Опыт работы по культуре народов Республики Саха (Якутия)

Саха Республикатын үөрэ5ириигэ министиэристибэтэ

Нам улууһун үөрэ5ин управлениета

И.Е.Винокуров аатынан Хатың-Арыы орто үөрэхтээһин оскуолата

О5ону дьарыгырдыы - сатабыллаах дьарык

(саха төрүт култууратын сайыннарыыга аналлаах элективнэй куурус тосхоллоро)

Толордо: Алексеева Алевтина Афанасьевна,

Хатың-Арыы орто оскуолатын

саха төрүт култууратын учуутала

2012

Автор туһунан

1. А.А.А.А.: Алексеева Алевтина Афанасьевна

2. Үлэлиир сирэ: И.Е.Винокуров аатынан Хатың-Арыы орто үөрэхтээһин оскуолата. Нам улууһа.

3. Дуоһунаһа: саха төрүт култууратын бастакы категориялаах учуутала.

4. Аадырыһа: 678388 Нам улууһа, Аппааны нэһилиэгэ, Е.Гоголев аат уул. 4№, төлөпүөнэ: үлэтин № 23036, дьиэтин № 23028, моб. № 89243699516.

Аныгы киһи бэйэтин сатабылыгар, толкуйугар, көрүүтүгэр, олох хардыытыгар сөп түбэһиннэрэн бэйэтин бэйэтэ сайыннарыахтаах. Онно көмөлөһүөхтээх, тирэх буолуохтаах иитээччи - учуутал. Билиңңи сайдыылаах, дьалхааннаах үйэ5э о5о туруктаах буоларыгар норуотун итэ5элэ, култуурата, өйө-санаата, үтүө үгэстэрэ көмүскүүр кыахтаах. Бу үлэбэр бэйэм толкуйдаан оңорбут түөрт элективнэй (о.э. о5о талан ылбыт) кууруһум программатын киллэрдим. Саха о5отун иитиигэ-сайыннарыыга 2005 сылтан са5алаан саңа сүүрээннэри киллэрэргэ үлэлэһэбин.

Программалар бэйэ-бэйэлэрин ситэрсэн биэрэллэр. О5о бэйэтин норуотун уратытын билэригэр, билинэригэр, сайдарыгар улахан тирэх буолуо дии саныыбын. Бу түгэңңэ учуутал эйгэни тэрийиигэ көмөлөһөөччү оруолун толорор. Бу программалар саха о5отун айылгытыгар сөп түбэһэллэр. Ол курдук, оло5у уйар дьон иитиллэн тахсалларыгар олук ууруу буолар.

Бастакы программа «Саха ытык итэ5элэ». 2005с.

Итэ5элэ суох киһини

итэ5эйиэххэ сатаммат.

Г.Г.Колесов.

Саха омуга үйэлэр тухары итэ5элин иитэн, үгэстэрин ситимнээн кэлбитэ. Итэ5эл-норуот тына, олоххо күүһэ, үтүө5э-сырдыкка дьулуура. Дьэ, бу өйдөбүлү билиңңи үүнэн иһэр ыччаппытыгар тиэрдиэх тустаахпыт.

Сахалар, былыр-былыргыттан айыл5аны кытта алтыһан үөскээбит буоламмыт, айыл5алыын ыкса сибээстээхпит. Ол иһин саха киһитэ тулалыыр эйгэтин тыынын, ис дууһатын, отун-маһын, үүнээйитин кытта мэлдьи үтүө санаанан салайтаран кэпсэтэ-ипсэтэ, көрдөһө-аатаһа, үңэ-сүктэ сылдьар үрдүк итэ5эллээх. саха итэ5элэ айыл5аттан үөскээбит, кини күүһүн итэ5эйииттэн, киниэхэ сүгүрүйүүттэн. Ону таһынан, саха итэ5элэ саха омуга бэйэтэ хайдах үөскээбитин кытта ыкса сибээстээх.

