Батыс Қазақстан облысы 2050 жылы жылқы шаруашылығы дамыған еліміздегі ірі өңір болады. Жылық шаруашылығын дамыта отырып біз ұлттық шаруашылығымызды өркендетеміз, жылқы туризмін дамытсақ ұлттық туризм дамиды, ал қымызды өңдірсек денсаулығымызды жақсартуға болады, жылқы етінен құнарлы тамақтар дайындасақ, ал жылқы спортын әлемдік аренада қазақы спорттық жарыстарын мойындатар едік, сонымен қатар, жылқы шаруашылығы ешқандай қалдықсыз өнім беретін сала болып табылады. Олай деген себебім, жылық терісінен киім тіксек, етін тамақ ретінде, сүтін сусын ретінде, қылын берік жіп ретінде, тұяғын және сүйектерін жаңа заттар жасауда, ал көңің құрылыс материалдарын алуға пайдалануға болады.

Жобаның мақсаты - Қазақстан экономикасының болашағы бар салаларының бәсекеге қабылеттілігін көтеру. Жылқы демекші, қазақ халқындағы түліктердің төресі атанған жылқы саны 90 жылдардың басында күрт кеміп кеткені бар. Дегенменде, соңғы кездегі үкімет бекіткен бірнеше бағдарламалар арқылы жылқы малының саны көбейе түсті. Егерде, жылқы туризмін дамытсақ, жылқы малын қастер тұтан халқымыз шетелге шықпай, осы туристік зоналарға демалуға келер еді. Өз адамдарымыз емес, шетелден де туристер ағылар еді. Ол үшін жылқы шаруашылығын іске асыру арқылы жаңа туристік база құру. Бұл туристік база құрамына бірнеше нысандар мен демалу орындары, халық сұранысына қанағаттанарлық жауап беретін таза өнімдер өндіру цехтарын жатқызуға болады. Жасыл экономиканы дамыту мақсатында, жылқы туризмі орталығын іске асырсақ, ұлттық туризм дамып, елімізде өтетін ЭКСПО- 2017 көрмесінде шетелдіктер үшін қызғылықты болатын жаңа әрі бірегей жаңалық болатын еді. Соңғы кезде туризмді зерттеуші отандық ғалымдар ішінде туристік инфрақұрылым жәйлі сөз ететіндері бірең- сараң. Солардың ішінде В.Н. Вуколов, С.Р. Ердавлетов, Алиева Ж.Н. , А.С.Булатова ойып тұрып орын алады. Дегенменде, бұл ғалымдардың ғылыми еңбектерінде жылқы туризмі аталмайды. Қазақстаның әр аймағында жылқы шаруашылығы біркелкі дамымаған. Сол себептен бұл жобаны іске асыру үшін, барлық облыс деңгейіне сәйкес келетіндей болуы үшін тиімді жолдарын қарастыру арқылы, осы қайшылықтың шешімін табу оны қалыптастырудың арнайы іс- шараларын жасау қажеттігін айқындаған зерттеу жұмысымның проблемасын анықтап, зерттеу жұмысының тақырыбын «Ұлттық «Жылқы шаруашылығы» базасы» деп алуға негіз болды. Ұлттық «Жылқы шаруашылығы» базасы аталған салаларды қамтиды және оның ел экономикасында дамуына ықпал етеді:

1. Жылқы шаруашылығы;

2. Туризм оның ішінде ұлттық туризм;

3. Тамақ өнеркәсібі (қымыз, ет, т.б.);

4. Жеңіл өнеркәсіп (тері өңдеу, жіп жасау, жылқы қылын іске асыру);

5. Медицина (қымызды пайдалану, косметология);

6. Спорт (жылқы спорты түрлері);

7. Құрылыс (жаңа ғимараттар салу);

8. Байланыс (жол, телефон, интернет);

9. Таза экология;

10. Қалдықсыз экономика;

11. Шығынсыз өндіріс; т.б.

Ұлттық «Жылқы шаруашылығы» базасына мынадай құрылымдар кіреді:

Яғни, жылқы малының ерекшеліктерін назарға ала отырып келесідей ретпен жаңа заманға лайықталған, халық игілігі үшін жаңа туристік зона қалыптастыру:

1. Жылқы баздары (қоралары);

2. Аттылы маршурутты турисік база;

3. Демалыс орталығы

4. Косметологиялық орталық

5. Қымыз цехы

6. Жылқы өнімдерін өңдеу цехы (қазы- қарта, шұжық, т.б.)

7. Жылыту орталығы;

8. Жайылым;

9. Демалыс орны;

10. Атпен серуендеу алаңы;

11. Спорттық жарыстар өтетін алаң;

12. Өмір туралы ғылымдар орталығы;

1. Жобаның мақсаты мен міндеттері:

Зерттеудің мақсаты:

1.Елімізде кенже дамыған жылқы шаруашылығын дамыту;

2.Аттылы туризмді дамыту, жаңа аттылы туризм маршураттарын ұйымдастыру;

3.Қымызбен емдеу орталықтарын ашу жолдарын қарастыру;

4.Жылқы өнімдерінен косметологилық орталық ашуды жоспарлау; адам терісін жасарту жолдарын қарастыру;

5.Адам өмірін ұзарту мәселерін жылқы шаруашылығымен байланыстыру;

6.Жылқы өнімдері қалдықтарынан құрылыс материалдарын өңдіруді жолға қою;

7.Қымыздың ұмыт қалған түрлерін шығаруды жолға қою;

Зерттеудің міндеттері:

1. Жылқы шаруашылығын дамытудың тиімді жолдарын ұсыну;

2. Жаңа туристік база жасақтаудың критерийлері мен көрсеткіштерін және деңгейлерін анықтау;

3. Жаңа туристік базаны дамытудың іс- әрекет мазмұны үлгісін жасау;

4. Аттылы туризмді ұйымдастыру, ат үстінде ойналатын ойындарды жаңғырту;

5. Қымыз өндитін цехтарға жаңа ұсыныстар ұсыну;

6. Адам жасын 10- 15 жасқа ұзарту жолдарын айқындау;

7. Адам денсаулығын жақсартуға байланысты ұсыныстар беру;

1. Жобаның практикалық маңыздылығы мен ғылыми жаңалығы:

Егер жылқы шаруашылығын дамыту арқылы ұлттық туризмді жетілдіру және жылқы өнімдерін туристік, емдік, өңдірістік мақсатта іске асыру шаралары ғылыми тұрғыда негізделіп, практикалық түрде іске асырылса, онда елеміздегі туристік кластерді дамытуға қойылып отырған жаңа талаптарға жауап береді, өйткені бұл зерттеу жұмысы оның құзыреттілігі мен бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз етеді;

1) жобаны дайындаудың алғы шарттары ретінде жылқы туризмін дамытуды қарастырамын. Себебі, жылқы шаруашылығында қалдықсыз өңдеу жүйесін пайдалануға болады. Қазіргі кезде дүние жүзі бойынша жылық шаруашылығын туристік мақсатта пайдану кең етек алған. Дегенменде, мен қарастырып отырған жоба бұрын соңды іске асырылмаған. Ғылыми жаңалық ешқандай ғылыми зерттеулерге негіз жасамайды. Тек қана ауыл шаруашылығы саласындағы ғалымдарждың еңбектеріне шолу жасау кезіңде ғана пайдаболған жоба болып саналады. Бұрынан қалыптасқан қымыз ашыту, қазақ халқы тұрмыста пайдаланған әдіс- тәсілдер сараланған;

2) Бұл жоба алдымен ұлттық сипатта дамитын болса, кейіннен халықаралық маңызы бар жобаға айналады;

3) Жоба барлық жағынан тартымды және тиімді. Жылқы шаруашылығымен бұрынан айналысып келе жатқан шаруашылықтар үшін көп шығынды қажт етпейді. Сұранысқа тәуелділігі жоғары;

4) жоба жасыл экономикаға негізделген және дәстүрлі экономикалық үрдіс басым болып келеді. Сонымен қатар инфрақұрылымның 10 аса саласының дамуына жол ашады;

Жоба аясында мына ұстанымдарды назарға алуға болады:

1) Жоба бұрын соңды ұсынылмаған, қазіргі кездегі қолданыстағы аналогтардан принципиалды айырмашылығы кластерлік жүйе басым, барлығы бір орталыққа бағындырылған. Ашып айтар болсақ, туризм, демалу орталықтары, цехтар, т.б.

2) Ұсынылып отырылған жобаға ұқсас бірнеше алаңдар елімізде бар. Тек олар бір, екі ұсыныспен шектелген. Ал бұл жобада барлығы бір бірімен байланысты, барлығы бір жерге шоғырланған, барлығыда ел игілігі үшін маңызды, еш қалдықсыз өнім өңдіру, өмір және денсаулық туралы ғылымдарды дамыту үшін бастама болары анық.

