: омыртқалы жануарлардың (балықтардан сүтқоректілерге дейін) тынысалу жүйесінің құрылысымен таныстыру, әрбір ағзаның өзіндік ерекшеліктерін атап көрсету; адамның тұлға ретінде қалыптасуын, адамгершілік тәрбиеге баулу; өз беттерімен іздену дағдысын қалыптастыру.

Сабақтың әдісі: түсіндірмелі

Сабақтың типі: құрастырлған

І Ұйымдастыру кезеңі.

ІІ. Үй тапсырмасын тексеру кезіңі

Тыныс алу деген не?

Тыныс алғанда ағза қандай газдан тазарады?

Аэробты ағзалар мен анаэробты ағзалардың тыныс алуында қандай ерекшеліктер бар?

Әр жәндіктің газалмасатын ең негізгі құрылымын (мүшесін) анықтап, сан мен сәйкес әріпті қосып дәптерге жазыңдар.

1. Гидра Ә. Бүкіл денесі

2. Бақұлу Г. Шапанша қалтасы

3. Шұбалшаң Б. Тері жабыны

4. Қоңыз (қиқоңыз) А. Демтүтікшелер

5. Шаршылы өрмекші В. Ауа қапшығы

Тыныс алудың негізгі мәні неде?

Тыныс алудың тіршілікке қажетті қуаттың пайда болуына қандай қатысы бар?

Жасушалардың жаңаруына қатысы бар ма? Қандай?

ІІІ. Жаңа материалды түсіндіру кезеңі

Тынысалу мүшелері мен мүшелер жүйесінің негізгі ерекшелігі жануарлардың даму деңгейімен, тіршілік ететін ортасына тікелей байланысты. Мысалы, суда тіршілік ететін жануарлардың көпшілігінде тынысалу жүйесінің негізгі мүшесі - желбезек.

Ал енді бүкіл тіршілігі суда өтетін балықтардың тынысалуы қандай мүшелер арқылы қамтамасыз етіледі? - деген сұраққа сендердің «Балық желбезек арқылы судағы еріген оттегімен тыныс алады» деп жауап беретіндеріңе сенеміз.

Балық желбезегі 3-4 жұп желбезек доғаларынан құралады. Әр доғаның бір жағында желбезек жапырақшалары, екінші жағында желбезек талшықтары болады. Оны сыртынан желбезек қақпашасы жабады.

Балық суды толассыз «жұтады». Су ауыз қуысынан желбезек жапырақшаларына барып, сол арқылы суда еріген оттегін қанға сіңіреді. Денедегі көмірқышқыл газы суға қосылып, желбезек қақпашасы арқылы сыртқа шығады. Қанға сіңген оттегі одан әрі қайда, не үшін тасымалданатыны өздеріңе мәлім.

Қыс кезінде суқойманың бетін мұз басқанда адамдар әр жерден ойықтар жасайтыны естеріңде болар. Ойықтар не үшін қажет?

Судағы еріген оттегімен суда тіршілік ететін кейбір жануарлардың дернәсілдері балық сияқты тыныс алатыны белгілі.

«Дүниетану» оқулығынан «Балам суда, өзім құрлықта тұрамын» деген әңгіменің кейіпкерін естеріңе түсіріңдер.

Хордалылардың тынысалу жүйесінің тыныс жолына сәйкес келетін мүшелерінің реті: танау тесігі  көмекей  кеңірдек  өкпе. Бұл жүйедегі газ алмасатын ең негізгі мүше - өкпе. Басқа мүшелердің қызметі - негізінен алғанда өкпеге ауа жеткізу. Олар ауаның тазалығы мен қалыпты температурасы болуын қамтамасыз етеді.

Өкпе құрылысының жалпы сұлбасы мен қызметі барлық омыртқалыларда бірдей. Ерекшелігі - тек бұл мүшенің даму деңгейіне ғана тән. Сондықтан тынысалу жүйесімен танысуды қосмекенділерден бастайық.

Қосмекенділердің басым көпшілігі (көл бақа, құрбақа және басқалар) өкпемен тыныс алады. Оларда тыныс алуға тері де қатысады. Себебі қосмекенділердің өкпесі нашар дамыған. Өкпесі сырттан келетін ауамен жанасу бетінің аумағы шағын болғандықтан, газ алмасуды жеткілікті дәрежеде қамтамасыз ете алмайды. Сондықтан қосымша газ алмасу - тері арқылы жүреді.

Қосмекенділердің жұп өкпесі сопақша пішінді, сондай-ақ қапшық тәрізді. Өкпеде ұяшықтар бар. Олар қылтамырлармен торланған.

Қосмекенділерде ауа өкпеге ауыз қуысының түпкі жағы (алқымының) көтеріліп, төмен түсуі арқылы енеді. Алқымы төмен түскенде ауыз қуысы кеңіп, танау тесігі арқылы ауа енеді. Алқымы көтеріліп, таңдаймен жанасқанда, танау тесіктері жабылады, ауа жұтқыншақ арқылы өкпеге өтеді, газ алмасады.

Бақа суда да, құрлықта да тері арқылы тыныс ала береді. Қосмекенділердің терісі - жұқа, жұмсақ. Сырты теріасты безінен бөлінетін сілемейлі шырышпен шыланып, ылғалданып тұрады. Мұндай тері ауаны да, суда еріген оттегін де жақсы өткізеді. Қосмекенділердің суда тіршілік ететін дернәсілдері тек желбезекпен тыныс алады.

Жорғалаушылардың терісі мүйізді қабыршақпен қапталған. Олардың тері бездері болмайтындықтан құрғақ. Сондықтан олар тері арқылы тыныс алмайды. Өкпесінің пішіні, жалпы құрылысы қосмекенділерге ұқсас. Дегенмен көлемі және ауамен жанасу беті аумақты әрі көп ұяшықты.

Құстардың өкпесі жақсы дамыған, тығыз ұяшықты өкпенің ішіне ауатамыр (бронхылар) тарамдалған. Ауатамыр тармақтарының өкпемен жанасатын жерлері, бүкіл өкпе қылтамырларымен торланған. Кейбір демтүтіктік ауатамыр тармақтары өкпеден өтіп, әр түрлі ішкі мүшелердің аралықтарына енеді. Сөйтіп кеңейеді, ауа қапшықтарын түзеді. Бұл қапшықтардың тарамдары түтікті сүйектердің ішіне, бұлшықеттер арасына, тері астына дейін тарайды. Ауа қапшықтарының көлемі өкпенің жалпы көлемінен 10 есе артық. Олар құс денесін ұшу кезінде қызып кетуден сақтайды, әрі салмағын жеңілдетеді. Әрине, ең негізгі қызметі тыныс алуға қатысады.

Ұшу кезіндегі құстың тыныс алуы қанат қағысымен байланысты бұлшықеттердің жұмысынан байқалады, мысалы, қанат көтерілгенде құстың көкірек қуысы кеңейіп, ауа қапшықтары созылады. Ауа өкпеден алдыңғы ауа қапшықтарына өтеді. Өкпе және артқы ауа қапшықтары сырттан кірген ауамен толады. Қанат төмен түскенде көкірек қуысы кішірейеді. Артқы ауа қапшықтарындағы оттегіне бай ауа өкпеге сығылып келеді. Өкпедегі көмірқышқыл газы сыртқа шығарылады. Сөйтіп қан оттегімен екі рет қанығады. Алғашында көкірек қуысы кеңігенде сырттан келсе, екінші мәрте көкірек қуысы тарылғанда, артқы ауа қапшықтары нан келеді. Құстардағы бұл құбылыс қосарлы тынысалу деп аталады.

Сүтқоректілердің өкпесінде ауатамырлар таралып, оның төменгі ұштары өкпе көпіршіктерімен аяқталады. Өкпе қылтамырлары да жиі тор түзеді. Осыдан сүтқоректілердің өкпесі қанды оттегімен жақсы қамтамасыз етеді. Тыныс алуды қабырға арасындағы бұлшықеттер мен көкірек, құрсақ қуыстарын бөліп тұратын көкеттің жиырылып, босаңсуы қамтамасыз етеді.

Сүтқоректілердің көмекейінде дыбыс сіңірлері жақсы дамыған. Жануар әр түрлі дыбыс шығарып, өз туыстастарына, үйіріне қауіп-қатер туралы, өзінің қай жерде екені және т. б. туралы хабар беріп, білдіреді.

ІV. Бекіту.

Көпжасушалы жануарлардың тынысалу жүйесінің құрылысы ағзаның даму деңгейіне, тіршілік ортасына қарай біртіндеп күрделене түседі:

- ішекқуыстыларда (гидра), құрттарда, былқылдақденелілерде газалмасу дененің сыртқы тері жабыны арқылы жүреді;

- шаянтәрізділер желбезекпен, суда тіршілік ететін ұлулар, өрмекшітектестер өкпе қапшықтарымен, бунақденелілер демтүтікпен (трахея) тыныс алады;

- құрлық ұлулары өкпесі арқылы тыныс алады;

- суда тіршілік ететін омыртқалылар - балықтар және қосмекенділердің дернәсілдері желбезек арқылы тыныс алады;

- құрлық омыртқалыларының (қосмекенділер, жорғалаушылар, құстар, сүтқоректілер) тынысалу мүшесі - өкпе.

Тыныс алудың негізгі мәні - ағза оттегімен үздіксіз қамтамасыз етіліп, одан көмірқышқыл газы үздіксіз шығарылуы, яғни газалмасу болып табылады.Үй тапсырмасы. § 39 оқып, 90-суретті салу.

Сабақ: 38

Тақырыбы: §40. Көпжасушалы жануарлардың зәр шығаруы және зәршығару жүйесінің құрылысы

Сабақтың мақсаты: омыртқасыз дәне омыртқалы жануарлардың зәр шығаруы және зәршығару жүйесінің құрылысы қайлы білімдерін кеңейту; адамның тұлға ретінде қалыптасуын, адамгершілік тәрбиеге баулу; өз беттерімен іздену дағдысын қалыптастыру.

Сабақтың әдісі: түсіндірмелі

Сабақтың типі: құрастырлған

І Ұйымдастыру кезеңі.

ІІ. Үй тапсырмасын тексеру кезіңі

Балықтар оттегінің қандай түрімен тыныс алады? Балықтың негізгі тыныс алу мүшелерін атап, тыныс жолын сатысымен дәптерге жазыңдар.

Бақа мен шұбалшаңның тыныс алу мүшелерінде қандай ортақтық бар? Балықпен ше? Бақаның тыныс алу жүйесіндегі негізгі ерекшелік (артықшылық деуге де болар) неде?

Жорғалаушылардың (мысалы, кесіртке, жылан, т. б.) тыныс алу жүйесінің бақадан гөрі жоғары, құстар мен сүтқоректілерден гөрі төменгі даму деңгейінде екенін немен түсіндіруге болады?

Құстардағы қосарлы тыныс алудың қандай маңызы бар?

«Танау тесігі - көмекей - кеңірдек - өкпе - қан жүйесі» жоғары деңгейде қандай жануарлар - топтарында дамыған?

ІІІ. Жаңа материалды түсіндіру кезеңі

Жануарлар ағзасы айналадағы ортадан қорек, газ және суды үздіксіз денеге жеткізіп, оларды өңдеп, одан өз тіршілігін қамтамасыз ететін қажетті заттарды алады. Сырттан келген және өңдеуден түзілген қажетсіз заттарды денесінен шығару да тіршілік үшін өте қажетті процесс. Ол заттар шығарылмаса, ағза «қоқыс жәшігіне» айналып, ластанып, уланар еді және көлемі, салмағы шексіз өсіп, ешбір қимыл-қозғалыссыз шөгіп жатар еді. Бұл сөзсіз тіршілікті жояды.

Ағзада түзілетін әр түрлі зиянды заттар қатты, сұйық және газ күйінде болады. Газдың ағзадан шығарылуымен таныстық. Ал басқа зиянды заттардың денеден шығуының өз жолдары бар. Оның құрылысы мен күрделілігі жануардың даму деңгейіне байланысты.

Құрттарда (ақ сұлама, шұбалшаң) зәршығару мүшесінің дене ішіндегі ұшы кеңірек кірпікшелі жұлдызша тәрізді болып жіңішке түтікке айналады да, оның ұшы тері жабыны арқылы сыртқа ашылады.

Ұлуда зәршығару қызметін шапанша қуысына ашылатын бүйрек атқарады. Оның құрылысы күрделірек болғанымен, ол шұбалшаңның жұлдызша түтіктеріне ұқсас.

Шаянтектестерде зәршығару мүшесінің қызметін жасыл түсті жұп без атқарады. Әр безден шығатын түтікше қан арқылы жиналатын зиянды заттарды мұртшалардың түбінен сыртқа шығарады.

Өрмекшілер мен бунақденелілер негізінен мальпигий түтікшелері арқылы зәр шығарады. Дегенмен өрмекшінің көкірек бөлімінде бүйрегі болады. Ал қоңыздың тоқ ішек пен аш ішектің жалғасатын жеріндегі мальпигий түтікшелеріне денедегі зиянды сұйықтар жиналып, аналь тесігі арқылы сыртқа шығарылады.

Омыртқалы жануарлардың зәршығару жүйесі бір-бірімен ұқсас. Бүйректен несеп (зәр) несепағар түтігі арқылы қуыққа жиналып, одан клоака арқылы сыртқа шығарылады. Дегенмен бұл жүйеде әр жануардың түріне қарай аздаған өзіне тән ерекшеліктер бар. Мысалы, құста қуық болмайды. Несеп бүйректен несеп түтігі арқылы клоакаға жиналады да, сыртқа жиі шығарылады. Бұл - құстың ұшуымен байланысты ерекшелік, яғни оның денесін жеңілдететін бейімділік қасиеті болып табылады.

ІV. Бекіту.

Сонымен зәршығару - жануар ағзасына тән, асқорытумен тікелей байланысты, денені артық, зиянды заттардан тазартып, тіршіліктің сақталуын қамтамасыз ететін аса маңызды процесс.

Зәршығару мүшелері жануарлардың әрқайсысында әр түрлі болғанымен, барлығының қызметі ағзаға түскен немесе ағзада түзілген зиянды заттарды «сүзіп», «жинақтап», сыртқы ортаға шығару болып табылады.

Зиянды заттарды ағзада бөліп, жинақтайтын негізгі мүше: қарапайымдарда - жиырылғыш вакуольдер, құрттарда - жұлдызша түтікшелер, ұлуда - шұбалшаңның жұлдызша түтікшелеріне ұқсас бүйрек, шаянтектестерде - жасыл түсті бір жұп бездер, өрмекшітектестер мен бунақденелілерде - мальпигий түтікшелері, омыртқалы жануарларда - бүйрек.

Үй тапсырмасы. § 40 оқып, 91, 92-суреттерді салу.


Сабақ: 39

Тақырыбы: §41. Көпжасушалы жануарлардағы қан, лимфа және қанайналымы

Сабақтың мақсаты: көпжасушалы жануарлардағы ағзаның ішкі ортасын құрайтын негізгі формалар: қан, лимфа жайлы түсінік қалыптастыру; адамның тұлға ретінде қалыптасуын, адамгершілік тәрбиеге баулу; өз беттерімен іздену дағдысын қалыптастыру.