Үлэм актуальноһа: Туох барыта итэ5элтэн силис тардар. Итэ5элэ суох буоллаххына, иинэ5эс масс курдук иринньэх киһи буолуоң. Хас биирдии киһи бэйэтин итэ5элин этигэр-хааныгар иңэринэн илдьэ сырытта5ына эрэ норуот, омук быһыытынан сүтүө суо5а. Өбүгэлэрбит итэ5эллээх буолан олохторун-дьаһахтарын дьоһуннук оңостон кэлбиттэрин итэ5эйиэх тустаахпыт!

Сыала: О5ону кэрэ5э, сырдыкка, ырааска, үрдүккэ сирдээһин. Итэ5эл өйдөбүлүн өйгө-санаа5а киллэрии, дириң ис хоһоонноо5ун итэ5этии. Ону тэңэ итэ5эл киһи этин-сиинин тэрээһинигэр эмиэ баар буолуохтаа5ын ситиһии. Итэ5эл удьуор устун барар ута5ын быспакка силигин ситэрии.

Соруктара:

1.Айыы суола, фетишизм, анимизм уонна тотемизм өйдөбүллэригэр тирэ5ирэн саха итэ5элин үөрэтии-билии. Саха былыргы билиитин-көрүүтүн, үгэстэрин ырытыы;

2. Айыл5а5а баар дьайыылары сибээстэрин быһааран өйдүүрү ситиһии;

3. Сөптөөх түгэңңэ түбэһиннэрэн ылбыт билиитин олоххо туһаныы;

4. Айыы итэ5элин сиэрин, үгэһин ситимин тутуһуу;

5. Айыл5а5а, олоххо буолар быһыыны-майгыны ыраңалаан-сыаналаан көрөн ырытыы;

6. Саха итэ5элигэр ылбыт билиигэ оло5уран, ол эбэтэр саха былыргы үгэстэрин билиңңи оло5у кытта тэңнии тутан сыаналаан көрүү.

Билиңңи сайдыылаах үйэ5э сиэрдээх, иитиилээх, культурнай дьон буолуохтаахтар. Хас биирдии киһи майгыта, өйө-санаата, доруобуйата, билиитин-көрүүтүн таһыма, оло5у көрүүтэ тус-туспа. Ол гынан баран бэйэни салайынан, ииттинэн, үөрэтэн, сыаналанан олоххо таба суолга үктэниэхтээх. Ону ситиһэргэ бу алта хайысханнан салайтаран, саха айыы итэ5элин күүһүрдүү Сүөнү кытта ыкса сибээс олохтонуллуохтаах. Хас биирдии киһи ис дьиңин билиэхтээх!

Төрүт культура уруогар "Саха итэ5элин" бэһис кылаастан (бастакы өйдөбүлү ылаллар) уон биирис кылааска диэри үөрэтиллэр. Сүрүн өйдөбүлү о5о иңэринэр алтыс уонна сэттис кылаастарга. Ол иһин, "Мин ытык итэ5элим" диэн куурсу алтыс уонна сэттис кылаастарга ыытарга сананным. Бу кэмңэ о5о сааһа (13-15с.) уларыйан киһи буолар анала түстэнэр кэмэ. Этэ-сиинэ, өйө-санаата бииргэ түбэһэннэр тэңңэ бө5өргүүр, чиңиир, кытаатар. Итэ5эл ис дьиңин үөрэтэн, тус олохторугар туһанар кыахтаах бириэмэ, дии саныыбын.

Куурус үөрэтэр хайысхата: Сыл устата 32 чаас бэриллэр.

1. О5олор дьо5урдарын, үөрэ5и ылар кыахтарын учуоттаан үөрэтии ( тус-туһунан таһымнаах үөрэтии);

2. О5о5о интэриэс үөскэтии;

3. О5о толкуйдуур, чинчийэр дьо5урдарын толору сайыннарыы;

4. Билиңңиттэн былыргыга, былыргыттан билиңңигэ тиийэн дьүөрэлии тутан ырытыы;

5. О5олору бөлө5үнэн үлэлэтии. "О5о о5оттон үөрэнэр" диэн суолталаах бэйэ-бэйэлэрин кытта өйдөһүүнү үөскэтии;

6. Айар үлэннэн дьарыктааһын, ол эбэтэр бырайыак оңотторуу (бөлө5үнэн прикладной, информационнай, иследовательскай бырайыактары оңорон көмүскээһин);

7. Уопсай түмүккэ творческай проегы, бары бөлөхтөр оңорбут үлэлэригэр оло5уран, ырытыы-чиңэтии;

8. Бэйэлэрин сыыһаларын бэйэлэрэ булалларыгар кыах биэрии, ол кэннэ ситэрэн биэрии;

9. О5о бэйэтэ былан-талан, ырытан, түмэн сыаналааһын оңорон таһаарыахтаах.