Жоба жылқы шаруашылығы бар шаруашылықтарға іске асыруға арналып жасалған.

ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ

1) Зерттеу жұмысында алдыға қойылған міндеттерді шешу және болжамды тексеру үшін әдістер кешені қолданылды. Теориялық деңгейде талдау, синтездеу, жіктеу, жүйелеу, үлгілеу, тәжірибені қорыту әдістері; зерттеу нәтижелерін қорыту барысында математикалық-статистикалық әдістер пайдаланылды;

2) Жобаны жүзеге асыру жылқы шарушалығымен айналысып жүрген шаруашылықтар үшін көп шығынды қажет етпейді;

3) Жобаны іске асыру үшін алдымен кем дегенде 40 бас жылқы қажет (38 бие, 2 айғыр, қазақы жылқы тұқымы);

4) ғылыми-әдістемелік материалдар мен әдебиеттердегі жылқы шаруашылығы туралы ғылыми деректерді кешенді жүйемен салыстырмалы талдау, зерттеу нысаны мен пәніне байланысты негізгі ұғымдарды сараптау;

5) жылқы шаруашылығын қамтыған материалдар мен әдебиеттердегі қымыз өңдеу мен жылқы етін өңдіріу туралы ғылыми деректерді кешенді жүйемен салыстырмалы талдау, зерттеу нысаны мен пәніне байланысты негізгі ұғымдарды сараптау, эксперименталды-диагностикалау әдістемелері;

6) адам өмірін ұзартуға байланысты кем дегенде биотехнолоиялық зерттеулер жүргізу қарастырылған.

ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ ТОБЫ ЖӘНЕ ЖОБАНЫ БАСҚАРУ

Жобаны жүзеге асыру үшін мына құрамда топ жасақталып, жобаны жүргізетін болады:

№

Зерттеу тобының құрамы

ұстанымдары

біліктілігі

Жобадағы жұмыс бағыты

1

Ғылыми жетекші

Жобаны ойдағыдай іске асыру

G- 2

жобаның іске асырылуын бақылайды

2

Аға ғылыми қызметкер

Жобаны ойдағыдай іске асыру

G- 5

жоба басшысына көмектеседі және жаңа әрі ұтымды ұсыныстар білдіреді, қаржы тарту жолдарын іздестіреді

3

Аға ғылыми қызметкер

Жобаны ойдағыдай іске асыру

G- 5

жоба басшысына көмектеседі және жаңа әрі ұтымды ұсыныстар білдіреді, қаржы тарту жолдарын іздестіреді

1. Жобаның ғылыми жетекшісі: Сулейменова Гулнар Наухановна- экономика ғылымдарының кандидаты, профессор.

Типтік күнтізбелік жоспар

№ р/с

Жоба міндеттерін жүзеге асыру бойынша тапсырмалар, шаралар атауы

Ұзақтығы

(ай бойынша)

Жұмыстың басталу мерзімі (күн/ай/жыл)

Жобаны жүзеге асыру жылдары

2015жыл

2016жыл

1

Жылқы шаруашылығын дамытудың тиімді жолдарын ұсыну:

1.жылқы шаруашылығын ұйымдастыру

2

01.04.2015

2

Аттылы туризмді ұйымдастыру, ат үстінде ойналатын ойындарды жаңғырту:

1.Аттылы маршрутты туристік база

2

1. 03. 2016

3

Адам денсаулығын жақсартуға байланысты ұсыныстар беру: 1.Косметологиялық орталық

6

01.06. 2016

4

Адам жасын 10- 15 жасқа ұзарту жолдарын айқындау:

1. Өмір туралы ғылымдар зертханасы

14

1. 01. 2016

5

Қымыз өндитін цехтарға жаңа ұсыныстар ұсыну:

1.Қымыз цехы;

2

1. 05. 2015

2. Қымызбен емдеу орталығы

20

01.10. 2015

6

Жаңа туристік база жасақтаудың критерийлері мен көрсеткіштерін және деңгейлерін анықтау:

1.Жылқы етін өндеу цехы;

4

1. 07. 2015

2. Құрылыс материалдарын шығару

2

01.04. 2015

3. Жылыту қазандығы

12

01.09. 2015

3. Жобаны жүзеге асыру барысында әр жылға жазылған Жобаның жалпы құнының негіздемесі (мың теңгемен) және шығындар сметасы: 1 491 мың теңге; 2015 жылға шығындар- 1 021 мың теңге; 2016 жылға шығындар- 1 265 мың теңге;

Бюджет бабына енгізілетін шығындар:

1) еңбекақы - жоба іске асырылу кезінде (26 ай) қызметкерлерге қарастырылған жалақы мөлшері: 521 мың теңге

№

Лауазымы

Біліктілігі

Атқаратын қызметі

Еңбекақысы, теңгемен

1

Ғылыми жетекші

G-3

жобаның іске асырылуын бақылайды

78 929

2

Аға ғылыми қызметкер

G-5

жоба басшысына көмектеседі және жаңа әрі ұтымды ұсыныстар білдіреді, қаржы тарту жолдарын іздестіреді

56 984

3

Аға ғылыми қызметкер

G-5

жоба басшысына көмектеседі және жаңа әрі ұтымды ұсыныстар білдіреді, қаржы тарту жолдарын іздестіреді

56984

4

Ауыл шаруашылығы саласындағы ғалымдар

G-3

жылқы шаруашылығын толық зерттеу және оны іске асыру жолдарын қарастырады

78 221

5

Атбегілер

G-10

адамдарды атқа мінуді үйретеді, жылқыларды күтіп, баптап ұйымдастырады

43 358

6

Зертханалық зерттеушілер

G-5

қымыздың, саумалдың құрамын зерттеумен айналысады

60 701

7

Цех жұмысшылары

G-12

қымыз және жылқы етін өндіретін цехта жұмыс атқарады

35 217

8

Сауыншылар

G-13

бие сауатын адамдар:

31 324

9

Косметологтар

G-9

косметологиялық орталықта жұмыс атқарады, жаңа тәсілдерді зерттеумен айналысады

44 773

10

Биохимиялық және биологиялық зерттеушілер

G-5

жаңа деңейдегі зерттелер ұйымдастырады, жылқы түлігінің пайдасын зерттей түседі

60 701

2. ғылыми іссапарларға, яғни жылқы шаруашылығынан мол тәжірибесі бар облыстарға іс- тәжірибе алмасу үшін бару: 384 мың теңге;

Мына талған маршруттар бойынша 3 жыл мерзім қатарынан бару көзделген:

1. Орал қаласы, тж. Вокзалы- Шымкент қаласы, тж. Вокзалы- 5 250 теңге;

Шымкент қаласы, тж. Вокзалы- Орал қаласы, тж. Вокзалы - 5 250 теңге;

Түнеу, 4 күн- 8 500 теңге;

Тамақтану, 4 күн- 5000 теңге

2. Орал қаласы, тж вокзалы- Алматы қаласы, тж. Вокзалы- 10 750 теңге ;

Алматы қаласы, тж. Вокзалы- Орал қаласы, тж вокзалы- 10 750 теңге ;

Түнеу, 5 күн- 10 500 теңге;

Тамақтану, 4 күн- 6 500 теңге;

3.Орал қаласы, тж вокзалы- Астана қаласы, тж вокзалы- 10 160 теңге;

Астана қаласы, тж вокзалы- Орал қаласы, тж вокзалы- 10 160 теңге;

Түнеу, 6 күн- 36 000 теңге;

Тамақтану, 6 күн- 9 500 теңге;

3. Материалдар сатып алу үшін бөлінетін жалпы сумма: 390 мың теңге

Атауы

саны

Суммасы, теңгемен

Ақ бет А4 форматты

10

5000

Қалам

10

500

Принтер

1

18 990

Бөшкелер

50

50 000

Қымыз ашытатын күбілер

20

140 000

4. Жабдықтар және бағдарламалық қамтамасыздандыру сатып алу (заңды тұлғалар үшін) бөлінетін сумма мөлшері- 270 мың теңге

атауы

саны

Шығару жылы

моделі

құны

Торсық дайындайтын аппарат

1

2012

жапондық

270 мың теңге

6) зерттеуді жүзеге асыру үшін пайдаланылатын жабдықтар мен техниканы ұстауға кеткен қолданыстық шығындар суммасы 70 мың теңге