Сабақтың әдісі: түсіндірмелі

Сабақтың типі: құрастырлған

І Ұйымдастыру кезеңі.

ІІ. Үй тапсырмасын тексеру кезіңі

Поурочный план по биологии (6 класс)Поурочный план по биологии (6 класс)

Поурочный план по биологии (6 класс)

ІІІ. Жаңа материалды түсіндіру кезеңі

Жоспар:

  1. Қанның ағзада атқаратын қызметі.

2. Ағзаның қанайналым жүйесі

Бүгін өтетін жаңа терминдер

  • Эритроцит

  • Лейкоцит

  • Гемоглобин

  • Фагоцит

  • Фагоцитоз

  • Антидене

  • Иммунитет

Қанның ағза үшін манызы қандай?

Поурочный план по биологии (6 класс)

Поурочный план по биологии (6 класс)

Поурочный план по биологии (6 класс)

Орыс ғалымы И. И. Мечников лейкоциттерді - фагоциттер, яғни «обыр» жасушалар. Олардың микробтарды жоюын фагоцитоз деп атаған.

Қан плазмасында ағзаны әр түрлі микробтардан қорғайтын антидене деп аталатын нәруыздар бар. Бұлар лимфада, көкбауырда және басқа жерлерде түзіледі. Микробтар (бактериялар, вирустар) ағзада аурудың бір түрін (қызылша, көкжөтел, шешек және т. б.) туғызса, осы микробтарды, олардың зиянды әсерін жоятын антидененің түрі пайда болады. Ауру жазылған соң да олар ағзада сақталып қалады. Антиденелер ауруды туғызатын микробтардан ағзаны қорғайды. Жануар немесе адам ол аурумен қайталап ауырмайды. Ағзаның осындай қасиетін жүре пайда болған иммунитет дейді. Ал көптеген ағзаларда ата тегінен ұрпағына тұқым қуалау жолымен өтіп (беріліп) отыратын антиденелер де бар. Мысалы, жануарда болатын кейбір аурулармен (жануар обасымен) адам ауырмайды. Себебі адамда ол ауруды болдырмайтын антиденелер бар. Ағзаның ауру қабылдамайтын мұндай қасиетін табиғи иммунитет дейді.

Елімізде кейбір жұқпалы және қауіпті ауруларды болдырмау үшін жануарды, адамдарды жас кезінде әдейі егеді. Олардың ішінде әлсіретілген ауру қоздырғыштары бар дәрі болады. Егілген ағза жеңіл ғана ауырады. Есесіне ағзада өмір бойы немесе көп уақыт сақталатын жасанды иммунитет қалыптасады. Адам ол аурумен ауырмайды.

ІV. Бекіту.

Сәйкестілігін тап:

Эритроцит

Оттегін тасымалдайтын күрделі нәруыз

Лейкоцит

Ауруды қабылдамайтын қасиеті бар

Гемоглобин

«Обыр» жасушаларының қызметі

Фагоцитоз

Микробтардан қорғайтын нәруыз

Антидене

Ядросыз қызыл қан түйіршіктері

Иммунитет

Ядролы ақ қан түйіршіктері

Кім жылдам?

1-топ құрамына кіретін заттар?

2. Қанның қызыл түйіршігін қалай атаймыз?

3. Қан айналым жүйесі қандай жануарлардан басталады?

4.Эритроциттер қайда түзіледі?

5.Ақ қан түйіршіктерін қалай атаймыз?

2-топ

  1. Микробтар тудыратын қандай ауруларды білесіңдер?

  2. Фагоцитозды ашқан кім?

3. Антидене қайда түзіледі?

4. Қандай аурумен адам ауырмайды?5. Лейкоцит басқаша қалай аталады?

Сабақ: 40.

Тақырыбы: §42. Омыртқасыз жәндіктердің қанайналым жүйесінің құрылысы

Сабақтың мақсаты: омыртқасыз жәндіктердің қанайналым жүйесінің құрылысын түсіндіру; адамның тұлға ретінде қалыптасуын, адамгершілік тәрбиеге баулу; өз беттерімен іздену дағдысын қалыптастыру.

Сабақтың әдісі: түсіндірмелі

Сабақтың типі: құрастырлған

І Ұйымдастыру кезеңі.

ІІ. Үй тапсырмасын тексеру кезіңі

Қанның құрамына қандай заттар кіреді? Қан ағзада қандай қызмет атқарады?

Эритроциттер қандай мүшелерде түзіледі?

Қан газалмасудан басқа тағы қандай жұмыс атқарады?

Лейкоциттердің эритроциттерден қандай айырмашылықтары бар? Бұл жасушалар қандай қызмет атқарады?

Эритроцитті «қанның қызыл түйіршігі» деп неге атайды? Бұл жасушаның қызыл түсті болуы оның құрамындағы қандай затқа байланысты? (Атауын айту керек)

Гемоглобиннің ағза тіршілігі үшін қандай маңызы бар?

Антидене деген не?

Табиғи иммунитет деген не?

Жасанды иммунитет қалай пайда болады?

Лейкоциттерді басқаша қалай атайды? Олардың атқаратын жұмысы не деп аталады?

ІІІ. Жаңа материалды түсіндіру кезеңі

Шұбалшаңның қанайналым жүйесі әр буылтықта жеке болады. Сақиналы қан тамырлармен өзара байланысқан ірі арқа қантамырынан және құрсақ қантамырынан тұрады. Бұл екеуінен қылтамырлар тарамдалып, теріні және зәршығару, асқорыту, жүйке жүйесі, т. б. ішкі мүшелерді түгелдей торлап жатады.

Дененің алдыңғы бөлігіндегі ірілеу сақиналы қантамырлар - «жүрекше» деп аталады. Ол жиырылып босаңсуы нәтижесінде қан құрсақ қантамырлармен дененің артқы жағына, арқа қантамыры мен алдыңғы бөліміне қарай ағады.

Дене қуысына тікелей құйылмай, қантамырлары арқылы таралып айналатын қан айналымы тұйық қанайналым жүйесі деп аталады. Шұбалшаңның қанайналымы осылай жүзеге асады.

Ұлулардың, шаяндар мен өрмекшілердің қанайналымы ашық қан айналым жүйесіне жатады. Бұл жануарларда қан жүректен, ұшы тұйық емес қантамырларына, одан дене қуысына құйылады. Қан ұлпалар арасына жайылып, газ, зат алмасады да (оттегін, нәрлі заттарды ішкі мүшелерге олардан береді, қажетсіз заттарды сіңіреді) қантамырлары арқылы өкпеде оттегімен қанығып жүрекке келеді.

ІV. Бекіту.

Сөйтіп қан ашық қанайналым жүйесімен қозғалады. Аталған жәндіктердің ішінде ұлудың жүрегі ғана екі бөлімнен - құлақшадан және қарыншадан тұрады. Басқаларының жүрегі бір бөлімді. Бунақденелілерде де қанайналымы ашық; қан нәрлі заттарды тасымалдайды; тыныс алуға қатыспайды.

Қанайналым жүйесін неліктен «тасымалдау жүйесі» дейді? Қанды бұл жүйеге шығарып, қайтарып отыратын қандай мүше?

Шаянның «өкпесінің» атауы қандай еді? (Қандай ортада мекендейтінін еске түсіріңдер). Қанайналымы қандай қызмет атқарады?

Бунақденелілердің қанайналымы қызметінің шаян мен өрмекшіден ерекшелігі қандай?

Үй тапсырмасы. § 42.



Сабақ: 41.

Тақырыбы: §43. Омыртқалы жануарлардың қанайналым жүйесінің құрылысы

Сабақтың мақсаты: омыртқалы жануарлардың қанайналым жүйесінің құрылысын түсіндіру; адамның тұлға ретінде қалыптасуын, адамгершілік тәрбиеге баулу; өз беттерімен іздену дағдысын қалыптастыру.

Сабақтың әдісі: түсіндірмелі

Сабақтың типі: құрастырлған

І Ұйымдастыру кезеңі.

ІІ. Үй тапсырмасын тексеру кезіңі

Қанайналым жүйесін неліктен «тасымалдау жүйесі» дейді? Қанды бұл жүйеге шығарып, қайтарып отыратын қандай мүше?

Шұбалшаң, ұлу, шаян (өзен шаяны), шаршылы өрмекші, зауза қоңыздың қанайналымы туралы қанның жүректен қантамырларына, одан тиісті жұмыс атқарып қантамырлары арқылы өкпеге келіп, қайтадан жүрек арқылы осы жолын қайталайтынын білдіңдер. Енді шұбалшаңның қайайналым жүйесін шартты сызбамен (мұны дәптерге сызып алу керек) көрсетіңдер;

а) осындағы «жүрекшені», сақиналы қантамырларды және арқа, құрсақ қантамырларын анықтап, әрқайсысын сызықшамен көрсетіп жазыңдар. Қан қалай, қандай бағытпен, «жолмен» денені айналып шығады?

ә) «өкпе» дегенімізбен шұбалшаңда өкпе жоқ қой. «Өкпе» деп атағанымыз дененің қай мүшесі? (атауын ата);

б) шұбалшаңдағы қанайналым неліктен «тұйық жүйе» деп аталады?

Шаянның «өкпесінің» атауы қандай еді? (Қандай ортада мекендейтінін еске түсіріңдер). Қанайналымы қандай қызмет атқарады?

Бунақденелілердің қанайналымы қызметінің шаян мен өрмекшіден ерекшелігі қандай?

ІІІ. Жаңа материалды түсіндіру кезеңі

Балық омыртқалы жануарларға жатады. Балықтың жүрегі екі қуысты; ол дененің құрсақ жағында орналасқан. Қан жүрек қарыншасынан желбезектерге қарай шығатын ірі қантамыры - құрсақ қолқасына өтеді. Қарыншаның қақпақшасы қанның кері ағуына мүмкіндік бермейді. Бұл қан, көмірқышқыл газы көп болғандықтан, вена қаны деп аталады. Оның түсі қызыл қоңыр болады. Желбезекке келгенде құрсақ қолқасынан оңға және солға қарай қантамырлар таралады. Олар желбезекте ұсақ қылтамырларға тармақталып, оттегіне қанығады да, артерия қанына айналады. Артерия қан тамырлары жинақталып, хорданың астында созылып жатқан арқа қолқасына құйылады. Қолқадан дененің барлық мүшелеріне қылтамырлар тармақталады. Ондағы әр түрлі ұлпаларда артерия қаны оттегін беріп, көмірқышқыл газын және түрлі қажетсіз өнімдерді сіңіреді де, вена қантамырымен ағып, жүректің құлақшасына құйылады. Ол жиырылып, қан қарыншаға өтеді. Сөйтіп балықтың қаны бір шеңбер жасап, бүкіл денені айналып шығады. Сондықтан балықтың қанайналым жүйесін біршеңберлі қанайналым жүйесі дейді.

Қосмекенділердің жүрегі үш бөлімді, қарыншадан және екі құлақшадан тұрады. Қан дененің барлық мүшелерінен вена қантамырымен жүректің оң құлақшасына құйылады. Бұл қанда көмірқышқыл газы көп. Сол жақ құлақшаға өкпеден оттегін сіңірген қан құйылады. Құлақшалар жиырылған кезде қарыншаға екі құлақшадан біраз қан өтіп, артерия мен вена қаны араласады да, денесіне аралас қан тарайды. Қарыншадан ірі артерия қан тамыры шығып, ол денені бойлап артқы жағына қарай ағады. Одан көптеген қылтамырлар шығып, бүкіл ұлпаларды торлайды. Оларды оттегімен, қоректік заттармен қамтамасыз етеді. Артерия біртіндеп вена қанына айналып, вена қантамырымен жүрекке қарай ағады.

Бақаның қанайналым жүйесінде екі шеңбер бар. Қанды жүректен бүкіл денеге тарататын артерия қантамырлары мен денеден жүрекке оралатын вена қантамырын үлкен қанайналым шеңбері деп атайды. Қанның өкпе мен теріге баратын, одан жүрекке қайта келетін тармағы - кіші қанайналым шеңбері деп аталады.

Жорғалаушылардың жүрегі, қанайналым жүйесі бақанікіне ұқсас. Бұларда жүрек үш бөлімді: қарыншадан, екі құлақшадан тұрады. Олардың бақадан ерекшелігі жүрек қарыншасы жартылай пердемен екі бөлімге бөлінеді. Бірақ перде қарыншаны толық бөлмегендіктен артериялық қан мен веналық қан (бақамен салыстырғанда) аз мөлшерде болса да араласады. Сондықтан қосмекенділер мен жорғалаушылардың ағзасында зат алмасу баяу жүреді де, дене температуралары тұрақсыз, қоршаған ортаның температурасына тәуелді болады. Ауа райы салқын солтүстік аймақтарда қосмекенділер мен жорғалаушылардың сирек таралғаны және жылы аймақтарда қыста ұйқыға жататыны содан. Бұларды салқын қанды жануарлар дейді.

Құстар мен сүтқоректілердің жүрегі төрт бөлімнен тұрады. Жүрек қарыншасының пердесі оны толық екі бөлімге бөліп, қан араласпайды. Дене мүшелеріне таза артерия қаны таралып, өкпеге вена қаны келеді. Бұл жануарларда зат алмасу қарқынды жүреді. Дене температурасы тұрақты, қоршаған ортаның температурасына тәуелді емес. Оларды жылықанды жануарларға жатқызады. Бұл жануарлар жер бетінің барлық аймақтарында таралған.

ІV. Бекіту.

Сонымен, көпжасушалы жануарларда шұбалшаңнан бастап қанайналым жүйесі болады. Қанайналым жүйесінің құрылысы жануарлардың әр түрлі топтарында түрліше және даму деңгейіне қарай біртіндеп күрделенеді.

Әріппен белгіленген қанайналым жүйелерінің қайсысы қандай жануарға тән екенін анықтап, әріп пен жануар нөмірін қосып дәптерлеріңе жазыңдар және түсіндіріңдер.

А. Жүрегі екі бөлімді. Қанайналым жүйесі бір шеңберлі. Организмі оттегіне бай таза артериялық қанмен қамтамасыз етіледі (неліктен?). (3. Балық)

Ә. Жүрегі үш бөлімді. Ағзасы веналық және артериялық қан бірдей мөлшерде араласқан қанмен қамтамасыз етіледі (неліктен?). Қанайналым жүйесі екі шеңберлі. (4. Құрбақа.)

Б. Жүрегі үш бөлімді. Ағзасы артериялық қаны көбірек аралас қанмен қамтамасыз етіледі. Канайналым жүйесі екі шеңберлі. (1. Кесіртке.)

В. Жүрегі төрт бөлімді. Ағзасы таза артериялық қанмен қамтамасыз етіледі (неліктен?). (2. Арқар; 5.Құс.)

Қосмекенділер мен жорғалаушылар солтүстік аймақтарда өте сирек таралған. Мұның себебі неде? Бұған қанның қандай қатысы бар?

Құстар мен сүтқоректілер жүрегі құрылысының жорғалаушылар жүрегі құрылысынан қандай артықшылықтары бар?

Бұлардың дене температурасының тұрақты, орта жағдайларына тәуелді еместігін қалай түсіндіруге болады?

