Хуу аттарга туннел-кичээл. 5 класс

Автор: Ендан Буян

09.02.2012 20:49

Сорулгалары:

1. Уругларның 6-гы класска ономастикага шиңгээдип алган эге билиглерин катаптап, немей чаа терминнерни өөредир база чурттап турар черлеринде хуу аттарның (черлер аттары, төрел аймактарның аттарын) тыптып келген төөгүлерин шинчилеп өөрениринге чаңчыктырар.

2. Уругларны тыва чоннуң чаагай чаңчылдарынга, уран чүүлге, төрээн чуртунга, чонунга ынак чорукка болгаш мөзү-шынарга кижизидер.

3. Аас болгаш бижимел чугаазын сайзырадыр.

Дерилгези: DVD, интерактивтиu самбыра, слайдыларда презентация, чуруктар, ребустар, кроссвордтар, таблица, шын бижилге дүрүмнери, Тываның чурт чуруу.

Хевири: катаптаашкын.

Кичээлдиң чорудуу:

I. Организастыгкезээ:

−Экии, уруглар! Олуруп алыңар. Бөгүн класста дежурный кымыл?

Дежурный: Бөгүн бир айның 17-ниң хүнү. Суббота. Класста шупту______өөреникчи бар. Кичээлде бары______. Чылдагаанныг________. Чылдагаан чогу________.

−Бөгүн бис чыл бүрүзүнде эртип турар малчыннар байырлалы - Наадымның киржикчилери болур бис. Келген аалчыларга силерни таныштырар-дыр мен: бо таланың уруглары - доңгактар, ортузунда столдуң уруглары - салчактар, бо столда олурар уруглар - иргиттер. Бистиң Надым кичээливискеТываның ырак-чоок кожууннарындан келген бүгү-ле аалчыларывыска четтирдивис. Бөгүнгү кичээливис 2 кезектен тургустунган: кол кезээ болгаш байырлыгкезээ. Кол кезээнде бис дылдың ономастика деп адырынга өөренип эрткен эге билиглеривисти катаптап, чаа терминнер-биле таныжар бис. Байырлыг кезээнге өөренген темаларывысты катаптап, янзы-бүрү мөөрейлерге мөөрейлежип ойнаар бис. Янзы-бүрү мөөрейлерге эртерболганда, меңээ дузалакчылар херек. (2 уруг үнүп келир).

−Кичээливисти дараазында чеченнерниң чугаазындан эгелээлиңер.

Чеченнер чолукшуп, мендилежир.

−Кайыын үнгеш, кайы сунуп чедериң ол?

−Орук-Бадар, Оргулаштан үнгеш, Үстүү-Белдир чедерим ол.

−Кайы аймак, кайы чоннуң оглу боор сен?

− Адам угун алыр болза Монгуш улус, ием аймаан алыр болза Донгактар ийин.

−Чер-чуртуңну, ук-төөгүңнү билириң-даа эки-ле-дир, чаа мен база чеддер черимче чоруп орайн, сен база менди-чаагай чет!

−Ындыг-дыр, менди-чаагай!

Башкы: Дөө ийи чеченниң чугаазындан чүнү онзалап эскердиңер, уруглар?

−Черлер аттары, төрел аймактар аттарын эскердивис.

Башкы: Чүү деп черлер аттарын дыңнадыңар?

−Орук-Бадар, Оргулаш, Үстүү-Белдир.

Башкы: Кайда турар черлерил ол?

−Шуй-Бажының тайгалары.

Башкы: Оолдуң харыызында кайы төрел аймактарны адады?

−Донгак, Монгуш.

Башкы: Шын-дыр, уруглар! Ам чаа чеченнер чугаазында дыңнаанывыс черлер аттары, төрел аймактар аттары - хуу аттарга хамааржыр. Ону бис «Ономастика - хуу аттар дугайында эртем» деп адырга өөренир бис. А силер ономастиканың чамдык адырларын өөренген болгай силер. Бо таблицаны ажыглап, кым чугаалаптарыл?

(1 уруг үнүп келгеш, слайдыда таблица ёзугаар тайылбырлаар)

− Эр хей, Азияна! Шупту сактып келген боор силер. Ам дараазында силерге дыңнадыглар кылып эккээр онаалга берген турган мен. Кымнар кылып алгаш келгенил, дыңнаптаалыңар. (Уругларның дыңнадыгларын дыңнаар).

−Эр хейлер, дыка солун дыңнадыгларны дыңнадывыс. Ам дараазында карточкалар-биле ажылдаптаалыңар (перфокарталар-биле ажыл).

Перфокарталарны, дыңнадыгларны туңнээр.

II. Чаа материалдың тайылбыры:

1. Слайд. Дүрүмнерни тайылбырлаар.

1. Слайд. Мергежилге 74.