Шығыс сметасы

Шығын баптарының атауы

2015 жылға шығындар,

теңге

2016 жылға шығындар,

теңге

2017 жылға шығындар,

теңге

Жобаны жүзеге асырудың барлық кезеңіне шығындар,

теңге

Еңбекақы

521 000

680 000

740 000

1 941000

Ғылыми іссапарлар

130 000

160 000

110 000

390 000

Бөгде ұйымдардың қызметі

50 000

50 000

50 000

150 000

Материалдар сатып алу

100 000

150 000

140 000

390 000

Жабдықтар және бағдарламалық қамтамасыздандыру сатып алу

270 000

270 000

Ғылыми-ұйымдастырушылық ілеспе бойынша шығындар

80 000

90 000

40 000

210 000

Орынжайды жалға алу

0

0

0

0

Жабдықты жалға алу

0

0

0

0

Жабдықтар мен техникаға қолданыстық шығындар

20 000

25 000

25 000

70 000

Барлығы

1 021 000

1 265 000

1. 205 000

1 491 000

5. Зерттеу ортасы болып жылқы және қымыз өңдеу болып табылады;

• жобаға отандық биотехнология, ауыл шаруашылығы салсындағы іргелі ғылыми зерттеулер жүргізіп жүрген ғалымдарды тарту көзделген;

• ұтқырлық негіздемесі:

а) жобаны іске асыру үшін Қазақстанның ішік аумақтарына, соның ішінде Алматы, Оңтүстік Қазақстан, Шығыс Қазақстан облыстарына іссапармен бару көзделген. Себебі, жылқы шаруашылығын дамытуда мол тәжірибесі бар облыстар болып есептелінеді.

Жоба құрылымы

Жылқы шаруашылығын ашу

Жылқы - сүтқоректілер класы тақтұяқтылар отрядының өкілі. Қолға үйретілген жылқының арғы тегі жабайы жылқылар - тарпан мен түзат. Жабайы жылқылар тарихи дәуірлерде Еуразияның далалы, шөлейтті аймақтарында үйір-үйірімен тіршілік еткен. Олар ретсіз аулаудың нәтижесінде жойылған. Ерте кездерде тарпан мен түзат қазақ даласында көптеп кездескен. Тарпан XIX ғасырдың бас кезінде жойылған.

Жылқының алғаш қолға үйретілген жері Қазақстан даласы деп саналады. Жылқысын; бұдан 5-6 мың жыл бұрын қолға үйретілгенін археологиялық зерттеулер дәлелдеп отыр. Көкшетау өңіріндегі Ботай елді мекенінен қолға үйретілген жылқының қаңқа қалдықтары өте көп табылды. Қазір бұл археологиялық жаңалық дүние жүзіне белгілі. Жылқының Қазақстанда қолға үйретілгендігін дүние жүзі ғалымдары мойындап отыр.

Жылқы қоралары: Жылқыны дұрыс күтіп- бағу үшін ат қорасы зоогигиеналық талаптарға сай болуы керек. Онда су құйылатын кеспек, қи шығаратын қол арба немесе зембіл, сыпырғы, жылқы суаратын шелек, ноқта, жүген, щетка, ат тарақ, жал тарақ, шұға, сүлгі, жұмсақ ысқыш, тұяқ қырғыш болуы керек. Ат қораның қабырғасы мен төбесін шаңнан тазартып, жылына екі рет әктейді. Зиянды газдар жиналмай ауасы таза болуы үшін қора ауасы таза болуы үшін қора ауасы ауық- ауық желдетіліп, ауыстырылады. Қора температурасы жұмыс аттары мен тұқымды айғырларға- 7-8 0 С, құлынын емізетін биелер мен құлындарға- 10-120 С шамасында сақталуы керек. Жазда ат қораның іші қоңыр салқын, ал қыста жылы болуы керек. Қора қаьырғасы жылуды жақсы сақтайтын кірпіш, ағаш, сабанкесектен не лай тамнан тұрғызылады. Бір қорада 5-6 жылқыны ұстау керек. Көп жылқыны ұстау үшін ат баздарын салу керек. Бір ат базында 70 жылқыдан ұстауға болады.

Жылқыны азықтандыру: Жылқы жайылым отын, шалғын шөбін, көп жылдық екпе шөптерден ат қонақ, еркекшөп, беде мен жоңышқа жақсы жеп, жұғымды пайдаланады. Сұлы, арпа, тары сабаны мен топаны алдын ала булап, жұмсартып, жеммен араластырып берген жөн.Сұлыны жылқыға шектеусіз беруге болады.

Сауын биені азықтандыру

Тірідей салмағы, кг

Азық мөлшері

Қорытылатын протеин, г

Кальций, г

Фосфор, г

Каротин, мг

Ас тұзы, г

400

7,1

750

55

30

160

30

450

10,5

1100

80

50

235

35

500

11,6

1220

90

50

260

40

550

14,5

1520

107

62

327

45

Көлік атын азықтандыру

Тірідей салмағы, кг

Азық мөлшері

Қорытылатын протеин, г

Кальций, г

Фосфор, г

Каротин, мг

Ас тұзы, г

400

7,5

720

35

35

95

24

500

9,0

600

40

40

115

32

Тұқымдық айғырды азықтандыру

Тірідей салмағы, кг

Азық мөлшері

Қорытылатын протеин, г

Кальций, г

Фосфор, г

Каротин, 350мг

Ас тұзы, г

400

7,5

1300

60

50

350

30

500

8,00

1430

65

55

380

35

Желіс және мініс тұқымды биені азықтандыру

Тірідей салмағы, кг

Азық мөлшері

Қорытылатын протеин, г

Кальций, г

Фосфор, г

Каротин, мг

Ас тұзы, г

400

6,8

750

50

35

150

25

500

8,5

900

65

50

205

33

Жылқы санын көбейту: Бие буаздығы орташа есеппен 11 айға созылатын болса, бір биеден жылына 1 құлын алуға болады. Демек, 100 жылқыдан жылына 95 бас құлын алуға болады.

Аттылы туризм

Соңғы кезде елімізде туризм енжар дамыған сала ретінде қарастырылғанымен, оны дамытуға көптеген бағдарламалар қабылдануда. Туризм өз ішінен көптеген түрлерге бөлінеді. Соның ішінде спорттық туризмді атап кетпесек болмайды. Себебі, ат туризмі осы спорттық туризмнің құрамына кіреді. Ат туризмін дамыту, ат спорты ойындарын дамыту арқылы көп таьыс табуға болады.

Ат туризмі дегеніміз- атпен немесе, ат жегілген атарбамен саяхаттау. Атқа мініп саяхаттаған кезде барлық мүшелер қозғалысқа түсіп, денсаулыққа жақсы әсер етеді. Ертеде қазақтадың өмір жасының ұзақ болуы, олар күндіз- түні ат үстінде жүргендіктен. Атпен саяхаттау тек қана атқа мініп қана қоймай, жаяу жүруге де мүмкіндік береді.Ат туризмінің ерекшелігі сол,серуендеу кезінде барлық құралдар (жеке және топтық) және жүктер аттың ер-тоқымына бекітілген аспалы дорбаларда немесе арбаларда,шанада не болмаса жегілген аттармен тасылады.

СССP-дағы ең бірінші атпен жүру маршрутын («Катунь» туристік базасы - Қаракөл көлі (Алтай)) 1970 жылы Алтай өлкелік СТЭ-сі ұйымдастырды.1975 жылдан бастап ат маршруттары Башкирияда («Арский Камень» туристік базасы),Качерево-Черкеште («Теберда» туристік комплексі),Оңтүстік Оралда («Курган» туристік қонақ үйі),Чувашиядағы («Сурские зари» туристік базасы),Шығыс Қазақстанда (Өскемендегі «Турист» қонақ үйі,Кемеров облысында «Юность» туристік базасы),Грузияда («Ваке» туристік қонақ үйі және «Кутанский» кемпингі),Краснодар өлкесінде ( Шуменскідегі « Турист» туристік қонақ үйі) және т.б. ұйымдастырылады.

Жыл сайын туристік саяхаттауға 40 мыңнана астам адам қатысады.

Ат маршруттары бар туристік база жасақтау. Ат маршруттары бар туристік базаларда туристерді атты ұстауды және атқа мінуді үйретеді. Көп күндік саяхаттарға дайындық дала жағдайында өткізіледі,дайындық бадарламасына жаттығу серуендері міндетті түрде кіреді.Маршруттың негізгі бөліміне туристер сынақты сәтті тапсырған соң ғана қатысады.Атқа мініп серуендеу маршруттары кез келген жолдарда жүргізіледі,орман іші жолдары,тау жолдары,сонымен бірге жолсыз аумақтарда да жүргізіледі,жазық далада,көкшалғында,ор-жыралардың ой аумақтарында,өзен,көл жағалауларында.

Ат маршруттарының негізгі бөлімі туристердің өзіне-өзі қызмет етуіне және ашық далада тұруға есептелінген (жазда-шатырларды түнейді,ал қыста-баспаналарда түнейді,асты отта дайындайды,өздері аттардың күтімімен айналысады.