Үй тапсырмасы. § 43 оқу, 93, 94, 95-суреттерді салу.






Сабақ: 42

Тақырыбы: §44. Көпжасушалы жануарлардың қозғалуы. Тірек-қимыл жүйесінің құрылысы

Сабақтың мақсаты: омыртқасыз жануарлардың қозғалу жүйесінің ерекшеліктерін, тірек-қимыл жүйесінің құрылысын оқушы тұлғасына жете түсіндіру; адамның тұлға ретінде қалыптасуын, адамгершілік тәрбиеге баулу; өз беттерімен іздену дағдысын қалыптастыру.

Сабақтың әдісі: түсіндірмелі

Сабақтың типі: құрастырлған

І Ұйымдастыру кезеңі.

ІІ. Үй тапсырмасын тексеру кезіңі

Қосмекенділер мен жорғалаушылар солтүстік аймақтарда өте сирек таралған. Мұның себебі неде? Бұған қанның қандай қатысы бар? Құстар мен сүтқоректілер жүрегі құрылысының жорғалаушылар жүрегі құрылысынан қандай артықшылықтары бар? Бұлардың дене температурасының тұрақты, орта жағдайларына тәуелді еместігін қалай түсіндіруге болады?

ІІІ. Жаңа материалды түсіндіру кезеңі

Жоспар:

1. Қозғалу және оның маңызы

2. Омыртқасыз жануарлардың қозғалуы.

Қозғалу және оның маңызы. Ағза үздіксіз қозғалыста тіршілік етеді. Қимыл-қозғалыстың түрі өте көп. Тіпті ұйқыда жатқан жануарды мұқият қарап, бақыласаңдар, денесінің алуан түрлі қимылдап-қозғалып жататынын байқайсыңдар. Жануар ағзасындағы көптеген қимыл-қозғалыстар мен (тынысалу, қанайналымы, астың қорытылуы, т. с. с.) таныстыңдар. Жануарлар бүкіл денесімен иіліп, бүгіліп немесе адымдап, жүгіріп орын алмастырып қозғалады. Жануарлар мұндай қозғалыс арқылы өз тіршілігіне қауіпті жағдайлардан қорғанады (амебаның тұз ери бастаған тамшыдан тұзы жоқ тамшыға өтуін еске түсіріңдер). Ол тіршілігіне қажетті жағдайларды іздеп табады (кірпікшелі кебісшенің пішен бактериялары көп жиналған жерге «жүзіп» баруы).

Күнделікті өмірімізде жануарлар қозғалуының қаншама түрін көреміз: ұшқан құс, аулада секеңдеп дән, қоңыз теріп жеген торғайлар. Тіршілік қамымен ерсілі-қарсылы қозғалып, соқпақ «салып алған» құмырсқалар. Тізе берсек мұндай мысалдар көп. Қозғалыс - жануарлар тіршілігін қамтамасыз ететін аса маңызды әрекет.

Омыртқасыз жануарлардың қозғалуы. Гидра бір затқа табанымен бекиді. Оның қозғалуында сыртқы қабаты - эктодермадағы жабын-бұлшықет жасушалары маңызды рөл атқарады. Бұл жасушалардың әрқайсысының түбінде жиырылғыш бұлшықетті талшық бар. Барлық жасушалардың осы талшықтары қысқарғанда гидраның денесі жиырылады. Егер дененің бір жағындағы талшықтар жиырылса, онда гидра денесі сол бағытқа қарай иіледі де, қармалауыштарымен төсемікке (субстрат) бекінеді. Тек осыдан соң ғана табанын алғашқы бекіп тұрған жерден босатып, бекінген алдыңғы жағына денесін тартып алады. Табанымен бекінгеннен кейін денесі бас жағынан бастап тағы созылады. Сонымен гидра «адымдап» қозғалады.

Гидра бірде табанымен, бірде қармалауыштарымен кезек бекініп «төңкеріліп» те қозғалады. Бұл қозғалыстардың қай түрі болсын жабын ұлпалардағы талшықты жасушалар арқылы жүзеге асады.

Шұбалшаңның денесі ұзарып жіңішкереді, қысқарып жуандай да алады.

Құрттың үнемі сілемейлі шырышпен шыланып, ылғалданып тұратын жұқа мөлдір терісінің астында тері, жанасып жататын сақиналы бұлшықеттер және оның ішкі жағында денені бойлап ұзын салалы бұлшықеттер орналасады. Әрбір буылтығының құрсақ жағында төрт жұптан қысқа қылтандары бар.

Сақиналы бұлшықеттер жиырылғанда құрт денесі жіңішкереді. Дененің артқы бөлігіндегі қылтандары жерге тіреліп, алдыңғы бөлігі алға қарай жылжып, ұзарады. Одан соң ұзын салалы бұлшықеттер жиырылады. Бұл кезде дененің алдыңғы бөлігіндегі қылтандары жерге тіреледі де, артқы бөлігі алға тартылып, дене қысқарады.

Сөйтіп, сақиналы және ұзын салалы бұлшықеттердің кезектесіп жиырылуы мен дененің артқы және алдыңғы бөлігіндегі қылтандарының алма-кезек тірек болуы құрттың алға жылжып қозғалуын қамтамасыз етеді.

Шұбалшаңдар топырақты бас бөлігімен қазып, тіршілік етеді. Тығыз топырақты «аузымен асап», ішегінен өткізіп, аналь тесігі арқылы шығарып отырады. Бұдан борпылдақ топырақтар майда түйіршікке айналып, ауа мен суды сіңіреді. Топырақ құрылымы жақсарады. Мұндай топырақта өсімдіктер жақсы өседі.

Жүзім ұлуы, бөгет ұлуы, айқұлақ сияқты былқылдақденелілер тері бұлшықет қапшығын түзетін жұмсақ денесімен, «аяқ» деп аталатын құрсақ бөлімінің толқынданып жиырылуы, созылуы арқылы баяу жылжып қозғалады. Дене сыртын шылайтын шырыш ұлудың аяғы мен төсемік (ағаш жапырағы, су түбіндегі тас, су өсімдіктері және т. с. с.) арасындағы үйкелісті жеңілдетіп, қозғалуға мүмкіндік береді.

Кальмар, сегізаяқ, каракатица сияқты теңізде тіршілік ететін былқылдақденелілер реактивті тәсілмен қозғалады (98-сурет). Шапанша саңылауы арқылы шапанша қуысына су толады да, одан соң «аяқтың» алдыңғы бөлігінен пайда болған шұқырақ (воронка) арқылы сыртқа үлкен күшпен айдап шығарылады. Осы су ағыны денені алға қарай серпінді итеріп, екпінмен жылдам қозғалтады.

Өзен шаянының денесі екі бөлімнен баскөкірек және құрсақтан тұрады. Баскөкірек бөлімінде (98-сурет) сипап сезу, иіс сезу қызметін атқаратын бірі қысқа, екіншісі ұзын екі жұп мұртшалары бар. Одан соң 1 жұбы үстіңгі жақ, 2 жұбы астыңғы жақ, 3 жұбы жақаяқтар деп аталатын түрі өзгерген аяқтардан тұратын ауыз аппараты және 5 жұп жүретін аяқтар орналасқан. Жүретін аяқтардың бірінші жұбы жемін ұстайтын және жауынан қорғанатын қысқышқа айналған. Су түбінде шаян осы жүретін аяқтардың көмегімен басын алға қаратып баяу жылжып қозғалады. Өзен шаянының құрсақ бөлімінде жүзуге қатынасатын және түрлі басқа қызмет атқаратын 5 жұп кішкентай құрсақ аяқтары бар. Құрсақ бөлімі бунақты және жақсы дамыған құрсақ ұшында құрсақ аяқтарының алтыншы жұбы соңғы бунақпен бірігіп жүзу қанатын түзеді.

Шаян суда құрсағын алға қаратып, оны баскөкіректің астына қарай бүгіп, қайта жазады. Жүзбеқанатының көмегімен суды қарпып, едәуір жылдам жүзеді. Суды қарпып, дененің су толқынын «іліп» ілгері жүзуіне болар-болмас қылтандары бар құрсақ аяқтары да көмектеседі.

Өрмекшілердің 4 жұп, бунақденелілердің 3 жұп аяқтары бар. Аяқтары көкірек бөлімінде орналасады. Олар жорғалап жүру, біреуінде жүгіру, енді біреуінде жүзу, тағы бірінде секіру, тіпті топырақ қазу қызметін де атқарады.

Сонымен қатар өрмекшілердің орын алмастырып қозғалуына, қорегін ұстап алуына құрсағының ұшындағы үш жұп өрмек бездерінен бөлінетін сұйықтық арқылы тоқылатын өрмек те көмектеседі. Көп жағдайда жас өрмекші биіктеу бұта не ағашқа жорғалап шығып, өрмек безінен «жіп» шығарады да, оның ұшын ағаштың бір жеріне бекітеді. Өзі сол өрмек жібімен төмен салбырап тұрады. Сәл жел соққанда өрмек үзіліп шудаланады, желге ілесіп ұшады. Өрмекші осы өрмек шудасының көмегімен едәуір алыс жерлерге таралады.

Бунақденелілердің көптеген түрлерінде (көбелектер, қоңыздар, инеліктер) 2 жұп қанат бар. Бұл қанаттар арқылы олар ұшып қозғалады.

ІV. Бекіту.

Сонымен жануарлардың бір тобының, кейде бір топқа жататын әр түрінің мүшелер жүйесі, жануардың даму деңгейіне сәйкес біртіндеп күрделенеді екен.

Біліміңді сына.

1. Қозғалуға қандай ұлпаның қандай жасушалары қатысады? (бұлшықет ұлпасы, жүйке ұлпасы - нейрон)

2. Шұбалшаңның қозғалуында қандай мүшелері негізгі рөл атқарады? (тері астыңдағы сақиналы бұлшықеттер, әрбір буылтығының құрсақ жағында 4 жұптасқан қысқа қылтандары бар)

3. Шұбалшаңдардың топырақтың құрылымын жақсартатыны белгілі. Мұны қалай түсіндірер едіңдер? (Тығыз топырақты «аузымен асап», ішегінен өткізіп, аналь тесігі арқылы шығарып отырады. Бұдан борпылдақ топырақтар майда түйіршікке айналып, ауа мен суды сіңіреді. Топырақ құрылымы жақсарады)

4. Былқылдақденелілер қалай қозғалады? Бұлардың қозғалуында шырыштың қандай рөлі бар? (Жүзім ұлуы, бөгет ұлуы, айқұлақ сияқты былқылдақденелілер тері бұлшықет қапшығын түзетін жұмсақ денесімен, «аяқ» деп аталатын құрсақ бөлімінің толқынданып жиырылуы, созылуы арқылы баяу жылжып қозғалады. Дене сыртын шылайтын шырыш ұлудың аяғы мен төсемік (ағаш жапырағы, су түбіндегі тас, су өсімдіктері және т. с. с.) арасындағы үйкелісті жеңілдетіп, қозғалуға мүмкіндік береді)

5. Өзен шаяны орын ауыстырып қозғалуын қамтамасыз ететін қандай мүшелері бар? Олардың қайсылары дененің қандай бөлімінде орналасқан? (Баскөкірек бөлімінде (98-сурет) сипап сезу, иіс сезу қызметін атқаратын бірі қысқа, екіншісі ұзын екі жұп мұртшалары бар. Одан соң 1 жұбы үстіңгі жақ, 2 жұбы астыңғы жақ, 3 жұбы жақаяқтар деп аталатын түрі өзгерген аяқтардан тұратын ауыз аппараты және 5 жұп жүретін аяқтар орналасқан. Жүретін аяқтардың бірінші жұбы жемін ұстайтын және жауынан қорғанатын қысқышқа айналған. Су түбінде шаян осы жүретін аяқтардың көмегімен басын алға қаратып баяу жылжып қозғалады)

6. Шаян бас жағын алға қаратып жүзе ала ма? Неге? Шаянның жүзу аяқтары неше жұп, дененің қандай бөлімінде орналасады? (Өзен шаянының құрсақ бөлімінде жүзуге қатынасатын және түрлі басқа қызмет атқаратын 5 жұп кішкентай құрсақ аяқтары бар. Құрсақ бөлімі бунаяқты және жақсы дамыған құрсақ ұшында құрсақ аяқтарының алтыншы жұбы соңғы бунақпен бірігіп жүзу қанатын түзеді)

7. Өрмекшілер мен бунақденелілер қандай мүшелердің көмегімен орын ауыстырып қозғалады? Қозғалу мүшелері дененің қай бөлімінде орналасады? (Өрмекшілердің 4 жұп, бунақденелілердің 3 жұп аяқтары бар. Аяқтары көкірек бөлімінде орналасады)

8. Омыртқасыздардың ішінде орналастырып қозғалу мүшелерінің күрделенуі және қызметі жағынан қандай жануарлар жоғары сатыда тұр? (бунақденелілер)

Үй тапсырмасы. § 44 оқу, 99-суретті салып келу.










Сабақ: 43

Тақырыбы: § 45. Омыртқалы жануарлардың қозғалуы

Сабақтың мақсаты: омыртқалы жануарлардың қозғалу мүшелерін, олардың әрбір класының өзіндік ерекшеліктерін түсіндіру; түрлі тәрбиелік шаралардың әсерімен оқушы тұлғасында жағымды өзгерістерге жету.

Сабақтың әдісі: түсіндірмелі

Сабақтың типі: құрастырлған

І Ұйымдастыру кезеңі.

ІІ. Үй тапсырмасын тексеру кезіңі

Қозғалудың жануар тіршілігінде қандай маңызы бар? (1-2 мысалмен қысқаша әңгімелеңдер).

Гидра қалай орын ауыстырып қозғалады? (тақтаға сызбасын жасап көрсетуге болады).

Бақұлумен жүргізген жұмысқа, бақылағандарыңа сүйеніп былқылдақденелілер қалай қозғалатынын әңгімелеп талдаңдар.

Диқандар, бау-бақша өсіретіндер түсім алудағы шұбалшаңның рөлін жоғары бағалайды. Себебі неде?

Реактивті тәсілмен қозғалу қай жануарларға тән? Мұндай тәсілмен қозғалу оларда қалай жүзеге асады?

Бунақденелілер қандай мүшелердің көмегімен қалай қозғалады?

Бунақденелілердің және өрмекшілердің ішінде ұшып, орын ауыстырып қозғалатындары бар. Жәндіктердің осы екі түрінің ұшуындағы айырмашылығы неде?

Тірек-қимыл жүйесінде жануарлардың орын ауыстырып қозғалуында бұлшықет қандай қызмет атқарады? Жауап нақтылы, дәлелді болу үшін ұлу, шұбалшаңды мысалға алуға болады.

ІІІ. Жаңа материалды түсіндіру кезеңі

Омыртқалы жануарлардың қозғалу мүшелері жүйесімен танысуды балықтан бастайық.

Балық суда тіршілік ететіні белгілі. Сондықтан оның су ішінде еркін қозғалуын қамтамасыз ететін мүшелері мен мүшелер жүйесі жақсы жетілген.

