Буклет про музыкальные инструметы

Игил-двухструнный смычковый инструмент. Корпус игила изготавливается из цельного куска древесины, выдолбленного в форме заостренного книзу овального ковша, переходящего в шейку. На шейке нет ладков. Шейка часто заканчивается резной головкой в виде головы лошади.

Дека изготавливается из кожи мелкого рогатого скота. Но в особых случаях, когда хотят, чтобы инструмент был звучным, берут кожу, снятую с лицевой части черепа лошади. Струны игила делают из волоса конского хвоста.

Тембр игила характеризуется сочной, бархатной, иногда гнусавой, теплой звучностью, с налетом некоторой сентиментальности, а отсюда и приглушенной страстности ( узун-хоюг, уянныг, уянгылыг, уяранчыг)

Игил дугайында кожамыктар

Ыштап-ла каан эткир ыяш
Ындынныг-ла игилим-дир.
Ындынныг-ла аъдым хылы
Ынчангаштың ыыткырлайн.

Эткир ыяш хыртыңындан
Чазап алган игилимни.
Эмдик аскыр кудуруундан
Хылдап алган игилимни.

Игил (эгил, хыл-хомус) - ийи хылдыг хөгжүм херексели. Бурунгу хөгжүм херекселдеринден ол онзагай черни ээлеп турар. Ол хөгжүм херексели эрте-бурунгу үеде тывылганы илдең. Чүге дээрге ыраажыларның, хөөмейжилерниң, тоолчуларның ол чарылбас эдилелиниң дугайын тываларның маадырлыг тоолдарында, тоолчургу чугааларында, ырларында хөй катап чугаалап турар. «Игил» деп сөс «ийи-хыл» деп сөстерден укталып, «игил» апарган деп, хоочун ыраажылар бадыткаар.

Тыва игилдиң калбак бажын хөм хаш-биле шап кылгаш, ооң ортузун бичии үттээш, бажында аът бажы чазап, каастаан болур. Игилдиң тургузуу: баш, дыңзыдар кулактар, үстүү депке, ун, үт, арны, адаккы депке, чажак, хылдар, хааржак деп он янзы кезектиг болур.

Игилди ойнаар кижилер колдуунда дыттан, чамдыкта хадыдан, пөштен чазап кылыр. Ыяшты шилип алыр. Дыт кандыг черден үнүп турарын: кургаг чер бе, хүннээрек чер бе, хөлегелиг бе, дагның ары талазы бе, өвур талазы бе дээн чергелиг чүүлдерни көөр. Уран ыраажы кижилер ажык, бедик, кургаг черге үнген дыттан игил чазаза кедилиг дижир. Шак ындыг эки шынарлыг пар дыттан чазаан херекселдин эткири кончуг болур. Ону чазаар дээш кезип алган ыяшты изиг сугга хайындырып, хүн кезиинде бустап туруп, чугун арылдырып алгаштың, кургадыр. 7-8 хонган-да, ам чазап эгелээр. Игилдиң хааржаан дыт ыяжындан оюп тургаш, чазап кылыр, ооң өске ужун аът бажы хевирлиг кылдыр сиилбип кылыр. Ындыг херекселди аът баштыг игил дээр

МБОУ Бажын-Алаакская СОШ

Тувинский национальный музыкальный инструмент

И Г И Л

Выполнила:

ученица 7 класса

Ооржак Айлаана

Бажын-Алаак, 2015

Бызаанчыны барык-ла игил-биле дең назылыг деп болур. "Бызаа үнү" деп сөстен ооң ады укталып тывылган. Бызаанчы 2 азы 4 хылдыг болур. Шаанда аът кудуруунуң хылы-биле хылдап турган болза, амгы үеде ону жилка хылдар солаан.

Бызаанчы өзек уннуг, бир талазында үн чаңгыландырар хумуңчук хевирлиг моңзугур баштыг, а өске талазында аът баштыг хыл быжыглаар кулактарлыг, аът хылындан сывырган ийи-ийи - дөрт хылды ол кулактарда база өске ужунда быжыглаан. Ол ниитизи-биле он кезектен бүткен,ийи-ийи кожа хылдыг, чажактыг. Бызаанчының хевир, хемчээли, хээ-каасталгазы ону кылып турган уран-шевер кижиниң мергежилинден хамааржыр болганда, кандыг-даа янзы болур. Ындыг-даа бол, ооң ниити тургузуу, хевир-дүрзүзү, эткири бир аай бооп турар.

Бызаанчының кол өзээн колдуунда дыттан, чамдыкта хадыдан, хадыңдан, пөштен чазаар. Бызаанчы чазаар ыяшты, игил чазаарда ышкаш, шилип, арыглап, ыштап, кадырып алгаш, чазаар. Ооң арнын өшкү, бызаа, сыын кежинден ыштап, херип тургаштың, шап кылыр.

Шаандагы бызаанчының хылдарын аът кудуруунуң суук хылы-биле, а амгы үеде ону кылымал чиңге хыл-биле солуп турар. Бызаанчының хылын дыңзыдар кулак салаажыктарның дузазы-биле дьңзыдып азы кошкадып, ооң хөөнүн киирип ап турар.

Бызаанчының ча хевирлиг тырткыыжын ээп каан талдан кылыр, а хылдарын ийи таладан так быжыглаан болур. Шаанда бызаанчыны дыка кааставайн турган дижир. Сөөлгү үеде ону колдуунда өлчей удазыны деп тыва хээ-биле каастаар апарган.

Бызаанчы тыва хөгжүмнүң нептереңгей херекселдериниң бирээзи.

Тываның ус-шевер улустарының 1986 чылда делгээн 38 хөгжүм херекселдериниң эң-не хөйү (18) янзы-бүрү кылдыр кылган бызаанчылар болган.

Бызаанчы дугайында тывызыктар

Өле-дайым чыраалады,
Өзен оожум суйбаарымга
Хөлчек уян киштей каапты.

Кулугурнун кулаан долгаар

Барасканнын баарын сыйбаар.

МБОУ Бажын-Алаакская СОШ

Тувинский национальный музыкальный инструмент

Бызаанчы

Выполнила:

ученица 7 класса

Ховалыг Угулза

Бажын-Алаак, 2015