Ат маршруттарының қиындық дәрежесі. Ат маршруттары ұзықтылығы бойынша бір сағаттан бірнеше күнге дейін, тіпті бірнеше айларға дейін созылуы мүмкін. Ат маршруттары бір сағаттан бір күнді қамтыса, онда оларды атты-жайлаулық дейді. 2 күндік маршруттарды жорықтар деп атайды. Ат маршруттары өзімен қоса, өзге адамдармен, яғни, бас топтан басқа, олардығ тамақтары мен заттарын таситын топтың болуын да қамтамасыз етеді. Спорттық талаптарға сәйкес, ат жорығы спорттық еп аталады. Ат маршруттары: атқа салт мініп жүру, атқа салт мініп жүру мен қостау тобы бар және көсемдік жорықтар.

- Атқа салт мініп жүру маршруты - бұл маршрут барысында тамақ пен құрал-жабдықтар арнайы сөмкелерге салынып, аттың шетіне қыстырылып қойылатын және жорытағы аттар саны адамдар санына тең болады.

- Атқа салт мініп жүру мен қостау тобы бар - бұл маршрут барысында тамақ пен өзге құрал-жабдықтар басқа аттар немесе көлік құралдары арқылы тасымалданатын болған.

- Көсемдік жорықтар - мұндай маршрут барысында тамақ пен құрал-жабдықтар, туристер аттардың үстінде емес. арнайы экипаж кибитка ішінде орналасады. Ат туризмі деп. сонымен қатар, пони, түйе, есік, піл және т.б. үстіндегі жорықтарды атайды.

Спорттық маршруттар мен арақашықтық

Ат туризмі бойынша жарыстар "Спорттық туризм" талаптары мен ережелері бойынша жүргізіледі. Спорттық маршруттар классификациясы. Ат туризмінде жорықтардың 4 қиындық дәрежесін бөліп көрсетуге болады. Бірінші дәрежесі - ең оңай, ал төртіншісі - ең қиын. Жорықтың қиындық дәрежесі "Ат қа салт мініп жүру категориясының методикасына " байланысты анықталады.

Атшы-туристің киімі

Ат маршруттары бойынша, саяхаттау үшін жаяу туризмге де қажетті заттар алынады. Әдетте ол ыңғайлы етік, ал атшы үшін бұл арнайы етік болады. Шалбар қозғаласықа ыңғайлы, яғни джинсы емес, спорттық костюм мен атшыларға арналған киімде болуы мүмкін^[2].

Ат туризмі - бұл белсенді демалу түрінің бірі болып табылады, ол аттың үстінде белгілі бір уақыт бойы саяхаттауды қамтиды. Кейбір ат базалары мен жеке атқорасы бар адамдар атшыларға ат жорықтарынан басқа, белгілі бір аң аулауға да қатысуға шақырады. Аттылы маршрутты туристік базада мынадай жылқылар ұстау қажет: Орловтың желгіш жылқысы, орыс желгіші, ақалтеке жылқысы, таза қанды салт мінетін жылқы, көшім тұқымдас топтағы жылқылар, қазақы жылқы, қостанай жылқысы, арбаға жегуге торий жылқысы, қазақы жылқылар қолданылады. Ат туризмі маршруттары бір адам үшін- 5000- 30000 теңге көлемінде пайда әкеледі.

Ат спорты ойындары.

Стипль- чезы- кедергісі бар жерді айналып шабу.

Көп сатылы ат жарысы- 3 күнге созылатын жоғарғы қиындық дәрежесіндегі ат спорты түрі.

Ат бәйгесі- нағыз жүйрек атпен шабандоздардың жарысы.

Көкпар- серке тушасымен ойналатын топтық ойын.

Аударыспақ- ер адамдардың ат үстіндегі жекпе- жек тартысы.

Қымыз сауу орны

Қымызды дайындау мынадай сатылардан тұрады. Бірінші сауын биелерді сауу және оны цехқа жеткізу.

Бие байлау деп - енелері сауылатын құлындарды ноқталап, желге байлап ұстауды айтады. Жыл сайын алғаш бие байлаған күн "Бие байлар, желі майлар" деген дәстүрмен мереке сияқты өткізіледі. Желіннің қазығына, айғырдың жасына май құйылып жағылады. Бие байлау ел жазғы жайлауға шығып, шөптің нәрі толған кезде басталады. Бұл кез құлындар марқайып жетілген, бес-алты сағат байлауды көтеретін жағдайға келіп қалады. Олар сауын сайын емізіп, жетектеп жүріп сергектенеді. Көктемде және шілде айларында биелер жиі-жиі сауылады.Биені бие көнекке немесе ағаштан істеп ысталған шелекке сауады. Жаңа сауылған бие сүтін сүзгіден өткізіп, жылы кезінде күбіге немесе сабадағы саумалдың үстіне құяды. Содан соң оны міндетті түрде 30-40 минут пісіп, аузын байлап не тығындап тастайды. Алғаш рет қымыз ашытарда бие сүті сабаға арнаулы ашытқының немесе тордың үстінеқұйылды. Ашытқыны көбінесе сүр жаяның немесе қазының сынық сүйегін салып, ол жоқ болғанда сүтке нан ашытқысын езіп әзірлейді. Қор дегеніміз - ескі қымыз, ол жақсы ашыған қымыздың саба түбінде қалатын арнайы сақталған сарқыны. Биені қолмен және машинамен сауады. Машинамен сауудың қол мен саууға қарағанда айқын артықшылығы бар: ол адамның жұмысын жеңілдетеді, еңбек өнімділігін арттырады, ию рефлексі пайда болуына аса қолайлы физиологиялық жағдай жасайды. Биені машинамен сауу жөніндегі бірінші тәжірибені 1957 жылы Москва түбіндегі "Мцыри" санаторийінде И. Аникин жүргізді.Биелерді машинамен сауу үшін ДА-ЗМ, АД-100 және ДДА-2 сауу аппараттарын пайдалануға болады.Қымыз ашытудың ескі және жаңа әдісі жөнінде айтып өтейін. Көшпелі халықтар бірнеше жүздеген жылдар бойы қымызды торсыққа ашытып келді. Бұның мәнісі неде? Көшпелі тұрмыс алып жүруге ыңғайлы ыдысты қажет
еткен. Торсық пен саба сондай ыдыстар болып табылады.Торсық дегеніміз жылқының терісінен шелін алып, ыстап жасалған,сиымдылығы 10-30 литр тері қап. Терінің шел жағы ішіне қаратыптігіледі. Саба - пирамида сияқты, төрт бұрышты түбі және ұзын мойыны бар сиымдылығы 100-150 литр тері қап. Сабаны жасар алдында арнаулы тұз ерітіндісіне салып, қылшығынан тазартып, өңдеп шығарады, содан соң ыстайды. Сабаны қайыңның, тобылғының түтінімен ыстау қымыздың дәмін жақсартады, мұндай қымыздың ерекше хош иісі болады. Саба мен тосықтан басқа мес қолданылады, оны шыбыштың терісінен тігеді. Қымыз саба, тосық, көнектер әзірлеуге көп мінілмеген, тер сіңбеген, ауырмаған, арқасы жауыр болмаған, семіз жылқының терісі таңдалып алынады. Ол қыс бойы от жағылатын асхананың төбесіне кептіріліп, жаз шыға қайтадан жібітіледі де, құрымға салынады. Құрым дегеніміз - шошоманың төбесіне жиналған қара
күйе ыс. Саба , торсық, көнек жасайтын шеберлер қара күйені сыпырып алып
қайнатады да, әрі ащы, әрі қышқылы мол, қою май сияқты сұйық ас әзірлеп, теріні соған батырады. Ол құрымда 20-30 күн ұсталып, жүні, шелі, ет қалдықтарынан тазартылады. Осыдан кейін тері ширап, шымырланып, қоңыр-қошқыл түске енеді. Осындай әдіспен иленген тері шуда жіппен көктеліп, ішін таза құммен толтырып кереді де, кептіреді. Әбден кебуі жеткен саба шерткенде сыңғырлап тұрады. Бұл саба жасаудың бірінші сатысы. Ал екінші сатысында әлі кептірген ыдысты жылқының сүр етінің және қымыздың майымен сіңдіре әбден майлайды. Майлардың нәтижесінде сабаның тігістері кірігіп, бекіне түседі. Сабаны жасаудың үшінші сатысы - оны ыстау. Бұл жауапты істі маман, әдетте елге танымал болған, осы іске қабілеті бар, тәжірибесі мол адам ғана жақсы жүргізеді. Тәжірибесіз, шалғай адамдар бұрынғы еңбектің бәрін еш кетіріп, өрт шығарып, сабаны күйдіріп алуы немесе шала-шарпы ыстауы мүмкін. Ысты көбінесе үй іргесінен аулақ, шөп-шаламы жоқ, айналасы таза, суы, өзені жақын жерде салады. Ыстау үшін әдейі "құрылыс" жүргізу керек. Мысалы, жарқабақтан отын салатын оттық ойып алады да оның төріне жалғастыра ұзындығы 15-20 метр, кеңдігі 50-60 см түтін жүретін өңеш жасауға ор қазады. Оның ішін кірпішпен түтін қашпайтындай етіп қалап шығады. Осы өңештің екінші басында құдықша етіп жер бетіне шығарып, оның үстіне балшықтан шошома орнатады немесе киізден күрке тігеді. Сонда ыс түтіні ошақтан өңештің бойымен өтіп, шошамадан шығып, осында булығып үнемі бықсып сабаны ыстай беретін болады.Ысқа жағылатын отын бүрі түспеген жас тобылғы, қарағай болады. Кейбір ысшылар сабаға, торсыққа ерекше иісберу үшін отынға аздап арша, көкпек, құрғақ көк пішен қосып жағады. Осылай дайындалған саба көп жылға игілікке ұсталатын ыдыс болып шығады.Қымыз ыдыстарының ендігі бір негізгі түрі - отырықшылық жағдайға бейімделген - күбі. Күбінің ауыз жағы тарлау, түп жағы кеңірек болып келеді. Көбінесе еменнен жасалады. Аса шеберлер арша, шырша ағаштарынан да жасайды. 60-70, кейде 100 литр сиғандай әртүрлі мөлшердегі күбілер жасалады. Оның ішін апта сайын жуып, кептіріп, сүр еттің майымен, қойдың құйрығымен майлап тұру керек. Күбіні ыстағанда тобылғы, дүзгін, қылмұрын, қарағай ағаштарымен, қожағай деген шөп тамырының түтінімен ыстайды. Қымыз құйып сақтау үшін темір ыдыстарды пайдаланбауы керек.Саба, күбі піспегінің басы аршаның қызылынан ойылып, саба да жақсы ағаштан жасалып сүйек, күміспен өрнектелсе - өте үйлесіп, көз тартып тұрады. Піспек, бие сауатын шелек, қымыз тегене, шөміштер де жиі-жиі тазартылып, ысталып тұрса қымызда хош иісті дәмді болады.Қымыздың сапасы негізінен ашытқысына байланысты. Қазіргі кезде қымыздың микрофеорасы құрғақ күйінде жақсырақ сақталатындығы анықталып отыр. Көктемде бие сауатын мерзім басталғанда қымызды ашыту үшін пайдаланылады.Қорды дайындау үшін күзде биені ағытар алдында бірнеше тәулік бойына қымызды екі бөлініп тұнғанша үйде сақтайды. Суы жоғары көтеріліп, казеиннен тұратын сүзбе сияқты қоюы түбіне тұнады. Ол тұнбаны марлымен сүзіп, күннің көзіне қойып кептіріп, бие сауатын кезге дейін жабық ыдысқа салып, салқын жерге қойып сақтайды. Ашытқыны бабына келтіру үшін қорды жаңа сауылған бие сүтіне 5 литрге 3-4 ас қасық есебінен салып, жылы жерге бір тәулік қояды. Бұл кезде оны араластырып тұру керек. Бір тәулік өткеннен кейін осы ашытқыны қымызды ашытуға пайдаланады. Бұдан соң қымыз ашыту үшін ашытқыны емес, ашыған қымызды жаңа сауған 6-7 литр сүтке 1 литр есебімен қолданады.