Көптеген балықтардың дене пішіні суда жүзуге бейімделген. Бас жағы сүйірлене бітіп, тұлғаға қарай дөңестеніп жуандайды, құйрығына қарай жіңішкереді. Құйрығы жүзбеқанатпен аяқталады. Екі бүйірі сәл қысыңқы болады. Денесі сүйекті қабыршақпен қапталған. Әр қабыршақтың артқы жиегі келесі қабыршақтың алдыңғы жиегіне жапсарласа орналасады.

Балықтың құйрық жүзбеқанатынан басқа бір жұп көкірек, бір жұп құрсақ жүзбеқанаттары бар. Ал құйрық, бір немесе екі арқа және бір құйрықасты (аналь) жүзбеқанаттары сыңар болады.

Алға қарай жүзгенде құйрық жүзбеқанаты негізгі рөл атқарады. Балық көкірек және құрсақ жүзбеқанаттарының көмегімен судың төменгі қабатына түсіп, беткі қабатқа көтеріледі, әрі денесінің тепе-теңдігін сақтайды. Құйрықасты жүзбеқанаты денені берік ұстауға көмектеседі.

Балықтың су ішінде күрделі қимылдар жасауына бұлшықеттері жәрдемдеседі. Әсіресе тұлғасы мен құйрықтағы бұлшықеттер жақсы жетілген. Оның себебін өздерің ойланыңдар.

Көптеген балықтарда (сазан, алабұға, тұқы және т. б.) жүзуін реттейтін торсылдақ бар. Торсылдақ қан тамырлардан бөлінетін газдардың қоспасына толған кезде балықтың меншікті салмағы азайып, су бетіне жеңіл көтеріледі. Торсылдақ ішіндегі газдың көлемі азайғанда, дене салмағы артып, балық су түбіне қарай батады.

Торсылдақ кейбір балықтарда - дыбыс толқынын күшейтетін резонатор, ал кейбір балықтарда дыбыс шығаратын мүше ретінде жұмыс істейді.

Қосмекенділер - құрлықта тіршілік етуге бейімделген алғашқы омыртқалы жануарлар. Осыған байланысты көптеген түрлерінде екі жұп аяғы бар, олардың артқы аяқтары ұзын болады. Сондықтан олар секіріп қозғалады. Бақа сияқты тіршілігі жартылай сумен байланысты түрлерінде аяқтарының артқы жұбындағы саусақтарының арасында терілі жүзбежарғақ болады.

Аяқтары негізінен үш бөлімнен тұрады. Алдыңғы аяқта - қар, білек және алақан, артқы аяқта сан, сирақ және табан бөлімдері бар. Алақаны төрт саусақты, табаны бес саусақты. Аяқ сүйектері осы үш бөлімге сәйкес келеді. Алдыңғы аяқта тоқпан жілік, кәрі жілік және алақан, саусақ сүйектері болады. Артқы аяқта ортан жілік, асықты жілік және табан сүйектері бар. Бұлар өзара буын арқылы, омыртқа жотасымен екі белдеу арқылы байланысады. Иық белдеуі бұғанадан, қарға сүйектен және жауырыннан түзіледі. Жамбас белдеу өзара бітісіп кеткен, бір шеті омыртқа жотасымен, екінші жағы ортан жілікпен байланысады.

Қосмекенділердің тірек-қимыл жүйесінің құрылысына толық тоқталуымыздың себебі - жорғалаушылардың, құстардың, сүтқоректілердің тірек-қимыл жүйелері қаңқаларының құрылысы бір-бірімен ұқсас. Әрине, қалай қозғалатынына байланысты әр түрдің өзіне тән ерекшеліктері бар.

Мысалы, кесірткенің аяқтары денені жоғары көтере алмайтын, қысқа болады да, аяқтарына құйрығы көмектеседі. Жыландарда аяқ болмайды.

Құстардың алдыңғы аяқтары қанатқа айналған. Қанаттың қалақшасын түзетін ұзын қауырсындар - қанатты қағушы қауырсындар деп аталады. Қанат үстіндегі ірі қағушы қауырсындар денені ауада ұстайтын қалықтау бетін құрады. Құйрықтағы ірі қауырсындар - құстың ұшу бағытын өзгертуге және қонған кезде ұшуды баяулатуға жәрдемдесетін бағыттаушы қауырсындар.

Құстың беломыртқалары, сегізкөз бен құйрықтың алдыңғы омыртқалары бір-бірімен және жамбас сүйектері тұтасып, қозғалмайтындай болып байланысады. Олар денеге, артқы аяқтарға берік, мықты тірек болып табылады.

Сүтқоректілердің тірек-қимыл жүйесінің құрылысы қосмекенділер мен жорғалаушыларға ұқсас. Әрине әр түрдің қозғалуы, соған байланысты тірек-қимыл жүйесінің өзіне тән ерекшеліктері бар.

№19-зертханалық жұмыс.

Тақырыбы: Құстар мен сүтқоректілердің сыртқы құрылысындағы және қаңқасы

Мақсаты: Құстар мен сүтқоректілердің сыртқы құрылысындағы және қаңқасындағы ұқсастықтар мен кейбір ерекшеліктерін зерттеу.

Құрал-жабдықтар: құс (ұзақ не басқа) пен сүтқоректінің тұлыптары (болса әр 4-5 оқушыға бірден, болмаса мұғалімнің қасындағы оңаша үстелге, әр оқушы келіп көретіндей біреуі қойылады), құрастырылған қаңқалары, кейбір жекелеген сүйектері (қабырға, жілік, омыртқа, т. б.), құс қауырсындары. Тақтаға ілінген құс пен сүтқоректінің сыртқы құрылысы мен қаңқаларының кестелері.

Жұмыстың барысы:

1. Алдарыңдағы тұлыптардан құс пен сүтқоректінің дене бөлімдерін, пішінін мұқият қарап, кестедегі суреттерін пайдаланып, дененің әр бөлімінің атаулары, дене пішінін және жабынын, олардың ерекшеліктерін қысқаша сипаттап дәптерге жазыңдар. Екеуінің дене пішініндегі, жамылғысындағы ерекшеліктердің немен байланысты екенін ойланып, жазыңдар.

2. Екеуінің сыртқы мүшелерін қараңдар. Олардың ішіндегі әр жануардың орын ауыстырып қозғалуымен байланысты ерекшеліктеріне көңіл бөлген жөн. Ол - қандай ерекшеліктер? Жазыңдар.

3. Енді құс пен сүтқоректінің қаңқаларын мынадай жоспар сұрақтар бойынша зерделеңдер (кестелерді де пайдалануға болады): 1) Дене бөлімдерінің (бас, мойын, тұлға, құйрық, аяқтар) негізгі сүйектерін тауып, әр бөлім бойынша атауларын тізіп жазыңдар; 2) алдыңғы аяқ қаңқаларындағы екеуіне де ортақ негізгі сүйектерді анықтап, қанат қаңқасындағы сүйектердегі ерекшелікті анықтап қысқаша жазыңдар.

4. Екі қаңқадағы атауы, түрі бірдей, яғни екеуіне де ортақ бір-екі жеке сүйектерді (мысалы, қабырға, ортан жілік, төссүйек) ұстап жай салмақтап көріңдер. Қайсысы жеңіл? Бұл немен байланысты?

5. Жақ сүйектерді зерделеп, ерекшеліктерін жазыңдар.

6. Құс қауырсындарының түрлерін зерделеп, әр түрінің суретін салыңдар, желпуіш қауырсынның құрылысымен танысып, суретіне әр бөлігінің атауын сызықшамен көрсетіп жазыңдар.

7. Жұмыста көріп, зерделегендеріңе сүйене отырып, «Құстың сыртқы құрылысы мен қаңқасының сүтқоректімен ұқсастықтары және ерекшеліктері» тақырыбын қысқаша, нақтылы етіп қорытып жазыңдар.

Нәтижесі:

1) Құстар мен сүтқоректілердің қаңқасындағы ұқсастықтар мен кейбір ерекшеліктерін жаз:

Поурочный план по биологии (6 класс)

Поурочный план по биологии (6 класс)

Ұқсастықтары:_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Ерекшеліктері:__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

2) Құстың қаңқа бөлімдерін атап жаз:

Поурочный план по биологии (6 класс)Поурочный план по биологии (6 класс)Поурочный план по биологии (6 класс)Поурочный план по биологии (6 класс)Поурочный план по биологии (6 класс)Поурочный план по биологии (6 класс)Поурочный план по биологии (6 класс)Поурочный план по биологии (6 класс)Поурочный план по биологии (6 класс)

1.____________________________________________

2.____________________________________________

3.____________________________________________

4.____________________________________________

5.____________________________________________

6.____________________________________________

7.____________________________________________

8.____________________________________________

а

Поурочный план по биологии (6 класс)

б

в

г

Қауырсын түрлері:

а._____________

б._____________

в._____________

г. _____________

Қорытынды:___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

ІV. Бекіту.

Балықтың суда жүзуіне дене пішінінің қандай әсері бар?

Балықтың суда орын ауыстырып қозғалуымен байланысты сыртқы құрылысын дағы ерекшеліктерді әңгімелеңдер.

Жүзбеқанаттар денеде қалай орналасқан? Қандай жүзбеқанаттары алға, қайсылары су түбіне түсіп, одан көтерілуіне және дененің тепе-теңдігін сақтауына көмектеседі?

Жүзбеқанаттардың қимыл-қозғалысын қандай мүшелер қамтамасыз етеді?

Құс қауырсынының түрлерін, негізгі құрылыс ерекшеліктерін қысқаша әңгімелеңдер.

Бақа аяқтары қандай бөліктерден тұрады? Кесіртке аяғынан бақа аяғының қандай ерекшеліктері бар?

Құс қанатының бақа немесе ит аяқтарымен қандай ұқсастығы бар?

Өмірден көріп бақылағандарыңа, оқып білгендеріңе сүйеніп мына сөйлемдердегі сызықшаның орнына сәйкес сүтқоректінің атауын қойып, тұтас оқыңдар: гидра адымдап жүреді; қоңыздар, сүтқоректілер жүгіреді; қосмекенділер секіріп қозғалады; құрттар(шұбалшаң) топырақ арасын үңгіп қозғалады; балықтар суда жүзеді.

Үй тапсырмасы. § 45 оқып, 104 суретті салу.









Сабақ: 44

Тақырыбы: § 46. Көпжасушалы жануарлардың көбеюі және жеке дамуы

Сабақтың мақсаты: көпжасушалы омыртқасыз жануарлардың көбею түрлерін атап, әрбіреуінің жеке анықтамасын беріп, ағзаның жалпы жеке дамуы жайлы білімдерін кеңейту; адамгершілік, экологиялық және эстетикалық тәрбие бере отырып ғылыми дүниетамын байыту.

Сабақтың әдісі: түсіндірмелі

Сабақтың типі: құрастырлған

І Ұйымдастыру кезеңі.

ІІ. Үй тапсырмасын тексеру кезіңі

«Біліміңді сына» тапсырмасын тексеру.

ІІІ. Жаңа материалды түсіндіру кезеңі

Жоспар:

1. Көбеюдің биологиялық мәні

2. Көбеюдің түрлері

3. Көпжасушалы жануарлардың көбеюі

Көбеюдің биологиялық мәні. Қарапайымнан бастап сүтқоректілерді қоса алғанда, барлық тірі ағзалар көбейеді. Тіршілік ету мерзімі бітіп немесе әр түрлі жыртқыштарға жем болып, паразиттер әрекетінен ауырып, қолайсыз жағдайлардан ағзалар өліп, жойылып жатады. Алайда көбеюдің, яғни артына дәл өзіндей ұрпақ (тұқым) қалдырудың нәтижесінде олар құрып кетпейді. Мысалы, өздеріңе жақсы таныс ит небары 14-15 жыл ғана тіршілік етеді. Олар көбеюдің нәтижесінде әр тұқым, әр түр ұрпақ беретіндіктен, жер бетінен жойылмай келеді. Көбеюдің биологиялық мәні де осында. Демек әрбір ағза - өсімдік не жануар - өзінің жеке тіршілігінде өмірге дәл өзіндей ұрпақ әкеледі.

Сонымен көбеюдің биологиялық мәні - ұрпақтар жалғасуы арқылы белгілі бір ағза түрінің сақталуы болып табылады.

Көбеюдің түрлері. Өсімдіктер сияқты жануарлар да екі түрлі жолмен (жыныссыз және жынысты) көбейеді.

Жыныссыз жолмен көбейгенде ұрпақ бір ғана ағзаның денесінен пайда болып, өсіп, дамып, жетіліп, өздігінен тіршілік ете алады. Мұндай көбеюдің мысалдарымен сендер өсімдіктерді оқығанда таныстыңдар.

Жыныссыз жолмен көбею жануарлар әлемінде де көп кездеседі. Мысалы: эвглена, амеба сияқты біржасушалы қарапайымдардың көбеюін еске түсірелік. Бұлардың әрқайсысының денесі (бір ғана жасуша ғой) екіге бөлінуі арқылы көбейеді.

Суқоймаларында қоректік зат көп болатын жылдың жайма-шуақ жылы мезгілінде гидра да бүршіктену арқылы жыныссыз жолмен көбейеді. Ең алдымен, оның денесінде бүршік пайда болады. Ол біртіндеп ұзарып өседі де, осы өсіндінің ұшында қармалауыштар, олардың ортасында ауыз пайда болады. Жас гидра алғашқы кезде аналық гидрадан бөлініп кете қоймайтындықтан, соның есебінен қоректенеді. Әбден өсіп жетілген соң одан үзіліп, өз алдына тіршілік етеді. Гидрада осындай бүршіктің пайда болуы, өсуі өсімдіктің бүршіктенуімен ұқсас. Сондықтан гидраның жыныссыз жолмен көбеюін бүршіктену дейді.

Жануарлар жынысты жолмен көбею кезінде міндетті түрде екі жыныс жасушасы: аналық жыныс жасушасы немесе жұмыртқа және аталық жыныс жасушасы немесе сперматозоид қатысады. Жыныс жасушаларын гаметалар деп атайды. Аналық гамета (жұмыртқа) мен аталық гамета (сперматозоид) өзара қосылып, жаңа бір жасуша түзіледі. Көп жағдайда аталық гамета аналық гаметаға түсіп қосылады. Сондықтан жаңа жасушаны ұрықтанған жұмыртқажасуша немесе зигота дейді. Осы зигота дамып, өсіп, жаңа жас ағзаға айналады. Көпжасушалы жануарлардың көпшілігінде аналық гаметалар аналық ағзаға (мысалы, тауық мекиені) дамиды, ал аталық гаметалар аталық ағзада (мысалы, қоразда) дамиды. Мұндай жануарлар дара жынысты жануарлар деп аталады.

Дара жынысты жануарлардың көпшілігін үй малдары атауларынан білесіңдер. Олар: сиыр, бұқа; бие, айғыр; інген, бура; ешкі, теке; қой, қошқар және т. б.

Даму деңгейі төменгі сатыдағы көпжасушалы жануарлардың, ішінде қосжынысты немесе гермафродитті түрлері де кездеседі. Себебі, гаметалардың екі түрі де (аналық және аталық гаметалар) бір жануардың өз ағзасында дамып жетіледі. Мысалы, адамның ішкі мүшелерінде паразиттік тіршілік ететін таспақұрт өзін-өзі ұрықтандырады, яғни аталық, аналық жыныс жасушалары өзара қосылып, зигота түзеді. Одан жаңа таспақұрт шығады.