О5олор тест толороллор, схеманан үлэлииллэр, булбут матырыйаалларын конспектаналлар, ону таһынан олохтоох кырдьа5астары кытта үлэлэһэллэр, музейы кытта ыкса сибээс олохтууллар.

Куурус Блум таксономиятын алта таһымыгар оло5уран бэриллэр: Ол курдук, 1. билии; 2. өйдөһүү; 3. туттуу; 4. ырытыы; 5. түмүү; 6. сыаналааһын.

О5о таһыма үрдээтэр-үрдээн иһиэхтээх!

Түмүк:

1. Саха итэ5элэ диэн саха аан дойдуну, сиргэ киһи оло5ун-аналын быһаара сатыыр дириң космическай хабааннаах, олус күүстээх материалистическай өрүттээх, экологическай хайысхалаах түң былыр үөскээбит норуот философията, көрүңэ буоларын өйдөтүү;

2. Сүө-бэйэни ииттинии, салайыныы тутуһуллар сүрүн быраабылаларын оңорон таһаарыы уонна ону олоххо туһаныы;

3. Кэрэ5э, сырдыкка, ырааска, үрдүккэ тардыһыыларын үксэтэри ситиһии;

4. Ытыктабыл, харыстабыл, итэ5эйии, сүгүрүйүү диэн ытык өйдөбүллэр ис дьиңнэрин билэн, дьоңңо-сэргэ5э, айыл5а5а сыһыаны тсоту уларытыы;

5. Киһи Айыылартан бэриллибит күүһүн төһө кыалларынан үтүөнү үрдэтэргэ туһаныахтаа5ын өйдөтүү уонна ону ситиһэ сатааһын.

Айыы суолун алгыстаах аартыгынан, Айыыларынан араңаччыланан айаргар-тутаргар, киэң кэскиллэнэргэр ба5арабын!

Иккис программа «Сайар». 2006с. Бу куруһуокка тохсустан уон биирискэ диэри сылдьаллар. Yөрэнээччилэр айылгыларыгар сөптөөх бириэмэ, ол курдук бу кэмңэ о5олор инники саастарыгар иитиллэн - уһуйуллан тахсыбыттарын түмүктүүр саастара буолар. Онно кинилэр бэйэни бэйэ сайыннарарыгар, үөрэтиитигэр улахан бол5омтону уураллар. Бу саастарыгар о5олор олоххо бэлэмнээх, бэйэлэрэ көрүүлээх, санаалаах, толкуйдаах буолаллар. Ол да иһин, научнай үлэ үөрүйэхтэрин баһылыыр уонна наука5а бигэ хардыыларын оңорор кыахтаахтар.

Программа сыала: айар-тутар, чинчийэр үлэнэн дьарыктанар сайдыылаах саха ыччатын иитэн-үөрэтэн таһаарыы.

Бу сыалы ситиһэргэ маннык соруктар тураллар:

• научнай үлэ суолтатын өйдөтүү;

• үлэлииргэ үөрэнии;

• сөптөөх теманы талан ырытыы-чинчийии;

• бэйэтин санааларын, көрүүлэрин чинчийии ньымаларынан дакаастааһын;

• түмүктэри оңоруу;

• саңаны арыйыы.

Улуу ученайдар билинэллэринэн, научнай үлэ5э киирии, үлүһүйүү дьиктиргээһинтэн, соһуйууттан сабаланар, онтон у5араабат интэриэс үөскүүр. Маны тэңэ олохсуйбут санааны, суолтата ааспыт көрүүнү кытта сөбүлэспэт буолуу күүстээх буолуон сөп. Ол курдук научнай үлэ сыала - саңаны арыйыы буоларын, хас биирдии чинчийээччи, өйдүөхтээх.