Сүт-қымыз фермалары және қымызханалар үнемі суық және ыстық сумен қамтамасыз етілуі керек. Сауышылардың әрқайсысының жұмыс орнына қол жуғыштар, залалсыздандырғыш заттар және ормал қойылады. Флягтарды, шелектерді, сауатын аппараттарды таза ұстау жауапкершілігі - аға жылқышыға, фермалардың жалпы санитарлық-гигиеналық жағдайын қадағалап отыру- аға сауыншыға, жылқы фермасының бригадирі мен бастығына жүктелген, ал фермалардың санитарлық-гигиеналық жағдайын қадағалап отыру жұмысы шаруашылықтағы мал дәрігері және зоотехник арқылы жүзеге асырылады. Қымыз фермаларында жұқпалы аурулардың алдын алуды дезинфекция, дезинсекция және дератизация шараларының мәні аса зор.

Әрбір медициналық байқаулар мен дәрігерлердің тексеру қорытындылары қымыз фермасы меңгерушісінің қолында сақталатын сауыншылардың санитарлық кітапшасына түсіріледі. Меңгеруші болса сауыншылардың сәйкес мерзімге қарай кезекті медициналық байқаудан уақытылы өтулерін қадағалап отырады.

Тазалық - жеке гигиенаның ең негізгі талаптарының бірі. Сүт пен қымызға жақын жүретін қызметкерлер ең алдымен жұмысқа таза әрі жинақы киініп келулері, жұмысқа кірер алдында, дәретханадан кейін, өндірістік бір операциядан екіншісіне көшер алдында қолдарын мұқият жуып, залалсыздандырып отырған жөн.

Биелерді механикалық әдіспен сауу арзан және сапасы жоғары өнімдер
алуға көмектеседі, алайда биелерді механикалық әдіспен сауу кезінде сауу
машиналарының әрқилы бұзылуы, асау жас биелерді сауу кезінде
сауыншылардың қауіпсіздік техникасын сақтамау жеке тазалық гигиенасын бұзушылықтың, жарақаттарды және т.б. болуы мүмкін. Қымыз фермаларында мал дәрігерлік-санитарлық ережелерді, жеке тазалық гигиенасын қатаң сақтау, арнайы ветеринарлық-санитарлық және шаруашылық шараларын дер кезінде жүргізіп отыру сауын биелердің ауруын және құлындардың өлімін азайтуға, өнімді арттыруға, бие сүті мен қымыздың сапасын жақсартуға мүмкіндік береді.

Қымыз цехы

Қымыз цехна сүт қабылдау бөлімі, зертхана, ашыту, технологиялық, тоңазытқыш және сүт сауу бөлімдері кіреді. Көлемі 25- 35 м² болып келетін сүт қабылдау бөлімінде, келіп түскен сүттің мөлшерін анықтау, сондайақ жүргізілген байқауларды талдау жұмыстары жасалады. Аумағы 10- 12 м² болатын зертханада қабылданған сүттің және дайындалған қымыздың сапасы анықталады. Ашыту бөлмесінің аумағы 10- 12 м² құрайды және бұл бөлімде шыны шөлмектерге құйылған қымыз ашытқылары орналасады.

Қымызды өнеркәсіптік жағдайда дайындау технологиясына мынадай процесстер жатады:

- сүт дайындау;

- ашытқы дайындау;

- ашыту;

- қымыздың жетілуі;

- сапыру;

- ыдысқа құйып тығындау;

- көпіршіту;

- салқындату;

- сақтау.