Осы бір мысалдан мынадай тұжырым шығады: гермафродитизм, яғни қосжыныстылық белгілі бір жануар түрінің жойылып кетпеуін қамтамасыз етеді.

Көпжасушалы жануарлардың көбеюі. Гидра жынысты жолмен де көбейеді. Күз басында гидра денесінің сыртқы эктодерма қабатында ерекше төмпешіктер пайда болады. Бұл төмпешіктердің біреуінде жұмыртқажасушасы, екіншісінде сперматозоид дамиды. Пісіп-жетілген аталық жыныс жасушалар - сперматозоидтар суға төгіледі, ондағы әрбір жасушаның талшығы болды. Суда қозғалып жүрген сперматозоид басқа бір гидраның төмпешігіне еніп жұмыртқажасушасымен қосылады. Ұрықтанған жұмыртқажасушасының сырты қалың қабықшамен қапталады. Ал оның ішінде жасуша алғаш екіге, одан төртке, тағы солай екі еселеніп бөлінеді. Бірақ олар ажырап кетпей, өзара тығыз байланысып жатады. Күзде гидралар өледі, ал қалың қабыққа оранған көпжасушалы ұрық су түбіне түсіп, сонда қыстайды. Көктемде күн жылынып, қолайлы жағдай туғанда қабық ішіндегі ұрықтың дамуы қайта басталып, қабығы жарылады. Ал одан жас гидралар сыртқа шығып, тіршілік ете бастайды.

Шұбалшаң - гермафродитті жәндік. Жұмыртқа салардың алдында екі шұбалшаң бір-бірімен жанасады. Олар дененің бас жағында орналасқан жұмыртқа және тұқым қабылдаушы түтікшелерінің сыртқа ашылатын саңылаулары арқылы ішінде сперматозоид бар сұйықтықтармен алмасады. Сұйықтық сол тұқым қабылдауышқа жиналады. Бұл кезде құрт денесінде жұмыртқажасушалары да пісіп жетіледі. Дененің алдыңғы бөліміне таяу бунағында қоймалжың шырыш бөлініп, сілемейлі, оңай жылжитын белбеуше түзіледі. Құрт денесін жиырып, белбеушені бас жағына қарай жылжытады. Белбеуше жұмыртқа бездері мен тұқым қабылдауыштың түтікшелері ашылатын саңылауларға келгенде, оған жұмыртқажасушалары мен сперматозоидтары бар сұйықтық бөлінеді. Ұрықтану осы белбеушеде жүреді. Белбеуше құрт денесінен сыпырылып түседі. Ішінде бірнеше ұрықтанған жұмыртқалары бар осындай белбеуше пілде деп аталады. Пілдеде жас құрттар дамып, сыртқа шығады.

Өрмекшілер - дара жынысты жәндіктер. Айқышты өрмекшінің аналығы аталығынан ірілеу болады. Айқышты өрмекші күзде нәзік өрмектен тоқылған пілдеге ұрықтанған жұмыртқа салады. Пілдені ағаш қабығының арасына, тас астына және т. б. сондай оңаша, таса жерлерге орналастырады. Күзде аналық өрмекшілер өледі. Жұмыртқалары жылы пілдеде қыстап, көктемде одан жас өрмекшілер шығады.

ІV. Бекіту.

Көбеюдің қандай жолдары бар?

Жыныссыз көбею деген не?

Гидраның бүршіктену тәсілімен көбеюі неліктен жыныссыз көбеюге жатады?

Шұбалшаңды неліктен гермафродит дейді?

Пілде деген не?

Өрмекшінің көбеюінде шұбалшаңнан өзгешелік бар ма? Қандай?

Гидра зиготасы қалай, қандай жағдайда пайда болады? Бұл көбеюдің қай түріне жатады?

Шұбалшаңның жынысты көбеюі қалай жүреді? Шұбалшаңдарда қай гаметалар алмасады? Ұрықтану қайда жүреді?

Көбеюдің биологиялық мәні, маңызы неде?

Үй тапсырмасы. § 46 оқу, 106 суретті салу.




Сабақ: 45

Тақырыбы: § 47. Бунақденелілердің дамуы

Сабақтың мақсаты: бунақденелілердің даму ерекшеліктерін атап, сызбанұсқа ретінде түсіндіріп, әрбіреуіне жеке сипаттама беру; адамгершілік, экологиялық және эстетикалық тәрбие бере отырып ғылыми дүниетамын байыту.

Сабақтың әдісі: түсіндірмелі

Сабақтың типі: құрастырлған

І Ұйымдастыру кезеңі.

ІІ. Үй тапсырмасын тексеру кезіңі

Көбеюдің қандай жолдары бар?

Жыныссыз көбею деген не?

Гидраның бүршіктену тәсілімен көбеюі неліктен жыныссыз көбеюге жатады?

Шұбалшаңды неліктен гермафродит дейді? Пілде деген не?

Өрмекшінің көбеюінде шұбалшаңнан өзгешелік бар ма? Қандай?

Гидра зиготасы қалай, қандай жағдайда пайда болады? Бұл көбеюдің қай түріне жатады?

Шұбалшаңның жынысты көбеюі қалай жүреді? Шұбалшаңдарда қай гаметалар алмасады? Ұрықтану қайда жүреді?

Көбеюдің биологиялық мәні, маңызы неде?

Биологиялық мәні жағынан, көпжасушалы екенін ескермегенде, гидраның жыныссыз көбеюінің біржасушалы жәндіктер көбеюінен (жыныссыз жолмен) өзіндік ерекшелігі бар ма? (түсіндіріңдер).

ІІІ. Жаңа материалды түсіндіру кезеңі

Сендер жаздың орта шенінде шөп не ағаш жапырақтарында жорғалап жүрген құртқа ұқсас жәндіктерді жиі көресіңдер. «О, мына құртты қара!» деген құрбыларыңның сөзін де естіген боларсыңдар. Шынында да олардың денесі құрт тәрізді буылтық, ауыз мүшесі кеміруге бейімделген, құрсағында 5 жұп жалғанаяқтары болады. Бұлар қырыққабат (орамжапырақ) ақ көбелегінің дернәсілдері (личинка). Ал енді осы дернәсілдерді ересек көбелекпен салыстырып көріңдер. Дене пішінін айтпағанда, ересек көбелекте үш жұп жүретін аяқтары бар, ал дернәсілдерінде бесеу. Ересек көбелектің ауыз мүшесі - түтік тәрізді ұзын иірілген тұмсықша. Бұл тұмсықшасымен ол гүл шырынын сорады. Дернәсілдің ауыз мүшесі үстіңгі, астыңғы тісшелі жақтарымен жапырақты кеміріп, үгітуге бейімделген.

Көбелектің дернәсілін жұлдызқұрт деп атайды. Жұлдызқұрттар өсімдіктердің жапырақтарымен қоректенеді де, тез өседі және бірнеше рет түлейді. Ең соңғы түлеудің алдында ағаш діңіне, дуалға, құрылыс қабырғасына және тағы басқа жерлерге өрмелеп шығады. Қолайлы орын тапқан соң жұлдызқұрт қуыршаққа айналады. Қуыршақ кезеңінде олар ешбір қозғалыссыз қалады, қоректенбейді. Дегенмен хитинмен қапталған қуыршақта өте күрделі өзгерістер жүріп жатады. Онда ересек көбелектің дене мүшелері қалыптасады. Қыстап шыққан қуыршақтан көктемде бірден орамжапырақ ақ көбелегі шығады.

Сонымен, көбелектің даму сатыларын тізіп көрсетелік: жұмыртқа, дернәсіл, қуыршақ, ересек көбелек. Шегірткенің көбеюімен өздерің танысыңдар.

Дамуы 4 сатыдан тұратын және дернәсілі ересегіне ұқсамайтын бунақденелілерді толық түрленіп дамитын бунақденелілер деп атайды.

Бұларға көбелектен басқа қоңыз, шыбын, маса, ара және тағы басқа толып жатқан жәндіктер жатады.

Жұмыртқа салу мерзімі, орны, даму мерзімі әр түрлі бунақденелілердің түріне қарай әрқалай болады. Мысалы, зауза қоңыз жұмыртқаларын топыраққа, шыбын ластанған жерлерге, көбелектер өсімдік жапырақтарына, ағаш жемісіне, т. б. жерлерге салады. Зауза қоңыз дернәсілінің дамуы 4 жылға, шыбын дернәсілінің дамуы бірнеше тәулікке созылады.

Шегірткелер, тарақандар, дәуіттер, инеліктер сияқты бунақденелілердің көптеген түрлерінің дамуы үш сатыдан тұрады. Олар: жұмыртқа - дернәсіл - ересек жәндік.

Кейбіреуінің дернәсілі жұмыртқадан ересек жәндігіне ұқсас боп шығады. Тек дене мөлшері мен қанаттары (мысалы, шегірткеде) ғана кішірек болады. Бұл дернәсілдер өсіп, есею барысында бірнеше рет түлейді. Әр түлеген сайын ересек бунақденеліге ұқсастығы арта түседі.

Дамуы 3 сатыдан тұратын және дернәсілі ересегіне ұқсайтын бунақденелілерді шала түрленіп дамитын бунақденелілер дейді.

Түрленіп дамудың маңызы. Түрленіп дамитын, оның ішінде, әсіресе толық түрленіп дамитын бунақденелілердің табиғатта кеңінен таралып, өз түрлерін сақтауға едәуір мүмкіндігі бар. Дернәсілі ересек жәндіктің қорегіне «ортақтаспайды», әрі тұрағы да басқа болады. Мысалы, зауза не картоп қоңызының дернәсілдері топырақта тіршілік етеді, өсімдік тамырларын, жер асты бөліктерін жеп қоректенеді. Ал ересек қоңыздар ағаш жапырақтарын қорек етеді. Сонымен қатар сыртқы ортаның қолайсыз жағдайларынан дамуының 4 сатысында да аман қалатын кездер болады. Мысалы, жеміс ағаштары жапырақ жайған көктем мерзімінде оларды бунақденелілерден және дернәсілдерінен қорғау үшін улы химикаттар себеді. Бұл химикаттардан жер бетінде жүрген бунақденелілер қырылады да, топырақ арасында жүрген немесе әлі қуыршақ күйінде жатқан дернәсілдер аман қалады. Сонымен түрленіп даму тәсілі де - бунақденелілерді жойылып кетуден сақтайтын бейімділіктің бірі.

ІV. Бекіту.

Түрленіп даму деген не?

Түрленіп дамудың бунақденелілер үшін қандай маңызы бар?

Үй тапсырмасы. § 47 оқып, 109-суретті салып келу.










Сабақ: 46

Тақырыбы: §48. Омыртқалы жануарлардың көбею ерекшеліктері

Сабақтың мақсаты: омыртқалы жануарлардың көбею ерекшеліктерін атап, сызбанұсқа ретінде түсіндіріп, әрбіреуіне жеке сипаттама беру; адамгершілік, экологиялық және эстетикалық тәрбие бере отырып ғылыми дүниетамын байыту.

Сабақтың әдісі: түсіндірмелі

Сабақтың типі: құрастырлған

І Ұйымдастыру кезеңі.

ІІ. Үй тапсырмасын тексеру кезіңі

Түрленіп даму деген не?

Түрленіп дамудың бунақденелілер үшін қандай маңызы бар?

ІІІ. Жаңа материалды түсіндіру кезеңі

Балықтардың көпшілік түрлері мен қосмекенділердің жыныс мүшелерінің құрылысы ұқсас, бұлар - дара жыныстылар. Аналық ағзаның бір жұп аналық безінде уылдырық деп аталатын өте майда жұмыртқалар түзіледі. Ал аталық балық немесе бақаның ағзасында бір жұп аталық безінде сперматозоидтар пісіп жетіледі. Жыныс бездері жетілген соң балықтар (мысалы: сазан, бекіре, тұқы, т. б.) болашақ ұрпақтарының өсіп-жетілуіне қолайлы суға барып, уылдырықтарын шашады. Мысалы, бекіре уылдырық шашар кезде теңізден тұщы сулы өзенге қарай өрістейді. Олар уылдырық шашып болған соң теңізге қайта оралады.

Балықтар уылдырықтарын суға жеке-жеке шашпайды. Көп жағдайда уылдырықтар бір-бірімен сілемейлі, тығыздау шырышты зат арқылы байланысады. Ішінде жүздеген, кейде миллиондаған уылдырықтары бар осындай мөлдір түзілім су түбіндегі өсімдіктерге бекініп тұрады (110-сурет). Уылдырық шашылған жерге аталық балықтар келіп, ішінде сперматозоидтары бар сұйықтығын төгеді. Талшықты сперматозоидтар уылдырықтармен қосылып, оларды ұрықтандырады. Ұрықтанған уылдырықтан ұрықтың одан әрі дамуы басталады.

Бақа, тритон, құрбақа және т. б. қосмекенділер де уылдырықтарын суға шашады.

Көпжасушалы ұрықтың пайда болуы, одан дернәсілдің дамып-жетілуі уылдырықтың ішінде өтеді. Дернәсіл уылдырықтағы қоректік заттардың мол қорымен қоректенеді. Одан соң уылдырық қабығынан шығады. Алғашқы кезеңде уылдырықтан қалған кішкентай сарықапшық түріндегі қоректік затпен қоректенеді. Ол таусылған соң майда жасыл балдырларды, қарапайым жәндіктерді, ұсақ шаяндарды қорек етеді. Өздігінен қорек аулап, тіршілік ете бастаған балық дернәсілін шабақ дейді. Шабақ ересек балыққа ұқсас болады. Тек дене мөлшері мен қоректенуінде ғана өзіне тән аздаған ерекшеліктері бар.

Ал бақа дернәсілі - итшабақтың (шөмішбалық) дамуының әр сатысында елеулі өзгерістері болады. Уылдырықтан шыққаннан кейінгі ерекше белгі - артқы аяқтың білінуіне 2,5 айдай, екі жұп аяқтың қалыптасуына 3 айдай уақыт кетеді. Дернәсілдер 2 жыл 8 айда кәдімгі ересек бақаға айналып, құрлыққа шығады.

Жорғалаушылар мен құстардың көбеюінде де ұқсастықтар бар. Бұлар ұрықтың дамуына қолайлы жағдайлары (жылу мен ылғал) бар жерге іштей ұрықтанып жұмыртқалайды. Құстар ұя салады. Ал кесіртке, шаян, тасбақа жұмыртқаларын құм, көң, өсімдік қалдықтары шіріндісінің арасында қалдырады.

Жорғалаушылар жұмыртқасы жылу мен ылғалды айналасындағы ортадан алады, құс жұмыртқаларын өзінің дене қызуымен басып, шығарады.

Жорғалаушының жұмыртқасы да, құс жұмыртқасы да қоректік затқа өте бай.

Тауық жұмыртқасының ішіндегі ақ уыз бен сары уыз - құс ұрығының әлі жұмыртқадан шықпаған кездегі қорегі болып саналады.