Нэдиэлэ5э биир чаас бэриллэр. Сыл устата 32 чаас ыытыллар, оттон теоретическай өрүтэ: 10ч., практическай чааһа: 22. Куруһуок программатын Окорокова В.Б. «Студеннар чинчийэр үлэни суруйалларыгар көмө» Дь. 2003с. үлэтигэр оло5уран оңоһулунна.

Үһүс программа «Олох сэһэнэ». 2007с. Куурус сыала: оло5у уйар киһини иитэн таһаарыы.

Киһи оло5о - айан суола…

Киһи онно айанньыт.

Айан аартыктаах,

Айан аргыстаах,

Айан алгыстаах…

М. Боппуоба

Билиңңи кэмңэ киһиэхэ тус туһаайыылаах наукалар күөн та5ыстылар. Ол курдук, маңнайгынан философия, ону таһынан психология, культурология, экология, валеология, социология уонна соционика. Философия диэн греческэй тыл (фило-люблю, софия-мудрость.) «Олох-дьон төрөөн-үөскээн, үлэлээн-хамсаан сылдьыылара, сылдьар усулуобуйалара. Холобур, киһи оло5о. Норуот оло5о. Олох дьоло.» (Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьытыттан. Дь. 1994с.)

О5о оло5о - биһиги олохпут,

О5о дьоло - биһиги дьолбут.

Эллэй

Биһиги барыбыт иннигэр биир сыал турар - о5ону киһи оңоруу. Оло5у уйар киһини иитэн таһаарыы, ол курдук оло5ун сөпкө салайынар, оңостор, иитиилээх, үөрэх ылан идэни толору баһылыыр.

Киһини бол5ойуу, киһини суолталааһын. Олох киһиэхэ биирдэ бэриллэрин өйдөтүү, оло5у таптыырга иитии. Бу сыалы ситиһэргэ маннык соруктар тураллар:

1. о5о кутун-сүрүн бө5өргөтөн иитии-үөрэтии;

2. о5о дьиңнээхтик арылларыгар, сайдарыгар көмөлөһүү.

Г.Попова-Санаайа «Киһитийии сэһэнэ» диэн олус дириң ис хоһоонноох, философскай айымньыта уонна Л.А.Афанасьев-Тэрис «Айыы сиэрэ» диэн олох быраабылата суруллубут кинигэтэ биһиэхэ онуоха тирэх буолаллар.

Саңаны киллэрии: О5ону киһи гынар саха үөрэ5эр оло5уран аныгы олоххо сөпкө түбэһиннэрэн, салгыы сайыннаран кэлэр сүһүөх ыччакка туттарар суолу торумнааһын. Ол курдук, уруок таһынан эбии үөрэхтээһиңңэ, үөрэнээччи талан үөрэнэр анал куурустар торумнарын оңоруу буолар. Манна тоһо5олоон этэр буоллахха, о5о интэриэһин уонна бол5омтотун учуоттаныллар.

Киһи, норуот оло5ор хатыланан кэлэ турар быһыы-майгы, өй-санаа, оло5у-дьаһа5ы тэринии, үлэ, о5о иитиитэ, дьоңңо-сэргэ5э сыһыана,норуот айымньыта биирдии киһиттэн, ыалтан, бүтүн норуоттан, омуктан түмүллэн, көлүөнэттэн көлүөнэ5э бэриллэн, норуот айыл5а5а сөп түбэһэн олорор, тыыннаах буолан чэчирии сайдар үөрүйэ5э, албаһа, сатабыла, баайа-дуола таңыллан үгэскэ кубулуйар. Бу норуоппут үтүө үгэстэрин уонна үөрүйэхтэрин, билиңңи бириэмэ5э эдэр ыччаппытыгар, тириэрдэр саха норуотун төрүт култууратын уруоктара. Үгэс көмөтүнэн о5о айылгыта (духуобунас) култуура5а сыстан, отуора олохсуйар.

