5 класс. Кичээл-моорей Кым эн эки билирил?. (тоолдарга катаптаашкын)

5 класс

Кичээл-мөөрей «Кым эң эки билирил?»

(улустуң тоолдарынга катаптаашкын)

Сорулгалары: 1. Номчаан тоолдарын катаптадыры; класстан дашкаар

номчуттунуп турарын хынары.

2. Уругларны чараш чүүлге кижизидери.

3. Чугаа сайзырадылгазынче кичээнгейни угландырары.

Дерилгези: тестер, чуруктар.

Класста өөреникчилер 4 командага үстүп алыр. Команда бүрүзүнге 5 өөреникчи турар, капитанын соңгуп алыр. 3 өөреникчи башкының дузалакчылары болур.

I этап «Чүү деп тоолдан үзүндүл?».

(I, II этаптарда айтырыгны төндүр дыңнап алгаш, холун көдүрер. Шын харыылаан өөреникчи командазынга 1 баллды эккеп бээр).

1. … Ашак бир-ле катап арыгга ыяштап чорааш, ойнаар-кыс чазап алгаш, оозун өөнге эккелгеш, будуп алган... («Хадың-кыс»).

2. …Арзайтының аар ийинге чүү-бүрү эртемниг тос оолдуг ашак чурттап чораан иргин… ( «Адыган ашак»).

3. …Шыяан, олар-даа чүзү боор, шайын ижип алгаш, чергелештир олурупкаш, «бодаар» дижи бергеннер… («Чаңгыс ой аъттыг үш алышкы»).

4. …Бир-ле черге чаңгыс оолдуг, ындыг кончуг ядыы-даа эвес, ындыг кончуг бай-даа эвес ирей, кадай чурттап чоруп-тур… («Дөң-Хөөжүк»).

5. …Бир хемни куду бадып олургаш, бай кижиниң аалының орнунга таваржып келген. Шинчилеп турарга, хоюнуң аразында кара баштыг ак сергелиг, бир караа согур бууралыг болган… («Эртемниг оол»).

6. …Бир ховунуң ховузунга олар чоруп турда, хат-чаашкын чаап, бүргеп-туманнап келир орта, аал-оран тыппайн, углаан-на черинче чорупканнар…

(«Ак-Сагыш, Кара-Сагыш).

7. …Шыяан ам, дөргүл-төрели-даа чок, мал-маганы-даа чок, толткан черинге тос хонар, аштаан черинге алды хонар ашак чурттап чораан чүвең иргин…

( «Боралдай ашак»).

8. …Олар-даа чүзү боор, улуг куда доюн эрттиргеш, хаанның аазаан эт-херекселин алгаш, аал-чуртунче чорупканнар иргин…

(«Тос оолдуг Доктагана кадай»).

9. … «Хаан кижиге олча-ла херек чүве болгай, мону хаанга аппарып берзимзе, мени шаңнаар чадавас»-дээш, ол тып алган чүвезин алгаш, чорупкан… («Тос шилги аъттыг Өскүс-оол»).

10. …Шаг-шаанда далай эриинге бир чазык-чаагай кижи чурттап чораан…

(«Лю алышкылар»).

11. …Шыяан ам…Хөй-ле хемнер белдиринге бедик хаяга туразында тенек, бардам амытан чурттап чоруп-тур оо!... («Чеди иелиг Чес-Мыйыс»).

12. …Хенертен ол чедип келгеш: «Силерден бичии-даа болзумза, тос дылды доза билир амытан болбас мен бе!»-дээш, кижигилештир сыгырып, малгылаштар киштээр-даа болган… («Кускун биле Үгү»).

II этап «Чаңгыс сөс-биле харыыла».

1. Ол тейниң ады тыва тоолдарга бо-ла таваржы бээр. (Болчатылыг)

2. Тыва тоолдарда эң нептереңгей ат. (Өскүс-оол).

3. Тыва тоолдарда аза-шулбустуң бир хевири. (Чылбыга)

4. Биче хемчээлдиг тыва тоолдар каш бөлүкке чарлырыл? (3)

5. Тыва маадырлыг тоолдуң маадыры кыс. (Бора-Шээлей).

6. Маадырлыг тоолдарда кол маадырның шынчы эжи, дузалакчызы, сүмелекчизи. (Аът).

7. Тоолдар бижиир улуг орус шүлүкчү. (Пушкин).

8. Тоолдарда чонну баштап орар кижи. (Хаан).

Физминутка «Тоолдар маадырлары».

III этап «Кайда силер, капитаннар!».

(Капитаннар чаңгыстап келгеш, саазында бижээн сөс каттыжыышкыны тыртып алыр. Ыыткыр кылдыр номчааш, оларның кайы тоолдан аалдап келгенин чугаалаар. Шын харыы -1 балл).).

1. Улуг ак шары, ийи илиг кестик, улуг барба. («Дөң-Хөөжүк»).

2. Кургаг хос төжек, самдар өг, беш чүзүн мал. («Алдын кушкаш»).

3. Каржы чагырыкчы, бедик чалым, аштаан каржы пар. («Лю алышкылар»).

4. Алдын аптара, ызырар калдар ыт, чөвүрээ чадыр. («Балыкчы Багай-оол»).

IV этап. Тест-оюн «Кадар, казыыр».

(Команда кежигүннери демнежип харыылаар).

1. Доктаган кадай алдын ча, согунну улуг оглунга берген. (-)

2. Оолдарының аразында удуп чыткан эликтиң бүүрээн оттурбайн оорлап алыр эртемниг кижи база бар. (+)

3. Доктагана кадайны хаан хүндүлеп уткуп алган. (+)

4. Алышкылар Караты-Хаанның Ортан-кара-Сын деп уруун Төре-Далайдан тып эккеп бергеннер. (+)

5. Доктагананың сагынган черинден киргеш, сагынган черинден үнер эртемниг оглу даңгынаны кадай кылдыр алган. (+)

6. Оолдар хаанның уруун Алдын-Доос куштуң уязындан тыпканнар. (-)

7. Доктаган алдын, чаагай ча, согунну алдын-шокар аптаразынга шыгжап чыткан. (+)

V этап. Чуруктар-биле ажыл «Кайы тоолдан келген-дир мен?».

(Башкы чурукту көргүзерге, кайы тоолга хамааржырын чугаалаар.

Шын харыылаан кижи командазынга 1 баллды эккеп бээр).

Мөөрейниң түңнелдерин үндүрүп, тиилекчилерни илередири.

Бажыңга онаалга: 1. Ынак тоолунуң маадырын чуруур.

2. Өске-даа тооолдардан немей номчуур.

Тыва дыл неделязы.

5 класстарга мөөрей

«Тоол оранынче аян-чорук»

Тыва дыл, чогаал башкызы

Куулар У.С. тургускаш,

эрттирген.

Чадана-2014