Құстың да, жорғалаушының да жұмыртқадағы ұрықтарының дамуы өткен омыртқасыздар ұрықтарының даму сатыларынан өтеді. Жұмыртқа ішіндегі дамуының соңында балапан жұмыртқаны түгел толтырады. Тек жұп-жұқа жарғақ пердемен бөлінген, ішінде ауасы бар жұмыртқаның бір шетіндегі қуыс қана сақталады. Балапан тұмсығымен әлгі жұқа пердені тесіп, алғаш рет ауамен тыныс алады. Одан соң мүйізді кішкентай тұмсығымен жұмыртқаның қатты қабығын тесіп, сыртқа шығады.

Тауық, үйрек, саңырау құр, бөдене және тағы басқа да көптеген құстардың балапандары жұмыртқадан көзі ашық, денесінде мамығы бар болып шығады. Бұл балапандар үсті сәл дегдіген соң өздігінен қорек іздеп, анасына еріп, жүгіріп кетеді. Осындай балапан шығаратын құстарды ширақ балапан шығаратын құстар деп атайды.

Торғай, бозторғай, қарлығаш, қараторғай, көгершін, жыртқыш құстар (бүркіт, қаршыға, қыран және т. б.), қара қарға сияқты құстардың балапандары жұмыртқасынан әлі көзі ашылмаған, мамығы жетілмеген, құлақ саңылауы жабық, дәрменсіз күйде шығады. Мұндай құстарды қызылшақа балапан шығаратын құстар деп атайды.

Құстар өз балапандарына көп қамқорлық жасап, баулып өсіреді.

Ал кесіртке, жылан, тасбақа сияқты жорғалаушылар жұмыртқаларын қолайлы жерге көміп кеткен соң өз «ұрпақтарын» іздемейді. Олар жұмыртқадан шығып, өз алдына тіршілік ете береді.

Сүтқоректілердің жұмыртқалары мөлшері жағынан онша үлкен емес. Мысалы, үйқоян жұмыртқажасушасының мөлшері 0,2 мм, микроскоппен ғана көруге болады. Ұрықтануы аналық ағзадағы жұмыртқа жолында жүреді. Ұрықтанған жұмыртқа жатырға жұмыртқа жолымен келеді. Жұмыртқа жолымен қозғалып келе жатқанда бірнеше рет бөлініп, көпжасушалы ұрыққа айналып, жатырға түседі. Ұрық қабығы жатыр қабырғасымен тығыз түйіседі. Осы жерде ұрық қабығының бүртіктері жатыр қабырғасына жабысып, тығыз байланысады. Сөйтіп ұрықтың ана ағзасымен байланысын қамтамасыз ететін мүше - ұрықжолдас (плацента) пайда болады. Ұрық ұрықжолдасқа кіндік арқылы байланысады. Кіндікті қан тамырлар торлап жатады. Осы қан тамырлар арқылы ұрық ана қанындағы қоректік заттармен, оттегімен қамтамасыз етіледі. Ұрық денесіндегі зиянды заттар мен көмірқышқыл газы ана қанына кіндік арқылы тасымалданып, оның зәршығару мүшелері арқылы сыртқа шығарылады (113ә-сурет).

Баласын тірі туатын жануарлардың ұрықты құрсақта көтеру кезеңі буаздық деп аталады. Ұрықтың жатырда даму ұзақтығы сүтқоректілердің барлығында бірдей емес. Мысалы, сұр тышқанның буаз болу мерзімі - 18 күн, арқардыкі 150 күн болса, піл баласын 600 күндей көтереді.

Ін қазатын кемірушілер мен көптеген жыртқыштардың ұрпақтары көзі ашылмаған, терісі түксіз, дәрменсіз болып туады. Мәселен, мысықтар мен иттің жаңа туған күшігін көрген боларсыңдар.

Ал ін қазбайтын кемірушілердің (үйқоян, қоян, сазқұндыз және т. б.), арқар, бұғы, бұлан сияқты сүтқоректілердің, үй малдарының (сиыр, қой, ешкі және т. б.) төлдері көзі ашық, терісі түкті, ширақ болып туады. Олар туып, сәл денесі кепкен соң енесіне еріп жүре береді. Дегенмен белгілі бір мерзімге дейін енесі төлдеріне қамқорлық жасап, оларды сүтімен асырайды. Жайылуға, қорегін аулауға, жауынан қорғануға және тағы басқа тіршілік етуге қажетті әрекеттерге үйретеді.

Жеке даму. Кез келген тірі ағзаның, соның ішінде жануар ағзасының да жасы, тіршілік ету мерзімі бар. Мысалы, хайуанаттар бағында бозторғай 20 жылдай, бүркіт 46, сұр тырна 43, үнді пілі 70-80, қоңыр аю 30-50, қасқыр 15, түлкі 10-12, қоян 5-7 жылдай тіршілік етеді.

Әдетте біз жасты ана құрсағынан шыққан, жарық дүниеге келген күннен бастап есептейміз. Ал ғылым көпжасушалы ұрық пайда болуынан бастап, оның біртіндеп, сатылап өзгеріп, қалыптасып тууы, одан әрі сатылап өсіп, біртіндеп есеюі, өз ата-анасындай ересек болуы, одан біртіндеп қартаюы - міне, ағзасының (өсімдік не жануар) ұрықтан қартайып өлгенге дейінгі бүкіл тіршілік кезеңдерін біртұтас қарайды. Оған «ағзасының жеке дамуы» деген атау береді.

ІV. Бекіту.

Біз біржасушалылардан бастап, сүтқоректілерді қоса есептегенде барлық жануарлардың жеке дамуын қарастырып шықтық.Тіршілік ету өте күрделі құбылыс. Себебі, әрбір тіршілік иесі айналадағы өзі тіршілік ететін ортаның алуан түрлі жағдайларымен үздіксіз қарым-қатынасқа түсіп отырады. Тіршілік иесінің құрылысы, тіршілік процестері ғана емес, бүкіл тіршілік әрекеттері, тіпті «мінез-қылығына» дейін сол қарым-қатынасқа бейім болып, ағза тіршілігін қамтамасыз еді.

Үй тапсырмасы. §48 оқып, «Білімді сына» тапсырмасына жазбаша жауап беру.



Сабақ: 47

Тақырыбы: §49. Жануарлардың мінез-қылығы

Сабақтың мақсаты: жануарлардың мінез-қылығы жайлы білімдерін арттыру; адамның тұлға ретінде дамуын және ғылыми дүниетамын байыту; шығармашылық қабілеттерін арттыру.

Сабақтың әдісі: түсіндірмелі

Сабақтың типі: құрастырлған

І Ұйымдастыру кезеңі.

ІІ. Үй тапсырмасын тексеру кезіңі

1. Қай бунақденелі қай тәсілмен дамиды? (Әріп пен сәйкес сандарды, қосып жазу керек)

А. Шала түрленіп даму; 2, 5, 7, 8.

Ә. Толық түрленіп даму. 1, 3, 4, 6.

1) Сүңгуір қоңыз 5) Шегіртке

2) Инелік 6) Маса

3) Үй шыбыны 7) Тарақан

4) Түкті ара 8) Дәуіт

2. Түрленіп дамудың бунақденелілер үшін қандай маңызы бар?

«Біліміңді сына» тапсырмасын тексеру.

ІІІ. Жаңа материалды түсіндіру кезеңі

Мінез-қылық және жүйке жүйесі. Жануарлардың мінез-қылығы тіршілік әрекетіне тікелей байланысты. Тіршілік әрекеті жануарлардың даму деңгейіне қарай күрделене түсетіні мәлім. Өзін қорекпен, жылумен, ауамен, жарықпен, қамтамасыз ету, жауларынан өзін қорғау, ал ұрпағына қамқорлық жасайтын жануарлардың ұрпақтарын сақтап, қорғап, баулып өсіруі - өте күрделі құбылыс.

Міне, кірпікшелі кебісше жай ғана қозғалып жүр. Ол жүрген бір тамшы судың қасына тамызылған тамшыны ішінде таяқша бактериялары көп тамшымен қосып едік, кірпікшелі кебісшелер көрші тамшыға қарай ағылып өте бастады. Бұл нені білдіреді? Кірпікшелі кебісшенің өзіне қажет қоректің жақын маңда бар екенін сезінетінін, тіпті оның қай жақта екенін дәл табатынын еске түсіріңдер. Бұл сияқты сыртқы орта жағдайларын сезіну үшін, оған жауап ретінде дене (жасуша) сыртындағы мыңдаған кірпікшелерді бір мезгілде толқытып, олардың жұмысын қажетті бағытқа денені бұрып қозғалатындай етіп үйлестіру үшін ерекше тетік керек. Кірпікшелі кебісшенің денесіндегі (жасушасындағы) сондай үйлесімді сезімталдық қызметті арнайы талшықтар атқарады. Бұл талшықтар жасушаның (дененің) алдыңғы бөлігінен басталып, бүкіл кірпікшелерге тарамдалады.

Ішек қуыстыларда шын мәнісіндегі жүйке жүйесі жоқ. Жүйке жасушалары бір-бірімен тармақталған өсінділер арқылы жанасып, жүйке торын ғана құрайды. Гидраның жүйке торының бір тарамдары қозуды қабылдайтын жасушаларға, екіншілер жиырылғыш жасушаларға барады. Гидраның сырттан болатын әсерге жауабы тітіркендіргіштің әсер ету күшіне байланысты. Бір қармалауышына инемен әлсіз ғана түртіп әсер етсе, сол қармалауышы ғана жиырылады. Тек қаттырақ шаншып, әсер етсе ғана барлық қармалауыштары денесі жиырылып, домаланып қалады.

Бунақденелілерде, өрмекшілерде, шаяндарда, ұлуларда, буылтық құрттарда жоғары деңгейде орталықтанған жүйке жүйесі бар.

Мысалы, шұбалшаңның жүйке жүйесі бір жұп жұтқыншақ үсті, бір жұп жұтқыншақ асты жүйке түйіндерінен және құрсақ жүйке тізбегінен тұрады. Бұл тізбек асқорыту жүйесінің астымен денені бойлай созылып жатады. Мұны құрсақ жүйке тізбегі дейді. Жұтқыншақ асты, жұтқыншақ үсті жүйке түйіндері бір-бірімен сақина тәрізденіп байланысады. Бұл түйіндерді «ми» деп те атайды. Сырттан болатын әр түрлі әсерді қабылдап, ажыратып, оған берілуге тиісті «жауап» жайындағы «бұйрық» осы түйіндер арқылы құрсақ тізбектеріне беріледі. Құрт зиянды әсері бар кедергілерді айналып өтеді, пайдалыларына (ылғал, қорек) қарай бұрылады.

Ағзаның тітіркендіргішке жүйке жүйесі арқылы қайтарған жауабын рефлекс дейді.

Ал өрмекшілер мен бунақденелілердің жүйке жүйесі денедегі орналасуы мен құрылысы жағынан шұбалшаңның жүйке жүйесімен ұқсас; ерекшелігі: құрсақ жүйке тізбегіндегі түйіндерінің саны аз, оның есесіне жүйке түйіндері, әсересе жұтқыншақ үсті, жұтқыншақ асты түйіндері жақсы дамыған.

Шаяндардың, ұлулардың жүйке жүйесі негізінен осы жәндіктердің жүйке жүйесіне ұқсас.

Балықтардан бастап жүйке жүйесі ми және жұлын болып екі ірі бөлімнен тұрады. Ми бассүйектің ішінде орналасқан. Ол бес бөлімнен тұрады: алдыңғы ми, аралық ми, ортаңғы ми, мишық, сопақша ми. Сопақша ми омыртқа жотасының өзегінде орналасқан жұлынмен жалғасады. Ми мен жұлын көптеген жүйке тармақтары арқылы балық денесінің барлық мүшелерімен байланысады.

Балықтың мінез-қылығында шартсыз және шартты рефлекстер білінеді. Балық уылдырықтан шығып, өздігінен тіршілік ете бастағанда жемін іздеп, тауып жейді. Бұны оған ешкім үйреткен жоқ. Бұл туа пайда болған шартсыз рефлекс. Егер аквариумдағы шабақтарды әуелі шам жағып, содан кейін аквариумның бір бұрышына жем тастаса, шабақтар ол жемді бірден көреді де, келіп жей бастайды. Осылай 2-3 рет қоректендіріп, келесіде жем тастамай-ақ тек шам жанса, олар сол бұрышқа жүзіп келіп, жиналып жем іздейді. Мұны шартты немесе жүре пайда болған рефлекс дейді.

Балықтардың мінез-қылығы өте күрделі, олар шартты және шартсыз рефлекстер арқылы айналадағы орта жағдайларын жақсы бағдарлап, соған сәйкес жауап қайтарады. Балық миының біршама жақсы дамуы сезім мүшелерінің де жетілуіне әсер еткен. Оның екі көзі бар. Көзі бұлшықеттер арқылы жоғары, төмен, алға, артқа қимылдап, төңірегін толық көре алады. Бастың алдыңғы жағындағы екі танау тесігі арқылы иісті сезеді. Аузында, бүкіл денесінің сыртында сезімтал жасушалар көп болғандықтан дәмді, жолында кездесетін кедергілерді, т. б. жақсы ажыратады. Мұрты сипап сезу қызметін атқарады.

Балықтың есту мүшесі бассүйектің ішінде болады, сырттай қарағанда байқалмайды. Ол қатты дыбысты естиді.

Балықтардың бәрінде ерекше мүше - бүйір сызығы болады. Бүйір сызығы су ағынының бағытын, күшін, сүңгу тереңдігін сезінуге мүмкіндік береді. Осы мүше арқылы су астындағы кедергілерді түйсініп, олардан айналып өтеді.

Қосмекенділердің жүйке жүйесінің құрылысы, бөлімдері жағынан балықтікімен бірдей, тек әр бөлімнің мөлшерінде ғана аздаған ерекшелігі болады. Мысалы, қосмекенділердің біркелкі ғана қимылдауы мишықтың нашар жетілгендігінен. Бірақ алдыңғы миы оң және сол ми сыңарларына жіктеліп, балықтарға қарағанда ірі келеді.

Осындай ерекшеліктеріне байланысты қосмекенділердің кейбір сезім мүшелері жақсы дамыған. Мысалы, көзі айналадағыны жақсы көреді. Көздің қасаң қабығы дөңес, ал терілі қабақтары көзді ылғал мен ластанудан қорғайды. Көз бұршағы қос дөңесті линза пішінді.

Бақа дыбысты жақсы естиді. Құлағы дабыл жарғақшасынан, есту сүйекшелері бар ортаңғы құлақтан және іші сұйықтыққа толы иірілген үш түтікшелі ішкі құлақтан тұрады. Дыбыс жарғақшаны тербеліске келтіреді де, бұл тербеліс есту сүйегіне өтеді. Одан ортаңғы құлақ қуысы арқылы ішкі құлақ иірімдеріндегі сұйықты тербетеді. Дыбыс жүйке жүйесіне жетіп, қабылданады. Бақа (құрбақа) соған сәйкес әрекет жасап қозғалады.