III. Быжыглаашкын:

1.Чадаг чарыш мөөрейи. - Слайд. Чуруктар-биле ажыл. (Бөлүк бүрүзү чуруктарны көргеш, аттар тургузуп бижиир, кымнар дүрген болгаш хөй ажылдаанын дузалакчылар көрүп орар).

Башкы:

−Чуруктардан кыс уруглар аттарын тургузуп бижип көрүңерем, уруглар. (Уруглар тып бижиир).

− Тыва улус кыс уругларга кандыг аттарны берип чорааныл?

−Кыс уругларга аттар кылдыр чараш чечектер, ыяштар, үнүштер, каттар, куштар аттарын берип турган.

− Чүге?

−Кыс уруглар үнүштер дег чараш, аржаан дег арыг, ак сеткилдиг, куштар дег чараш үннүг болзун деп күзеп чораан. (Бо айтырыгларга идепкейлиг харыылааннар чадаг чарышка тиилээн малчыннар болур).

2.Даш көдүрер мөөрей- Сөзүглел-биле ажыл.

Башкы:

−Сөзүглел чүнүң дугайында бижиттинген-дир, уруглар?

− Мында тоожукчу маадыр ийи кырган-авазының дугайында чугаалап турар. Оларның тоолдаар деп чүвези кайгамчыктыг. Чүгле тоол ыдарындан өске олар сыын үнү, хек үнү дыңнаар деп чаңчылдыг турган. Оларны мурнап дыңнаан кижи узун назылаар, аас-кежиктиг болур дижир.

−Ону канчаар дыңнаар турган-дыр?

−Хек үнү барыктыг, аалга олура дыңнаптар, чүгле улусту мурнаар дээш кичээнгейлиг, кулаа дыыжы болур. А сыын үнү дыңнар дээш, албан-биле тайгаже үнер турганнар. Ындыг чаагай чаңчыл турган: сыын үнүн дыңнаар дээш, өскен төрээн черинге буттарын быжыг баскаш, ыяштан ыяк туттунуп алгаш, ыыт чок шөлээн дыңнаар.

Түңнээр. Ынчангаш мындыг чаагай чаңчылдарны өөренип, сагып чоруур болзувусса, эки амыдыралдыг, узун назылыг, аас-кежиктиг болурувус чугаажок ышкажыл, уруглар.

Сөзүглелден сайгарар грамматиктиг онаалгалар:

1.Сөзүглелден хуу аттарны бөлүктевишаан, ушта бижиңер.

2.Сөөлгү домактың долу морфолог-синтаксистигсайгарылгазын кылыр.

3.Морфемнигсайгарылга: пөштерден, тоолдаарын, иткилешкен.

(Бо даш көдүреринге мөөрейге шылгарааннарга байырдан чедирип каалыңар!)

3.Чеп эжер - Ребустар. (Ребустарның чуруктарын самбырага азып каан турар, башкы чуруктардан көрүп тургаш, уругларга тыптырар) Шын тыпканнар.

4.«Бичии аъттар чарыжының мөөрейи» (бөлүк бүрүзүнден бир кижи туруп келгеш, бердинген онаалганы күүседир, белеткениринге 3 минута бээр)

1-ги бөлүктүң онаалгазы: суурдан тура Орук-Бадарга чедир черлер аттарын адаар.

2-ги бөлүктүң онаалгазы: суурдан Шивилигге чедир черлер аттарын адаар.

3-ку бөлүктүң онаалгазы: суурдан Хемчик-Бажынга чедир черлер аттарын адаар.

Оюннуң түңнелин чугаалаар.

5. «Улуг аъттар чарыжы». Кроссвордтуң айтырыглары слайдыга турар, харыызын интерактивтиг самбырага бижиир.

6. Үлегер домактар-биле ажыл.

Төрел билбес -төөрээр,

Төөгү билбес -түрээр.

Арның бодава, адың бода.

Кижи чурттуг, куш уялыг.

7.Ам дараазында бистиң бот-тывынгыр артистеривистиң «Аттың арыы атта эвес» деп сценажыткан көргүзүүн көрээлиңер.

Түңнел. Шак бо эрттирген кичээливистен чүнү билип алдыңар, уруглар?

(Өөреникчилерниң харыылары)

− Бо бүгү эрттирген мөөрейлеривис Надым байырлалының оюннары болгай. Шупту идепкейлиг ойнадыңар. Хөй шаңналдар алган аймактарның баллдарын санапкаш, оларга байыр чедирип, ойнап алган демдектерин салыылынар, база шилчип чоруур кубокту оларга тыпсыылыңар. Тыва дылдың ономастика деп кезээн өөренирге онзагай солун деп чүвени билип алдывыс. Өлүг-даа, дириг-даа бойдуста бар-ла бүгү чүүлдер шупту аттыг болур деп чүвени шиңгээдип билип алган болганывыста, аттар-биле холбаалыг чаагай чаңчылдарны сагып чоруулуңар.