Туох, ханнык иннинэ о5ону олоххо бэлэмнээх гына иитиллиэхтээх. Бу сиэри олоххо олохсутар инниттэн «Олох сэһэнэ» диэн элективнэй куурус программатын оңорон үөрэтии тосхолугар киллэрдим. Онно сүрүннээн, Тэрис оңорбут Айыы сиэригэр оло5уран, өйдөбүл биэрэн о5ону бэйэтин толкуйдатан таһааран оло5ор туһанар гына иитии бастакы күөңңэ тахсарын ситистим. Тиэмэлэри маннык тыырдым: Саха төрүт үгэһэ. Туохтан да күндү - киһи киһиэхэ истиң сыһыана. Итэ5эл. Саха итэ5элин сэһэнэ. Айыы сиэрин тускуллара. Ыал буолуу сиэрэ. Өлүөр буолуу сиэрэ. Хаһаайын буолуу сиэрэ. Айыыһыт, Иэйэхсит, Дьөһөгөй суоллара. Түмсүүлээх буолуу сиэрэ. Идэлээх буолуу сиэрэ. Дьиңи били сиэрэ. Билиини ылыы сиэрэ. Туруктаах буолуу сиэрэ. Айар олох сиэрэ. Түмүктүүр дьарык. Махтал мэктиэтэ. Сасыһа оонньуур эдэр саас. Олох оонньуура 1 чааһа. Олох оонньуура 2 чааһа. Олох тардыыта. Кэрэ суолга тардыстыы. Олох сарсыңңы күннээх. Сарсын халлаан сырдыа5а! Инникигэ эрэл. Оспот сүрэх бааһа. Киһи оло5ун сыаната. Кэрэ киһи. Киһи киһиэхэ сыһыаныгар кэрэ. Көлүөнэлэр сыһыаннара. Олоххо бэйэни булунуу. Эйэ5эс уонна алама5ай майгы сорох көрдөбүллэрэ. Дьиэ кэргэн - омук биһигэ. Киһиэхэ тас эйгэ сабыдыала. Олох өксүөнэ. Олох оскуолата. Куурус түмүгүнэн: Олох сайдыытыгар олук уурсан, үгэс эмиэ тэңңэ сайдан иһэр, эдэр ыччакка бэриллэн, туттарыллан сүппэт дьыл5аланарын өйдөөһүнү ситиһии буолар. Билиңңи кэмңэ духуобунай киһи диэн: 1. норуотун ытык итэ5элин этигэр-сиинигэр иңэрбит буолуохтаах; 2. оло5у уйар; 3. айар-тутар; 4. бэйэтин санаатын сатаан сайа этэр буолуохтаах.

Төрдүс программа «Ала дьаргыл». 2009с. «Ала дьаргыл» куурус үөрэнээччи төрөөбүт төрүт тылын сүмэтин , кэрэтин, баайын сүрэ5эр иңэрэн, санаатын сатаан сааһылаан сурукка тиһэригэр кыах биэрэр сыаллаах-соруктаах 8 кылааска ананар. Куурус матырыйаалын 32 чааска, сыл устата, көрөн аттарылынна.

О5о бары өттүнэн сайдыылаах буоларыгар тыла сайдыбыта улахан суолталаах. Ол курдук, ахсыс кылаас үөрэнээччитэ айар дьо5урун сайыннаран, чинчийиинэн дьарыктанан араас хабааннаах үлэлэри, араас ис хоһоонноох ыстатыйалары, бэйэтэ айан, суруйан хаһыакка, дьон дьүүлүгэр таһаарарыгар көмөлөһүү буолар.

Куурус сыала: о5о ис кыа5ын тылынан таба уһугуннарыы уонна туһаныы. Ол эбэтэр, сахалыы саңарар, суруйар, толкуйдуур, айар о5ону сайыннарыы.

Соруктара: (сахалыы оскуола программатын ирдэбилигэр оло5уран туруорулунна. Дьокуускай, 2000)

• Үөрэнээччи үлэ5э-хамнаска, дьыала5а-куолуга, общественнай олоххо төрөөбүт тылынан хомо5ойдук кэпсэтэр, санаатын сааһылаан этэр, суруйар буолуутун ситиһии;

• Саха тылын үөрэ5ин, тыл культуратын туһунан өйдөбүлү ылар, литературнай нуорманы билэр, төрөөбүт тылын бар5а баайын сыаналыыр, сатаан туһанар;

• О5ону айар үлэ5э кө5үлээһин.