Жорғалаушылар, құстар, сүтқоректілердің де жүйке жүйесінің бөлімдері, атаулары балықтар мен қосмекенділердікіндей. Тек кейбір бөлімдерінің күрделенуіне байланысты мінез-қылығы да, тіршілік әрекеттері де күрделенеді. Олардың ми бөлімдерін өздерің атап, әңгімелеңдер.

Жануарлардың тіршілік әрекеттерінің мінез-құлығы күрделенуіне жекелеген мысалдар келтірейік.

Австралияда тіршілік ететін жабайы қоқыс тауығы деген тауықпен туыстас құс бар.

Жұмыртқа салуға байланысты ұя дайындау, ондағы жұмыртқаларға қолайлы жағдайлар жасап бақылау, ұя орналасқан жерді қору сияқты жұмыстармен қоқыс тауығының қоразы айналысады.

Қораз көктемде тереңдігі 1,5 м, көлемі 2,5 м2 шұңқыр ін қазып, оны шөп-шаламмен толтырады. Алғашқы жаңбырмен үйінді ылғалданған кезде құс оның үстін майда құммен жабады. Осының бәріне 3,5-4 айға жуық уақыт кетеді. Қоқыс үйінді шіріп, ұяның қызуы тез көтеріледі. Тек тамыздың аяғында ғана қораз жұмыртқа салу үшін ұяға қоқыс тауықтың мекиені келеді. Ол үшін үйіндінің ортасын үңгіп, шұңқыр жасайды да, мекиен соған әр 4 күн сайын келіп жұмыртқалайды. Қоразы келіп ұяны ашады да, мекиені кеткен соң жұмыртқаларды мұқият жабады. Жұмыртқа саны 20-30-ға жеткенде мекиен қайтып ұяға оралмайды. Қораз ұя қасындағы бұта басында қонақтайды, әрі осы төңіректе қоректенеді.

Таң қылаң бере қораздың жұмысы басталады: қоқыстың үстін жапқан құм қабатын тазартып, ұяның үстін ашады. Ұя іші сәл салқындаған кезде оны қайтадан құммен үйіп жабады. Құм қабатының қалыңдығы 30-40 см болады. Күз басталғанға дейін қораз күн сайын әдетін қайталайды. Осы арқылы қоқыс арасындағы, ұядағы қызуды қалыпты күйде (тым салқын, не тым ыстық болып кетпеуін) сақтайды. Оны қораз тұмсығымен анықтайды.

Күзде күн сайын түс кезінде қораз үстіңгі құм-қоқыс қабатын сырып алып тастайды да, тек жұмыртқа үстіндегі 4 см ғана қалыңдықтағы қабатты қалдырады. Күннің жылуы ұядағы жұмыртқаны біраз қыздырғаннан кейін құс ұя үстін қайта жабады. 60 күн дегенде ең алғашқы салынған жұмыртқадан ширақ балапан шығады. Ол бірден үйіндіні үңгіп, ұяның үстіне көтеріледі де, дереу таяу жердегі бұталы тоғай, орманға жүгіре жөнеледі. Бұл балапан дәл сол күні кешкілікте ұшып, өздігінен қорегін таба алады. Әр жұмыртқадан 60 күнде балапан шығады. Жұмыртқалардың бәрінің бір күнде ұяға салынбағанын да естен шығармаңдар. Сондықтан 20-30 жұмыртқадан балапан шыққанша едәуір уақыт кетеді. Ең соңғы балапан шыққан соң қораз ұяны жаңадан қайта жұмыртқа салуға дайындау жұмысына кіріседі.

Сүтқоректілердің жүйке жүйесі жақсы дамыған. Оларда шартсыз рефлекстер жетілген. Шартты рефлекстер де тез және берік қалыптасады. Сондықтан олардың мінез-қылығы орта жағдайына қарай өзгеріп тұрады. «Көңіл күйі» деген сөзді бұлардың кейбір түріне қолдануға болады. Мысалы, мысықтың ашуланған немесе көңілденген кездерін көрген боларсыңдар.

ІV. Бекіту.

Өрмекшілер мен бунақденелілер жүйке жүйесінің шұбалаңшаңдікінен ерекшелігі неде? (Сызбамен, тақтаға салып түсіндіруге болады).

Рефлекс деген не? Жәндіктердің қорек іздеуі, қорғануы, т. с.с әрекеттері рефлекстің қандай түріне жатады?

Кірпікшелі кебісшенің денесі бір ғана жасушадан тұрады. Солай болса да ол тамшыға қосылған тұзды «сезді» ғой. Оның денесінде тұздың бар екенін қабылдап, сезетін қандай түзілім бар?

Гидрада жүйке торы нелерден түзіледі?

Шартты және шартсыз рефлекстердің жануар тіршілігінде қандай маңызы бар?

Ми мен сезім мүшелерінің қандай байланысы бар?

Үй тапсырмасы. § 49, 117-сурет салу.








Сабақ: 48

Тақырыбы: §50. Топтық мінез-қылық

Сабақтың мақсаты: топтасып тіршілік етудің түрлері, инстинкт тура түсінік пен ұғым беріп, топтасып тіршілік ететін жәндіктер тобындағы еңбек бөлінісінің мәнін, жануар түрі үшін маңызын ашу.

Сабақтың типі: хабарлама және жаңа білімді қалыптасыту

Әдістемелік шешім: сұхбат, әңгіме-сұхбат, кестелерді және суртеттерді қолдану, көрнекілік

Сабақтың барысы:

І. Ұйымдастыру кезеңі

ІІ. Үй тапсырмасын тексеру кезеңі

Өрмекшілер мен бунақденелілердің жүйке жүйесінің шұбалшаңдардікінен ерекшелігі неде?

Рефлекс деген не? Жәндіктердің қорек здеуі, қорғануы, т.с.с. әрекеттері рефлекстің қандай түріне жатады?

ІІІ. Жаңа материалды түсіндіру кезеңі

Топтасып тіршілік ету - жануарлар әлемінде кеңінен тарлған құбылыс. Бір түрге жататын жануарлардың ішінде жеке-дара тіршілік ететіндері де, бүкіл тіршілігін топтасып «тұқымтоп» (семья) болып өткізетіндері де бар. Сондықтан осы соңғыларын «қоғамдық» жануарларға жатқызады. Табиғи жағдайларда бунақденелілердің «үйлерін», балара, аралардың кәрездерін, құмырсқалардың иелеуін жиі кездестіруге болады.

Ал құстар мен сүтқоректілер де үйір, шоғыр, тұқымтоп және т.б. топтасып тіршілік ету көпшілік жағдайда табиғаттағы маусымдық өзгерістерге, әр жануар тіршілігіндегі көбею, ұрпағына қамқорлық жасау, бір жерден екінші жерге орын ауыстыру, яғни жылыстау (миграция) және т.б. осы сияқты әрекеттерге байланысты уақытша болуы да мүмкін. Мысалы, көбею кезіндегі балықтардың топтасып өрістеуі; жыл құстарының жылы жаққа сап түзеп ұшуы (үйрек, тырна, қаз және т.б.), ұсақ құстардың үйме-жүйме бірлесіп ұшуы (қараторғай, бозторғай, ұзақ және т.б.).

Тұрақты үйір, табын немесе жатақ құрып тіршілік ететін жануарлар құстар мен сүтқоректілер ішінде аз емес. Мысалы, даламыздың сәні құландар тұрақты үйір құрып тіршілік етеді.

Қоғамдасып-бірлесіп тіршілік ететін жануарларға топтық мінез-қылық тән. Мәселен, құлан үйірлерінде айғыр бүкіл үйірді басқарады, ал бие бүкіл үйірдің орын алмастырып, қозғалуын бағыттап отырады.

Айғыр үйірге кіріп, олармен бірге жайылмайды. Шетінде оңашалау, саяқ жүріп жайылады. Бірақ үйірді көзінен таса етпей, үнемі бақылайды. Егер үйірдің бағытын өзгерту керек болса, ол құлағын жымитып, мойынын созып, басын төмен сала қорқыту арқылы биелер мен құлын-тайларды қажетті бағытқа қарай айдайды. Ал «тыңдай» қоймағандарға ауызын ашып, тісін сақырлатып, айбат көрсетіп, үйірге айдап қосады. Жетекші айғыр мен биеге үйірді ықпалы бар 1-2 бие-құландар да «тәртіппен» ұстауға көмектеседі. Үйір ішінің өзінде үнемі бірге жүретін, қатар жайылатын, тыныққан кезде бір-бірінің жалын қасып, «қызмет көрсететін», басқаша айтқанда, бір-бірін жақын тартып, үнемі «көңіл бөліп» көмектесетін құландар болады. Табын, үйір болып тіршілік ететін жануарлардың әрбіреуінің мінез-қылығында жеке-дара тіршілік ететін жануарлардың мінез-қылығынан ерекшеліктер аңғарылады. Бұл мәселені түсіну үшін аз да болса өзіңе таныс құмырсқа илеуіндегі құмырсалардың топтық тіршілік әрекеттерін айтуға болады.

Құмырсқа, ара, түкті ара сияқты бунақденелілерді шағатын жарғаққанаттылар д.а. Себебі, бұлардың аналық безі мен жұмыртқа жолы түтікшесі өзінің негізгі қызметінен басқа қорғану және жауына шабуыл жасайтын құрыл ретінде қосымша қызмет атқарады.

Жұмысшы құмырсқалардың құрсағының жартысынан артығын құмырсқа қышқылын үзетін едәуір үлкен улы без алып жатыр. Бұл улы бездің сыртындағы бұлшықеттер жақсы дамыған. Бұлшықеттер жиырылған кезде бездегі қышқыл түтік арқылы екпінмен сыртқа ағылатын сұйықтық 0,5 м қашықтыққа дейін жетеді.

Құмырсқа илеуінде көпшілік жағдайда қызметі жағынан құмырсқалардың үш маманданған тобы: 1) жыныстық топ (аталық және аналық құмарсқалар): бұлар көбею, қоныс аудару қызметін атқарады; 2) ұя салу, жыныстық құмырсқаларды және жұмыртқалар мен ұрықтарды күту, қорек жинап әкелу сияқты жұмыстарды орындайтын жұмысшы жұмырсқалар; 3) тіршілігін ұяда өткізетін, жұмысшы құмырсқалар жинаған дәндерді жұмсартып, езіндіге айналдыратын және ұяны жаулардан қорғайтын жауынгер құмырсқалар болады.

Жеке-дара тірішілік ететін бунақденелілерге қарағанда топтасып, үйірлесіп тіршілік ететіндердің бір-бірімен хабарласатын, бір-біріне ақпарат беретін құралдары - «тілі» әлдеқайда жетілген. Мысалы, ешқашан ата-енесімен бірге болып көрмеген шыбында, тіпті инстинктпен туа біткен «тіліндегі» «сөздің» құрамы, ең көп дегенде он шақтыдан аспайды. Құмырса иелеуінің күмбезінде жүрген шағын топқа, шыбықпен түрткілеп, тиісіп көр! Бұлардың мазасызданғанын бірнеше секундта бүкіл иелеудегі құмырсқалар біледі. Құмырсқа иелеуіне кіретін жолдарға «кескілескен күреске дайынбыз» дегендей иелеуді қорғайтын құмырсқалар қаптап шыға бастайды.

Олар хабарды қайдан, қалай алады? Тая тиіп, мазасызданған құмырсқалар улы бездеріндегі құмырсқа қышқылы мен ерекше сұйықтықты сыздықтатып атқылайды. Қышқыл - қорғаныш құралы, сұйықтық қауіпті білдіріп, құмырсқаларды күреске шақыратын шартты белгі болып табылады. Бұл сұйықтықты илеу төбесіндегі құмырсқалар «аталығында», олардың маңындағы аймақта жүрген құмырсқаларға тиеді, енді олар да басқаларға осындай белгі береді. Осылай шартты белгі тізбекті хабарласу арқылы бүкіл илеуге өте тез таралады. Ал қышқыл мен сұйықтық иісін көрші илеудегі құмырсқалар да тез қабылдап, қорғануға дайындалып үлгереді.

Жұмысшы құмырсқалар құмырсқа илеуіндегі әр «бөлменің» тіршілігіне қажетті жағжайларын түйсініп сезіне алады. Иелеудің алдыңғы бөлімдері салқын таратқан кезде ондағы дернәсілдер мен қуыршақтарды илеудің жер бетіндегі күннің қызуымен жылынатын бөлмелеріне тасып орналастырады. Ал бұл бөлмелер салқындай бастаса немесе тым қызып, температура дернәсіл тіршілігіне қауіп төндіре бастаса, оларды алдыңғы бөлмелерге тасиды.

Аралар, түкті аралар ұрпақтарын кәрез ұяларына уыстырып таси алмайды. Бірақ жұмысшы аралар бұлшықеттерінің көмегімен қанаттарын тез-тез қимылдатып, ұяны жылытады немесе желдету арқылы температураны қалпына келтіреді де ұяны салқындатады. Құмырсқалар мен баларалар ұядағы ылғалды да реттеп, қажетті қалыпта ұстайды. Олар жемсауымен су әкеліп, ұяға бүркиді. Ылғал көп болса, желдетіп құрғатады.

Қоғамдық бунақденелілер қоректің қорын көп дайындайды.

Өте ыстық және құрғақ жерлерде тіршілік ететін илеу құмырсқаларының ішінде «бал-бөшклер»д.а-тын қорек қорын арнайы сақтайтындары бар. Жұмысшы құмырсқалар олардың жемсауындағы балды құстыртып, өз жемсауына жинап алады. Сөйтіп арнайы, бөлмелерде орналасқан аналық құмырсқаларды, дернәсілдер мен жас құмырсқаларды қоректендіреді.

Кейде «бал-бөшке» құмырсқа өз салмағынан құлап түсіп, жемсауы жарылса, жұмысшы құмырсқалар дереу жертөрелерге келеді де, бөшке құмырсқаның жемсауына балды қайта жинап салады. Жарылған жерін «тігеді», қайтып іліп қояды. Әрине, жұмыс үстінде өздері де балды жалап тойынады. Егер құлаған бөшке-құмырсқа өліп қалса, оның балын басқа «бөшке-құмырсқаның» жемсуына құяды. Өлген құмырсқаны илеудегі арнайы дайындалған ұяларға домалатып апарып тастайды. Оларға ешкім тиіспейді.

Жемсауында қоректік қорды жеткілікті мөлшерде сақтау кейбір құмырсқалар үшін оңай емес. Сондықтан құмырсқалардың көптеген түрлері илеу бөлмелеріне өсімдік дәндерін, өсімдік бітелерінің кепкен өлекселерін және тағы басқа қорекке жарайтын азық қорын жинайды. Ал құмырсқалардың кейбір түрлері, мысалы, жапырақкескіш құмырсқалар бір түнде үлкен бір ағаштық жапырақтарын қиып түсіреді де, оларды қолшатыр сияқты басына көтеріп илеуіне тасып алады. Бұл жапырақтарды жұмысшы құмырсқалар шайнап, біркелкі езіндіге айналдырады. Осы езінді бетінде өте майда саңырауқұлақтар өседі. Ең кішкентай жұмысшы құмырсқалар осы саңырауқұлақтарды отап, жинаумен айналасады. Ханша-құмырсқа жаңа тұрақ жасап, орын ауыстырғанда жапырақ езіндісінен өзінің түскі асына арналған ең соңғы үлесін ала кетеді де, оны сол жаңа илеу тұрағының қасында саңырауқұлақ тәлімбағын (плантация) өсіруге пайдаланады. Құмырсқалар саңырауқұлақтардың, бунақденелілердің шырының сорып қоректенеді.