Сүтті дайындау оны өлшеп, содан соң мақта сүзгіден немесе 3-4 қабат дәкеден өткізіп сүзуге салады. Қымыз дайындау үшін қышқылдығы 7º Т аспайтын, тығыздығы 29-33º А, майлылығы кемінде 1% сау биенің сүті пайдаланады. Егер жаңа сауылған сүт бірден ашытуға жөнелтінбегено болса, оны жедел 10-12 градусқа дейін салқындатып, осы температурада 12 сағаттан асырмай ұстау керек. Қымыз ашыту ісіндегі ең маңыздысы - ашытқы дайындау. "Мцыри" санаторийінің қымызды ғылыми-зерттеу лабораториясының методикасы бойынша сүт қышқыл таяқшалар стерильденген қаймағы алынған сиыр сүтіне себіледі, торула типі ашытқы-сусло агарына себіледі. Қаймағы алынған сүт құйылған екі кішкене бөтелкені тығыздап, 65ºС дейін ысытылған суы бар кастрюлге салып қояды. Содан соң суды 30 минут бойы ысытады. 1-ші бөтелкені 26ºС дейін салқындатып, оған агарға себілген ашытқыны салады. 40ºС дейін салқындатып 2-ші бөтелкеге сүт қышқыл таяқшаларды салады. Бөтелкелерді термостатқа қояды: ашытқысы барын t 28-30º жерге 15-18 сағатқа, сүт қышқыл таяқшалар барын t 35-37º жерге 5-7 сағат бойы ұстайды. Ашыған соң ашытқысы бар бөтелкені шайқағанда көпіріп кетеді, ал сүт қышқыл бактериялар қосылған сүт қоп-қою болып ұйып қалады. Екі бөтелкенің ішіндегіні де бір-біріне араластырып, оған 100 мл, яғни барлық ашытқының үштен біріндей биенің жаңа сауған сүтін немесе 31-35º дейін жылытылған сүт қосады. Осы қоспаны 15 минут бойы араластырады. Содан соң дайын болған ашытқыны t 26-28ºС
термостатқа әбден жетілуге қояды да, алғашқы сағаттың ішінде 5-6 рет
араластырып отырады. Алғашқы 3-5 тәулік бойы тәулігіне 4-5 рет саумал
құйып, оны құйған сайын 15 минут бойы араластырады. әуелі ашытқының
1:3 көлеміндей, содан соң қоспаның қышқылдығы 65-70º дейін жеткенше саумал құйып отырады. Ашытқыны жетілдіру және көбейту 4-5 тәулікке дейін созылады. Осы уақыт ішінде ашытқының қышқылдығы 130-140º Т болуы тиіс, содан кейін, оны өндіріске пайдалануға болады. Өндірістік ашытқыны әрбір 4-8 сағат сайын қышқылдығы артуына қарай, үстіне сүт құйып, жаңалап араластырып отыру керек. өндірістік ашытқыны 25-28º t-даұстап, жаңалап отыру керек. Сүт ашытқанда екі ашу процессі - сүт қышқылды және спиртті ашу процесстері қатар жүретіндей қолайлы жағдай жасау қажет. Ашытқы жаңа сауған сүт пен қоспаның t 25-26º, қышқылдығы
45º Т шамасында болатындай есеппен араластырады. Сүтке ашытқыны
қосқаннан кейін қышқылдығы 65-70º жеткенше қоспаны жетілдіруге қояды. Қоспаның қышқылдығы 50-55º т жетіп және қымыздың өзіне тән дәмі жаңа біліне бастағанда қымызды араластыра бастайды. Қымыздың өзіне тән хош иісі шыққанда барып араластыруды тоқтатады. Содан соң қымызды бөтелкелерге құйып, корнитығынмен тығындайды. Кейін оны газдандырады. Газ беріп болғаннан кейін бөтелкелерді мұзы бар бөлмелерге апарып, сүт қышқылының ашу процессінің интенсивтілігін әлсірету үшін +4, +6ºС t-да сақтайды.
Күшіне қарай қымызды әлсіз, орташа, күшті деп бөледі. Жоғарыда айтылғандардың бәрі де орташа қымызды дайындау технологиясына қатысты, міне осы қымыз емдеу мақсатында қолдануға жарайды.
әлсіз және күшті қымыз дайындау үшін сүтті ашытқыға 1-ші жағдайда қоспаның қышқылдығы 45ºС төмен, 2-ші жағдайда одан жоғары болатындай мөлшерде құяды.

Сүтті тексеру үшін одан құйып алмас бұрын оны әбден араластырады. Содан соң аллюминий түтікті (диаметрі 9мм) сүті бар ыдысқа түбіне дейін тігінен батырып сынама алынады. Түтіктің жоғарғы тесігі саусақпен басылып тұрады, саусақты көтеріп, сүтті таза құрғақ бөтелкелерге құйып алады. Қышқылдығы мен майын анықтау үшін көлемі 50 мл
шамасында, ол толық зерттеу жүргізу үшін 250 мл сынама алынады. Зерттеу алдында шөлмекті бірнеше рет шайқап, сүтті араластырады. Егер шөлмектің қабырғасы мен тығынына қаймақ тұрып қалса, онда шөлмектің аузын алдын ала тығындап, ондағы сүтті жылуы 45-50º судың ішіне салып 30-40º жеткенше жылытады. Сонан соң сүтті қайта араластырып, 20º түскенше салқындатады. Қымызды зерттеу әдісі де сүтті зерттеген сияқты. Бірақ қымызды тексерер алдында өте мұқияттылықпен 10-15 рет араластырған дұрыс. Қымыз құйылған бөтелкені қашан өнімнің біртектес консистенциясына жеткенше бірнеше қайта бірнеше қайта төңкеріп шайқау керек. Қымыз химиялық стақанға құйылып, 30-35 ºt суға 10 минут қойылады. Көмір қышқылын бөліп шығару үшін шайқап, 20 ºС дейін салқындатқан жөн.
Қымыздың сапасын анықтау кезінде ең алдымен оның органолептикалық қасиеттерін, күшін (алкоголь мөлшерін), қышқылдығын т.б. ескереді.
Органолептикалық қасиеттері. Қымыздың органолептикалық қасиеттеріне: сыртқы түрі, иісі, дәмі, консистенциясы жатады. Ашыту сәтінен бастап әбден иіні қанып піскенге дейінгі уақытына қарай қымызды: әлсіз, орташа және күшті деп үш категорияға бөледі, олардың әрқайсысының өзіне тән органолептикалық қасиеттері болады.

Әлсіз қымыз қоюлау, газы аз болады, дәмі болар-болмас қышқылдау келеді, тілді қуырмайды, тұнған кезде екі түрлі: төменгі қоюлау, жоғарғы - сұйықтау қабаттар пайда болады. Оның құрамында 1% этил спирті болады.
Орташа қымыз газға бай, дәмі қышқыл болады, құрамында 1,5% этил
спирті болады.

Күшті қымыз аз көпіршиді, дәмі соғұрлым қышқыл әрі өткір келеді, стақан қабырғаларына әлсіз көпіршік болып тұнады және екі бөлікке бөлінбейді, құрамында 1,75 - 3,0% дейін этил спирті болады.
Қымыздың органолептикалық ерекшеліктерінде болатын кемістіктер. Сүт-қымыз фермалары мен қымыз цехтарында қымыз дайындаудың технологиясын бұзудан және санитарлық-гигиеналық талаптарды сақтамаудан барып дайындау процессі кезінде қымыздың өзі әр түрлі өзгерістірге тап болады, оны қымыз кемістіктері деп атайды. Олар төмендегідей болып келеді:

Сыртқы кемшіліктер: дұрыс ашымау, судың көп болуы, түсінің сұрғылт-сары болып келуі, сусынның үстіңгі қабатында бөтен қоспалардың болуы және т.б.

Қымыздар дайын болған соң арнайы жасалған торсық сұлбасындағы ыдыстарға құйылып сатылымға және қымызбен емдеу орталығына, қымызһаналар мен кафелерге, демалыс орындарына, дүкендерге, ауруханаларға жіберіледі. Қымыздың бағасы- 500 тг. (1 литр). Күніне кем дегенде 40- 50 литр қымыз өндірілсе табыс- 20- 30 мың теңге.

Жылқы ет өнімдерін өңдіру және өңдеу цехы

Жылқы еті - аса бағалы тағамдық шикізат, жылқы өнімі. Жылқы еті бірінші, екінші санаттағы және құлын еті деп үшке бөлінеді. 1 санаттағы жылқы етінің құрамында 69,6 % су, 19,5% белок, 9,9% май, 1,0% күл болса, екінші санаттағы жылқы етінде 73,9 % су, 20,9% белок, 4,1% май, 1,1% күл бар. Жылқы етінен көптеген ұлттық тағамдар жасалады.

Жылқының жүрегін жеу ми қызметін жақсартады. Мидағы миллиондаған жасушаларды жаңартып, есте сақтау қабілетіне жауап беретін талшықтарға көмек береді.

Бұл тағы да мидың ұзақ уақыт «мүлтіксіз» қызмет көрсетуіне сеп. Ол үшін жылқы жүрегін пісіріп не қуырып жеу керек. Ал қақталған сүр ет бүйрек жұмысына пайдалы. Сүрленген етті әбден пісіріп, сүтпен бірге қабылдау бүйрек пен несеп жолдарына оң әсерін тигізеді. Заманауи дәрілерден жүз есе пайдалы. Тек тамақтанудың бұл түрі үзілмейтін үрдісіңізге айналуы керек.

Жылқы етінде негізінен минералды заттар, оның ішінде темір көп. Әсіресе, жылқы бауыры темірге, А1, В2, В12 дәрумендеріне бай. Мамандар жылқы етін мұздатқышта сақтағаннан гөрі оны сүрлеп сақтаған әлдеқайда пайдалы екендігін айтады.

Қан қысымы. Бүгінгі күннің кең тараған ауруы. Жас та, жыныс та талғамайтын дерттің алдын алғыңыз келсе, жылқы етін көп тұтынып, майынан ас дайындаңыз. Инфаркт ауруына алып келетін холестериннің мөлшерін азайтып, қан қысымының жоғарылауын тежейді. «Сүйек сынып, буын былқылдап тұрса жылқының майын жақ» деп жататын әжелеріміздің сөзіне құлақ аса бермейтініміз бар. Негізінен жылқы майының құрамында тін жасушалары мен жілік майын жақсартатын пайдалы элементтер бар. Яғни сүйек пен буынның берік болуына өзіндік себін тигізеді.