Куурус практическай хайысханы тутуһар: дьарык аайы үөрэнээччи айымньылары, ыстатыйалары аа5ар, тиэкиһи тутан олорон үлэлиир. Тылдьыт оңостон тылын байытар, «Ох, олук тыллар, хоһооннор» диэн тэтэрээт оңостон үлэлиир. Туспа айар тэтэрээттэнэр уонна аныгы о5о олох араас өрүттэрин көрө-истэ, аа5а сылдьан, бэйэтэ араас сыанабылы биэрэр, була сатыыр, тус санаатын үллэстэр «Санаам са5ахтара» диэн тэтэрээтигэр тиһэр.

Саба5алааһын: үөрэнээччи сөптөөх билиини, үөрүйэ5и, сатабылы ылла5ына төрөөбүт тылын сайыннарыахха, айар, толкуйдуур дьо5урун тобулуохха сөп.

«Ала дьаргыл» куурус программатын суруйарбар научнай ыстатыйалары аахтым, араас таһымнаах программалары чинчийдим, биир идэлээхтэрим опыттарын үөрэттим, суругунан үлэ араас формаларын, ньымаларын биллим, Саха сирин хаһыаттарын уонна сурунаалларын чинчийдим. Сүрүннээн «Народное образование Якутии» общественнай-педагогическай сурунаалы, Н.И. Филиппова «Олоңхо тыла» талан үөрэнэр анал куурус программатын барылын үөрэттим, туһанным.

Түмүк санаа: Биһиги барыбыт иннигэр биир сыал турар - о5ону киһи оңоруу. Оло5у уйар киһини иитэн таһаарыы, ол курдук оло5ун сөпкө салайынар, оңостор, иитиилээх, идэни толору баһылыыр кыахтаах. Олоххо дьулуурдаах, тулуурдаах, сатабыллаах буолуохтаа5ын чорботон бэлиэтиибин.

Кылаас таһынан ыытыллар, о5о бэйэтэ талан ылан, дьарыктанар дьарыгын кө5үлээһин олус наадалаа5ынан аахтым.

Бу программалар өр кэмнээх үлэ түмүктэрэ. О5о киһи быһыытынан үүнэн-сайдан, чэчирээн тахсыытын ситиһии буолар. Билиңңи кэмңэ маннык үлэ, сахалыы толкуйдаах, сахалыы тыыннаах, ийэ тылын илдьэ сылдьар эдэр ыччаты иитэн таһаарар эбит диэн санаа5а кэллим.

Туһаммыт литература

1. Оконешникова А.П. Норуот уйул5ата-иитэр үлэ тирэ5э. Дь. 1996.

2. «Ийэ тыл» көңүл түмсүү. Национальнай оскуоланы өйүүр Фонда. Национальнай-региональнай киллэһик көмүскэлигэр анал таһаарыы 14№. Дь. 2010.

3. Попова Г.С.- Санаайа. Киһитийии сэһэнэ. Дь. 2006.

4. Пермякова В.М. уо.д.а. Мин олоңхом биһигэ Дь.2009.

5. Афанасьев Л.А.-Тэрис. Айыы үөрэ5э. Дь.1993.

6. Афанасьев Л.А. Айыы сиэрин тутус. 1-2ч. Дь.1996.

7. Афанасьев Л.А. Айыыларга хайыһыы. Дь.2001.

8. Афанасьев Л.А. Айыы сиэрэ. Дь.2001.

9. Афанасьев Л.А. Айыы үөрэ5э. Дь.1991.

10. Афанасьев Л.А. Айыы ситимэ. Дь.1993.

11. Афанасьев Л.А. Мин ытык итэ5элим. Дь.1993.

12. Попова Г.С.- Санаайа. Төгүрүк сыл түһүлгэтэ. Дь.2003.

13. Попова М.А. Харах далын аһыллыыта. Дь. 2005.