Міне, құмырсқаларда «нағыз ми» жетіліп дамымағынымен, қоғамдық тіршілік ету нәтижесінде әрекеттері өте күрделі, тіпті «ақыл-оймен» істелгендей деңгейде көтеріледі. Дегенмен бұл әрекеттер - илеудегі топтасып тіршілік ететін құмырсқалардың тура біткен шартсыз рефлекстері мен еңбектену нәтижесіндегі «тәжірибеден» берік қалыптасқан шартты рефлекстердің өзара үйлесуі. Мұның өзі - илеудегі жүздеген құмырсқа әрекетінің үйлесімділігінен көрініс беретін топтық мінез-қылық.

Шартсыз және шартты рефлекстердің үйлесімділігі негізінде жасалатын күрделі әрекеттерді инстинкт дейді. Инстинкт - әр құмырсқаға тән қасиет. Ал қоғамдасып тіршілік ететін бунақденелілерде арнайы «әлеуметтік» инстинкт болады. Жалпы жас құмарсқалар өз тобының иесін біртіндеп түйсініп, оны ажыратуды жүре келе үйренеді. Әдетте бір иелеудегі құмырсқалардың ішінде басқа иелеуден бір құмырсқа келіп кірмек болса, иелеу жауынгерлері бірден оның «бөтен» екенін сезіп, иелеуге жолатпайды.

Егер құмырсқаны қуыршақ кезінде басқа иелеудегі қуыршақтардың қасына орналастырса, ол қуыршақтан шыққанда осы иелеудің байырғы тұрғындары оны өз құмырсқасындай қабылдап, жатсынбай үйірлесіп кетеді. Ол кейін жауынгер болса, бұрынғы өз иелеуі құмырсқаларын өзінің жаңа иелеуіне жібермейді.

Міне, бұл құмырсқа әрекеттерінің инстинкке негізделгенін көрсетеді.

Құмырсқа илеуін іс жүзінде жойып жібер мүмін емес. Мысалы, құмырсқа илеуіне уланған нәрсе тастаса, көпшілік құмырсқалар, соның ішінде аналық құмырсқалардың біразі қырылып қалғанымен, илеудің көптеген ұяларында тірі қалған немесе азық жинауға кетіп оралған жұмысшы құмырсқалар арасында қайтадан «еңбек бөлінісі» болады. Аналық құмырсқалармен бірлесе отырып, жұмысшы құмырсқалардың біразі жұмыртқа салады, илеудегі тұқымтоп мүшелерінің саны қайтадан қалпына келеді.

Илеудегі азық жинайтын құмырсқалар қырылып қалса, көрші илеулерден жас құмырсқалар әкелініп, «құл» ретінде олардың орнын басады. Тұқымтопты қайта қалпына келтіре алудың осындай жолдары деңгейде болуы көптеген құмырсқа тұқымтобының табиғи жануарлары жоқ екенін көрсетеді. Бірақ осыған қарамастан құмырсқалар кез келген жерде тіршілік ете алмайды. Олар үшін белгі бір температурасы, ылғалдылығы, азық қоры бар аймақтар керек. Сондықтан ондай жағдайлары бар аймақтарда құмырсқалардың белгілі бір түрі ғана тіршілік етеді. Егер құмырсқалар шамадан тыс көбейіп кетсе, азық-түлік тапшылығынан қырылады. Сондықтан илеуде тіршілік ететін құмырсқалар өз маңайындағы аймақтың белгілі бір бөлігіне басқа тұқымтоптардың, тіпті өзіне жақын туыстас топтардың құмырсқаларын жібермей, сол аймақты қорғайды.

Аумақты, яғни өзінің мекенін басқа туыстастарынан қорғау - көптеген жануарларға тән мінез-қылық

ІV. Білімді қорытындылау және жүйелеу

Топтасып тіршілік ету қандай жануарларға тән?

Табын, үйір болып тіршілік ететін қандай үй хайуанаттарын білесіңдер?

Құмырсқа, балара, ара сияқты бунақденелілердің бір-бірінен өзара «ақпарат беретін тілін» не себепті бай дейміз?

Инстинкт деген не?

Үй тапсырмасы. § 50 оқу, тақырыптың соңындағы сұрақтарға жауап беру.

Оқушыларды бағалау.






Сабақ: 49

Тақырыбы: §51. Жануарлардың мінез-қылығы туралы білімді іс-жүзінде пайдалану

Сабақтың мақсаты: Топтық мінез-қылық туралы туралы білімнің практикалық пайдасын көрсету.

Сабақтың типі: хабарлама және жаңа білімді қалыптасыту

Әдістемелік шешім: сұхбат, әңгіме-сұхбат, кестелерді және суртеттерді қолдану, көрнекілік

Сабақтың барысы:

І. Ұйымдастыру кезеңі

ІІ. Үй тапсырмасын тексеру кезеңі

Топтасып тіршілік ету қандай жануарларға тән?

Табын, үйір болып тіршілік ететін қандай үй хайуанаттарын білесіңдер?

Құмырсқа, балара, ара сияқты бунақденелілердің бір-бірінен өзара «ақпарат беретін тілін» не себепті бай дейміз?

Инстинкт деген не?

ІІІ. Жаңа материалды түсіндіру кезеңі

Жануарлардың жеке-дара және топтық мінез-қылығын, тіршілік қалпын зерттеу, балық өсіру, құс, аң, мал шаруашылықтарын дамыту, құстардың жылы жаққа қайту кезінде әуеде ұшақтармен қақтығысып қалуын болдырмау сияқты аса маңызды шараларды сауатты түрде іске асыруға мүмкіндік береді.

Мысалы, жылына 2 рет орын ауыстырып ұшатын жыл құстары ұшақтар ұшатын әуе жолдарына шығып, елеуілі қауіп туғызады.

Қазір 35 елде авиациялық-орнитологиялық қызметпен шұғылданатын комитеттер, басқа да ұйымдар бар. Олардың қолында топтасып тіршілік ететін немесе топтасып ұшатын құстардың мінез-қылығын зерттеп, соған сәйкес жасалған радиолокатор сияқты қуатты техника бар. Осындай техниканыңы көмегімен әуе жолындағы құстардың топтарын тауып, оларды үркіту арқылы ұшақтың әуе жолын тазартады.

Құстардың топтасып ұшу кезіндегі ұшу бағыттарын бағдарлайтын сезім мүшелерін, олардың бағдарды анықтаудағы рөлін зерттеп, нысандарын жасынды түрде өзгерту арқылы да құстардың ұшу бағытын өзгертеді. Мысалы, қараторғай, ұзақ, шағала сияқты құстардың қауіп-қатерді сезген кездегі шығаратын шартты дыбысын арнайы аспап арқылы қайталап, үркітумен бау-бақшаны, егістікті, балық шаруашалығын, саябақты қорғайды.

Дегенмен бұл жұмыс нағаз ғылыми негізде дұрыс жолға қойылған деу қиын. Жыл сайын әуе жолдарында 4 000-ға жуық ұшақ құстармен соқтығысады екен. Көп жағдайда құс ұшақтың маторына түседі де, оны істен шығарады. Ұшақ кейде ебін тауып қонғанымен, жанағы моторды жөндеу құны миллиондаған теңге шығын әкеледі.

Сол сияқты балықтардың, құстардың сүтқоректілердің түрлерін жаппай құртып алмау үшін адам олардың аулау мерзімін жақсы білуі керек. Мысалы, теңізден түщы суларға қарай өрістеп келе жатқан бекіре балығын аулауға тиым салынады. Ұя салып балапан шығару үшін туған жеріне топ-топ болып қайтадан жыл құстарын дәл осы мерзімде ауламайды.

Ал арқар, марал, тау ешкісі, түлкі және осылар сияқты аңдарды буаз кезінде аулауды біздің халық «үлкен күнә» деп есептеген. Бұған заңмен де тиым салынған.

Әрине жануарлардың топтық мінез-қылығының әлі де толық зерттелмеген, ашылмаған сыры көп. Мысалы, жұмыртқаны тауық мекиені басатынын жақсы білеміз. Ал кейбір жабайы құстардың қораздары ұя салумен, жұмыртқа басып, балапан шығарумен, балапандарды өргізіп, оларға қамқорлық жасайтынын көпшілік біле бермейді. Мысалы, жұмыртқаны түйеқұстың (эму) қоразы 2 айдай басады. Бұл кезде ол қоректенбейді.

Дегенмен ұя басып, балапан өргізу негізінен мекиеннің міндеті. Көптеген құстардың қораздары ұя орналасқан аумақты «жан аямай» қорғайды, ұяда жатқан мекиенді, балапандарды қоректендіреді. Мысалы, тамаша әнші құс - бұлбұлдың қоразы балапандар жұмыртқадан шыққан соң оларды тек өзі ғана қоректендіріп, олар ұядан ұшқанға дейін мекиенмен бірге тұқымтоп болып, ұрпағына қамқорлық жасайды. Оларды сайрауға үйретеді, ұшуға баулиды.

Қараторғайдың мекиені балапандарын ұядан шығарған соң, өзі келесі ұрпағын шығаруға қам жасап, жұмыртқа сала бастайды. Ал қанаты бекіп қатаймаған, бірақ ұяны тастап шыққан балапандарды қосымша қоректендіріп, оларға қорек іздеуді қораз үйретіп баулиды. Егер осындай кезенде қораздарды аулап құртса, қаншама балапан қиындыққа душар болар еді. Тіпті ашығып қырылып та кететіні сөзсіз.

Міне, жануарлар әлемін қорғауда олардың бұл сияқты биологиялық мінез-қылық ерекшелігінің білінудің пайдасы зор.

Біз тек жануарлар әлеміндегі топтасып, бірлесіп тіршілік етуді ғана әңгімеледік. Ал табиғатта тірі ағзалардың бірлесіп тіршілік ететін, ондай бірлестіксіз тіршіліктің жойылатынын әркім біле бермейді.

Өздерін еске түсіріп ойландаршы! Табиғаттың бір кішірек үлескісінде өсімдіктер жапырақ жайып, гүлдеп жеміс салып өсіп тұр. Өсімдіктен өсімдікке көбелектер, түкті аралар ұшып-қонып сайрандап жүр. Көгал арасындағы ылғалды, сулы жерде бақалар бақылдауды. Бұта маңында қоян да жүр. Әне, басқа бір бұта арасынан құрыйығын бұлаңдатып түлкі көрінеді.

Өсімдіктер, бунақденелілер, бақалар, қоян, түлкі - бәрі осы үлескіде тіршілік етеді. Әрқайсысының тіршілігі бір-бірімен байланысты. «Түлкінің өсімдікке не қатысы бар?» деген ой тууы мүмкін. Кәне, талдап көрелік. Түлкі қоян аулап күн көреді. Қоян өсімдікпен қоректенеді. Өсімдік бунақденелілір арқылы тозаңданып, жеміс-тұқым береді, көбейеді. Бунақденелілер өсімдікпен қоректнеді. Бақа бунақденелілерді аулайды. Түлкі бақа, кесірткелермен қоректенеді.

Егер осы қоректік тізбектің бір буыны, мысалы, бунақденелілер үзіліп қалды делік. Бұдан тізбек түгел жойылады. Өсімдік жеміс тұқым бермейді де көбейіп өспейді. Өсімдіктің қурап кетуінен қояндар ашығып өледі. Бунақденелер болмаса бақалар да тіршілігін жояды. Қоян, бақа болмағандықтан, түлкінің де қорексіз қалатыны белгілі.

Осы үлескіде, яғни бірінсіз-бірі бола алмйтын біртұтас табиғи бірлестікті тіршілік жойылады.

Бұл мысал табиғатта ешбір тірі ағза жеке-дара, өзінше оқшау тіршілік ете алмайтынын көрсетеді. Кез келген табиғи бірлестік - біртұтас жүйе болып саналады. Оның тірі ағзалардың бір бөлігі су мен көмірқышқыл газынан, минералды тұздардан қоректік органикалық заттарды түзеді. Бұлар - өндірушілер, оларға жасыл өсімдіктер жатады. Ал қалғандары жануарлар, адамдар - тұтынушылар. Жануарлар да, адам да дайын органикалық заттармен қоректенеді.

Жануарлардың жылыстап, таралуының заңдылықтарын білудің де табиғат қорғауда маңызы зор.

ІV. Білімді қорытындылау және жүйелеу

Жануарлардың топтық мінез-қылығының табиғатта қандай маңызы бар?

Табиғи бірлестіктегі жануарлардың табиғи мінез-қылығының негізінде қандай биологиялық процесс жатады?

Үй тапсырмасы. § 51 оқу, тақырыптың соңындағы сұрақтарға жауап беру.

Оқушыларды бағалау.







Қорытынды

Даланың дана қарттарынан қалған қанатты сөздің бірі - «Білекті бірді, білімді мыңды жығады» деген нақыл. Білім шындығында да баға жетпес үлкен рухани қару. Қару ғана емес, сонымен қатар аса зор өндіргіш күш. Дәл қазір білімнің қуатына тең келетін басқа қуат көзі жоқ десе болады. Сондықтан да әлемдік жаңа идеология ең алдымен білім күшіне сүйенеді.
Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстанның да білімге негізгі басымдық беріп отырғандағы себебі сол. Өйткені білім тек ғылымның іргетасы ғана емес, сонымен бірге тасы өрге домалаған елдермен терезесі тең ел болудың күретамыры, мемлекет дамуының алтын арқауы да. Білім бар жерде даму, жетілу, кемелдену үрдісі бір сәтке тежелмейді. Табыстың көзі, жақсы өмір сүрудің түп қазығы білімде жатқанын ғұлама Абай да жақсы білген. Білгендіктен де «Балаң білімді, парасатты болсын десең, малыңды аяма», - деп өсиет қалдырған. Не деген көрегендік! Сол сияқты төрт құбыласы түгел, мықты мемлекет құру үшін ең алдымен елге терең білім керек екенін жұрттан бұрын аңғарып, ерте түсінген тұлғаның бірі - Қазақстанның Тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев.

Биологиялық білім - өсіп келе жатқан ұрпаққа тіршілікті, өмірді аса үлкен, зор құндылық деп түсінуді қалыптастырады. Биологияны оқу - биосфераны қорғау адамзаттың тіршілік етуі ғана емес, бүкіл тіршіліктің сақталуы және дамуы үшін аса қажетті жағдай екенін сезінуге әсерін тигізеді.






Әдебиеттер тізімі:


1. Жалпы білім беретін мектептің 6-9 сыныптарына арналған «Биология» оқу бағдарламасы. - Астана, 2010. - 34 б.

2. А.Б.Мырзабаев. Биологияны оқыту әдістемесі. //Қарағанды, 2006 жыл.


3. Ғылыми-педагогикалық журнал. Биология және салауаттылық негізі. 4/2010 жыл

4. Ғылыми-педагогикалық журнал. Биология және салауаттылық негізі. 5/2010 жыл




IX

© 2010-2022