Жылқы етінің химиялық құрамы оның түріне, тұқымына, жынысына, жасына, қоңдылығына байланысты. Қолда өсірілген малдың етінде орта есеппен 52,8-73,7% су, 15-20,3 % белок, 5,8-29,4 % май болады. Және де өзге мал етінен биохимиялық құрамы мен дәмі жағынан айырмашылығы бар. Күн суытып, қырау түскенде соғымға жылқы малы сойылады. Негізгі себебі, жылқы еті ыстық болады-мыс. Яғни қыста жауратпайды, қуатты арттырып, қажетті дәрумендердің орнын басады.

Жылқы етінде негізінен минералды заттар, оның ішінде темір көп. Әсіресе, жылқы бауыры темірге, А1, В2, В12 дәрумендеріне бай. Мамандар жылқы етін мұздатқышта сақтағаннан гөрі оны сүр сақтаған әлдеқайда пайдалы екендігін айтады. Қазақ етті баптап сақтауда басқа халықтарға қарағанда өте шебер. Соғымның сүр еті ғана емес, қазысы мен қартасы, жалы мен жаясы, омыртқасы мен төс еті де сүрленеді. Сойылған малдың сүрленбейтін бөлігі: басы, сирағы, өкпе-бауыры, ішек-қарыны.

Жылқының жүрегін жеу ми қызметін жақсартады. Мидағы миллиондаған жасаушаларды жаңартып, есте сақтау қабілетіне жауап беретін талшықтарға көмек береді.

Қазы мен қарта, жал мен жая ас төресі. Қазақ тағамтану академиясының академигі Төрегелді Шармановтың пайымдауынша, қазы-қартаны сіңімділігі және ағзаға пайдалылығы жағынан қазақтың қазысымен иық тіресе алатын тағам түрі әлі жоқ. Жал мен жаяның бойында да түрлі дәрумендер көп. Мамандар бұл тағамдарды көбіне спортпен айналысатындарға жеуге кеңес береді. Термен шығып кететін кейбір элементтердің орнын баса алатын бұл тағамдар жуырда престелген күйінде айға ұшатындар үшін де дайындалмақ.

Иә, дәл солай. Енді ғарышкерлердің аспанда жүріп, қарындары ашпайтын болады. Біртектес әрі сұйық ас тепсе темір үзетін жас адамның жұмырына жұқ та болмайтыны белгілі. Ғарышкерлер жерге қайтып оралған соң майлы тағамдарды аңсағанын, қарындарының жиі ашқанын жасырмаған. Осыдан келіп диетолог мамандарды «ғарышкерлерді қайтіп тойдырамыз» деген мәселе толғандыра бастапты. Ғылыми негізделген ас мәзірі ғарышта жұмсалған күш-қуаттың орнын толтыра алмапты. Сондықтан оны өзгертуге тура келді. Бұдан былай ғарыш мәзірінде кептіріліп, ұнтақталған қазақтың қазы-қартасы болады. Соңғы жаңалықтар бойынша оны буын бұрқыратқан күйде жеткізуге мүмкіндік бар-мыс. Осыдан-ақ жылқы етінің қадір-қасиетін біле беріңіз.Халық медицинасы қыста жылқы етін жеген адамдардың көп тоңбайтынын айтады. Топырағы құнарлы, шөбі шүйгін өлкеде қазекем қашаннан төрт түлігін бағып, қазы мен қартасын кертіп жеп, қымызын сапырып отырған. Бүгінде ата кәсіпті жалғастырушылар көп. Бірақ нарықтық заманның әсері ме, ет жеп ұрты майланып отырған қазақ отбасылары аз. Сондықтан біздің елімізде ұлттық тағамды жаңғырту академиясы құрылуы керек дер едім. Сонда біз ұлттық тағамдар арқылы тектілігімізді арттыра аламыз. Ет тағамын әзірлеудің өзі үлкен өнер. Қазір қоғамда ет тағамы ауыр, тез қартайтады деген түрлі ой-пікірлер қалыптасқан ғой. Жоқ, мен бұл пікірмен мүлдем келіспеймін. Неге онда ата-бабамыз бір қойдың етін бір күнде жеп, қартайып немесе ауырып өлмеді?! Ет-етке, сорпа-бетке деген нақыл да тамақты орынды жеп, ағзаға пайдалы етудің дәлелі іспетті. Біз бүгін үлкен қарияларға да, жастарға да, тіпті балаларға ұлттық тағамдар мәзірін енгізуіміз керек. Сонда салауатты ұрпақ қалыптастыра аламыз деп ойлаймын.

Қазақтардың ет даярлаудағы ең әйгілі ұлттық ерекшелікке ие тәсілдерінің бірі - қазы аудару. Жылқының ішегін жуып-тазартып, оған бір-бірлеп тілінген, әрі тұздалып, бұрыш сияқты дәмдендіргіштер қосылған жылқы қабырғасын майымен тығып, содан соң ішектің екі ұшын мықтап байлап арысқа асып кептіреді. Шамамен бір айда қазы мейіздей болып кебеді. Басқа іріқараның етінен жасалғаны шұжық деп аталады.

Қазы майдың қалыңдығы 5 сантиметрге дейiн шөгiнделуi нәтижесiнде пайда болады. Бұл бөлiк пiсiрiлген түрiнде де, сүрленген түрiнде де өте құнды боп саналады. Қазыны әзiрлеу үшiн көкiрек қуысының әрбiр жартысынан (бұлшық еттерi бойынша) сүйектiң, қабырғаның тұтастығын бұзбай 6-дан бастап, 17-мен аяқтай отырып кеседi. Қабырғаныомыртқадан ажыратады, жұбымен: алтыншыны жетiншiмен, сегiзiншiнi тоғызыншымен және т.б. кеседi. Әрбiр жұптан iшкi жағынан шемiршектерiн алады, қабырғалар арасындағы талшықтарды қабырғалардың омыртқамен қосылған жерiнен бастап олардың шемiршекпен қосылған жерiне дейiн кеседi.

Қазының әрбiр қабатына тұздау қоспасын не тұз себедi, 24 сағат сақтайды, тұзсу құяды және 2-3 тәулiк сақтайды. Одан соң қабырғаларды суық суға шылап қояды да, 1-2 сағат жылы сумен шаяды. дайын қабырғаларды жылқы не сиыр iшегiне салып, жiппен байлайды. Iшек қабатындағы қазыны 50-60 С-та қою түтiнге 12-18 қақтайды және 12 С-тық температурада 2-3 сағат салқындатады.^[1]

Кере қазы, сере қазы - семіздің бармақ пен шынашақ арасына тең қазы.

Табалдырық қазы - аса қалың, айналдыруға келмеген өте семіз қазы; кей жерлерде табан қазы деп атайды.

Би қазы - бүйен ішекке тыққан, шұжық тәрізді жуан қазы.

Дөңбек қазы (бұжбан қазы) - ішекке сыймағандықтан тілкем күйінде сақталған қазы.

Қазы малдың жасына қарай да жіктеледі. Сүт емген құлын-тайдың еті мен қазы-қартасы жылқы етінің дәмдісі. Ал құнажын, дөнежін, қүнан-дөнен, бес-алты жасар малетінің дом татымы, хош иісі, нәрі, маңызы, құнары, кенеуі, күш-қуаты, жұғымы, жұмсақтығы, өң-түсі жағынан жылқы еті дейтін табиғи атына сай келеді. Жасы алты-жеті ден асқаннан кейінгі жылқы етінің де, қазысының да табиғи сапасы төмендей береді. Шау тартқан сайын еті қатайып, майы сарғайып, жылы-жұмсағының жылтырағысорпа бетіне шыққыш болады. Қазы майсөк. Кеңдеу ыдысқа сөк салынып, үстіне пісіп жатқан қазының бетінен қалқып алынған майлы сорпа құйылады. Жақсылап араластырылады да, ыдыстың қақпағы 20-25 минуттай жабылып қойылады. Содан соң тостағанға немесе кесеге салынып, дастарқанға әкелінеді. 1 кесе сөкке 1 кесе майлы сорпа.

Қазы жент. Сөкке жылқы қазысының ұсақтап туралған майы, қант және ірімшік ұнтағы қосылып араластырылады да, біраз жаншылады. 2-3 кесе сөкке - 1,5 кесе ірімшік ұнтағы, 2 кеседей ұсақтап туралған қазы майы.

Демалыс орталығы

Демалыс орталығы жылқы шаурашылығы базасына кіреді. Бұл ортылықты ашу шаруа қожалығының өз еркінде. Дегенмен, орталықтың табысы шығынды бір жылдың ішінде қайтаруы тиіс. Себебі қымызбен емделу бұл бірнеше адам денсаулығын жақсарту жолы. Орталықтың негізгі құрылысы 2 қабатты болған дұрыс. Арнай 2,3,4 адамға арналған жатын бөлмелер, тынығу залдары, тренажер залдары мен фитнес орталық, қысқы бақ, асхана және ойын залдары қарастырылған жөн. Демалыс орталығының сырт бөлігінде жаз маусымында демалу үшін киіз үйлер және атпен серунедеулер ұсынылады. Орталықтың бір ретте демалу бағасы- күнге 40 мың теңге.

Косметологиялық орталық

Қымыздың ағза жасушаларын жаңартып отыратын қасиеті де дәлелденген.Ал бұл дегеніңіз қартаймаудың басты қағидасы. Сенсеңіз, ілгеріде жылқы еті жуылған суға қыз-келіншек басын жуған екен. Бұл шаштың берік болуына, оның түсіп, қурап кетпеуіне сеп болатын бірден бір «табиғи бальзам» болған. Бай-болыстар тоқал алып, төсек жаңғыртудың алдында осы сумен бастан-аяқ жуынған деседі. Таз бастықтан, тері ауруларынан, ең бастысы белсіздіктен қорғайды.

Сонымен қатар бие сүті адамның терісін жасарту қасиетіне де ие.т Бұған қазақ бай- сұлтандары бәйбішелерінің саумалға түскенің мысалға келтіруге болады. Бие сүті теріні жұмсартып, ерекше балғындық береді екен. Қымыз бүгінде косметика саласында қолданылып жүрген опа- далаптардан пайдалы болмаса, кем түспесі анық. Биес сүтінде амин қышқылдарының 26 түрі және 17 гидролизденген белоктық амин қышқылы бар.

БИОВАННА- бие сүтіне шомылуға арналған табиғи ванна. Құрылысына тоқталатын болсам биованнаға шомылмас бұрын арнайы душ қабылдап, содан соң барып биованнаға 20- 25 минут жатып тынығады. Биованнаның негізгі құрамы саумалдықтан тұрады. Қажет болған жағдайда айран және қаймақ қосып отыруға болады. Сонымен қатар бал қосуға, жалбыз, қырмыздық өсімдіктерін салуға, керек жағдайда щетка, сүлгі пайдалану қажет. Биованнаның адам ағзасына әсері мынадай: адам терісін жасартады, қартаюды тежейді, теріге нәзіктік береді. Биованнада бір сеанс қабылдау құны- 3000 тг. Айына - 200 мың теңге табыс табуға болады.

Қорытынды

Жоба іске асқан жағдайда күтілетін нәтижелер:

1) жобаның іске асқандығы және нәтижесі туралы еліміздіге және шетелдегі ғылыми журналдарда жариялау;

2) БАҚ өкілдері арқылы халыққа насихаттау;

3) Зерттеу қортындыларын кітап ретінде елімзде басып шығару ісін қолға алу;

4) монография түрінде жариялануын жоспарлау;

5) қазақстандық және шетелдік патенттік бюродан патентқабілеттіліг алу және бағалау;

6) Жоба іске асқан жағдайда белгілі бір ауданның 10 аса саласының дамуына жол ашылады: денсаулық, сауда, спорт, туризм, өнеркәсіп, өндіріс, т.б.;

7) алынған ғылыми нәтижелер қолданысқа беріледі, іске асыруға қолайлы аумақтар тізімі жасалынады;

8) алынған ғылыми нәтижелердің негізі тұтынушылары- халық Олардың сұраныстарын толық және нәтижелі қамтамасыз етеді;

9) Жоба іске асқан жағдайда ғылым саласының дамуына жолащады. Адам жасын ұзарту секілді толғандырып келе жатырған мәселердің шешілуіне бастама болады;

10) Жұмыс нәтижесін пайдалануға шектеу жоқ, барлығы пайдалануға мүмкіндік бар. Жоба барлық жағынан жарнамаланады.

11) Жоба іске асқан жағдайда:

• Жылқы шаруашылығы дамиды;

• Қымыздың ұмыт қалған түрлерін өңдіру жолға қойылады;

• Жылқы етін өңдіру ісі қолға алынады, сұраныс артады;

• Қымызбен емдеу орталығыны адамдар ағылып келе бастайды. Себебі, бірнеше ауру түрлеріне ем жүргізіледі;

• Адам жасын ұзартуға жаңа зерттеулер жүргізіледі;

• Ат туризмі маршруттары мен ат спорты түрлері кең етек жаяды;

• Косметологиялық орталық зерттеулері адам қартаюын тежеу, терісін жасарту жолдарын шешуге жаңа бастамалар жасайды;

• Жылқы малының қалдықтарынан құрылысқа төзімді материалдар шығару ісі қолға алынады;

Шығындар:

қаңтар

ақпан

наурыз

сәуір

мамыр

маусым

шілде

тамыз

қыркүйек

қазан

қараша

желтоқсан

жылдық

Бие сүті

900 мың

9 00 мың

1 000 мың

1000

мың

1200

мың

1 300

мың

1 500

мың

1 600 мың

1 400 мың

1200мың

10 00 мың

800 мың

13 800

мың

Дәрілік өсімдіктер:

Адыраспан

1 мың

1 мың

1 мың

1 мың

1 мың

1мың

2 мың

2 мың

1 мың

1 мың

1 мың

1 мың

14 мың

Жусан

800

800

800

800

800

800

800

800

800

800

800

800

9 600

Алоэ

4 мың

4 мың

4 мың

4 мың

4 мың

5мың

6 мың

6 мың

4 мың

4 мың

4 мың

4 мың

53 мың

Жалбыз

2 мың

2 мың

2 мың

2 мың

2 мың

2 мың

2 мың

2 мың

2 мың

2 мың

2 мың

2 мың

24 мың

Өгейшөп

3 мың

3 мың

1 мың

2 мың

3 мың

3 мың

1 мың

2 мың

3 мың

3 мың

1 мың

2 мың

30 мың

Алтын тамыр

1 мың

2 мың

2 мың

2 мың

5 мың

6 мың

5 мың

6 мың

1 мың

2 мың

2 мың

2 мың

36 мың

Женьшень

1 мың

1 мың

2 мың

1 мың

2 мың

6 мың

6 мың

3 мың

2 мың

1 мың

1 мың

1 мың

27 мың

Итмұрын

900

900

1 мың

1 мың

2 мың

2 мың

1 мың

3 мың

2 мың

1 мың

1 мың

1 мың

16 800

Тіршілік тамыры

2 мың

3 мың

3 мың

3 мың

2 мың

5 мың

7 мың

8 мың

7 мың

2 мың

4 мың

5 мың

51 мың

Арпа

1 мың

1 мың

2 мың

1 мың

2 мың

6 мың

6 мың

3 мың

2 мың

1 мың

1 мың

1 мың

27 мың

Ащы қарбыз

3 мың

4 мың

2 мың

3 мың

4 мың

6 мың

6 мың

3 мың

2 мың

2 мың

2 мың

2 мың

39 мың

Арша

2 мың

1 мың

2 мың

1 мың

2 мың

4 мың

5 мың

3 мың

2 мың

2 мың

1 мың

2 мың

27 мың

Ванна

600

мың

0

0

0

60 мың

0

0

0

0

0

30 мың

0

690 мың

Бөшкелер

80 мың

0

0

0

0

16 мың

0

0

24 мың

0

0

0

120 мың

Мал терісі

40 мың

0

0

0

20 мың

0

0

0

0

0

0

0

60 мың

Бие сүтін тасымалдау

80 мың

80 мың

90 мың

90 мың

100 мың

120 мың

130 мың

110 мың

110 мың

80 мың

90 мың

80 мың

1160 мың

Душ

800 мың

0

0

0

0

0

0

600 мың

0

0

0

0

2 800 мың

Коммуналдық қызметтер:

Су

15 мың

15 мың

18 мың

18 мың

17 мың

18 мың

17 мың

16 мың

19 мың

20 мың

15 мың

14 мың

404 мың

Жарық көзі

6 мың

6 мың

7мың

8 мың

8 мың

9 мың

10 мың

10 мың

9 мың

7 мың

7 мың

8 мың

95 мың

Сүлгілер

50 мың

20 мың

0

10 мың

0

0

20 мың

10 мың

10 мың

0

0

0

120 мың

Щеткалар

30 мың

0

0

20 мың

0

0

15 мың

0

0

0

0

0

65 мың

жалпы

25 010 мың

Табыс: