Доклад Использование информационно-коммуникационных технологий в учебно-воспитательном процессе (на крымскотатарском языке)

«Окъув-тербиевий процессине информацион-коммуникатив технологияларнынъ кирсетилюви»

Азырлады:

Алма-Тархан мектебининъ

къырымтатар тили

ве эдебияты оджасы

Халилова Э.Д.

Селям алейкум урьметли оджалар ве зенаатдашлар!

Меним чалышкъан проблемам: «Къырымтатар тили ве эдебияты дерслеринде традицион шекиль ве усуллары бирликте коммуникатив-информацион технологияларыны къулланув».

Оджа эр даим талебелернинъ бильги севиесини котермек ичюн къайгъыра. Бильги севиеси юксек дереджеде олгъан сыныфларда биле балаларда бильгиге олгъан севгиси ве мерагъыны даимий суретте инкишаф этмек, окъув кейфиетини осьтюрмек ве талебелерге озь устюне де чалышмакъны ашламакъ керек. Оджа, талебелернинъ дикъкъатыны джельп этип, талапкяр олып, эр вакъыт окъув джерьяныны незарет этип, илерилевини керекли дереджеде юксельте бильмек керек. Эльбетте, бизлер яхшы менимсеп олмагъан дерслерге меракъларыны ашламакъ, талебелернинъ озьлерине озь къабилинтлерине ишанч догъурмакъ керекмиз.

Къырымтатар тили ве эдебияты дерслерининъ кейфиетини юксельтмек ичюн, мен чешит инновацион ве инкишаф этюв технологияларынен, чешит окъутув усулларнен къулланмагъа тырышам. Талебелер бойле дерсте фааль иштирак этелер, озь аркъадашларынен берабер къонушалар, озь фикирлерини айталар. Бунынъ нетиджеси талебелернинъ нуткъу ве тиль байлыгъы зенгинлеше.

Окъутув усулларны бир къач группагъа больмек мумкюн:

Лакъырдыусуллар:

• субет,

• икяе,

• диспут,

• китапненчалышув,

• конференция,

• дискуссия.

Ресмийусуллар:

• карточкалар.,

• ярдымджыкъулланмалар,

• ИКТ.

Амелийусуллар:

• оюн

• инсценировка

• конкурс

• викторина

• араштырма

• незаретэтюв

• проектни (презентацияны) къорчалав.

• булмача

Интерактивусуллар:

• чифтлешипчалышув;

• фикируджюми;

• группадачалышув;

• аквариум;

• микрофон.

Мен, озь дерслеримде чешит интерактив усулларыны къулланмагъа тырышам. Меселя: «Кунешчик», «Сенкан», «Ассоциациялар», булмача, кичик группаларда ишлев, «микрофон» усулы, «мий уджюми», иджадий вазифелер, презентация ве буклетлер, «Куб» усулы ,саналаштырув, дебатлар, «Э.Венн диаграммасы» ве иляхре. Оларнынъ вастасынен бойле макъсатларгъа иришмек мумкюн:

1. Талебелерге интерактив усуллары ярдымынен ана тилимизге, китапларгъа меракъ ве севги ашламакъ;

2. Зенгин бильгили ве теджрибели шахысларны тербиелемек;

3. Балаларнынъ багълы нутукълары узеринде чалышмакъ, оларнынъ тиль севиесини арттырмакъ.

4. Янъы бильгиге, тедкъикъ ишине меракъ догъурмакъ.

Бир къач интерактив усуллар акъкъында айтайым.

«АССОЦИАЦИЯЛАР» ЧАЛЫСЫ. Бу усул талебелерни мевзу боюнджа алгъан бильгилерни тешкермеге имкян бере. Мисаль оларакъ, оджа талебелерге айта: «Музыка» сёзюни айткъанда насыл сёзлер акъылынъызгъы келе, насыл асоциациялар пейда ола?» Талебелер джевап берелер: истидат, ильхам, санат, айнени, мане, чынъ, раатлыкъ, давуш, уйгъунлыкъ, макъам, сеслер уйгъунлыгъы.

СЕНКАН (СИНКВЕЙН) усулы буюк колемли малюматтан энъ эсасыны тапып, къыскъартылгъан шекильде такъдим этмеге ярдым эте, дерснинъ нетиджесини чыкъармакъ ичюн къулланыла. Талебелер ашагъыдаки сыраларны толдурмакъ керек:

1 сыра 1 исим,
2 сыра 2 сыфат
3 сыра 2 фииль я да арекетнинъ тарифи
4 сыра ибаре, мевзугъа озь шахсий мунасебетини косьтермек
5 сыра 1 сатырдаки исимге синоним.

«Э.ВЕНН ДИАГРАММАСЫ»(КЪЫЯСЛАВ УСУЛЫ) талебелерге предметлернинъ умумий ве фаркълы хусусиетлерини, аляметлерини косьтермеге ярдым эте. Ишни группаларда я да индивидуаль шекильде кечирмек мумкюн. Эки анълам я да предмет алына, мисаль, алма ве юзюм, - оларнынъ фаркъы бельгилене ,умумий чизгиси исе- олар мейвадыр.

«КУБ» УСУЛЫ предметни эр тарафтан косьтермеге ярдым эте. Оны ана тили дерслеринде янъы сёзлерни менимсеткенде къулланмакъ мумкюн.

1. Сёзнинъ изааты (Ватан- меним догъгъан ерим);

2. Бу сёзнен джумле тизинъиз (Меним Ватаным энъ дюльбер);

3. Аталар сёзлери, фразеологизмлер, метинлер (Ватан севгиси- севгилернинъ энъ буюгидир)

4. Сёз бирикмелери (тувгъан ватан, севимли ватан)

5. тамырдаш сёзлер ( ватанпервер, анна-ватан, ватандаш)

6. синонимлер (юрт, дияр, ульке, мемлекет). Антоним : гъурбет.

Буусулларталебелерниактивликке,дерскемерагъынывеокъувгъаавеслигиниарттыраведюньябакъышларынышекиллендире.

Оюн - интерактив усулнынъ вастасыдыр. Дерсте оюн шекилинен файдаланмакъ янъы дегильдир. Оюн шекилинде кечкен дерслерде талебелер бир шейден къоркъмайып, фааль иштирак этелер, озь фикирлерини айталар. Оюн усулынынъ бир чешити - булмачадыр.

Къырымтатар тилини огретюв эснасында булмачаларны фааль къулланам.

Булмача- инглиздже crossword , яни сёзлернинъ кесишмесидир (пересечение слов). Кроссворд дюньяда сёзлернен багълы энъ кенъ даркъалгъан оюндыр. Булмачалар кутьлевий информация васталарында- газета,меджмуаларда сыкъ-сыкъ басылгъанындан гъайры, оларгъа махсус багъышлангъан чокътан-чокъ неширлер де бар. Булмача- ханелерлерни берильген шарткъа коре келишикли сёзлернен толдурмакътан ибарет олгъан бир вазифедир.

Талебелер булмачада расткельген анълашылмагъан сёзлерни буюклерден сорайлар, бойлеликнен оларны да окъув джерьянына джельп этелер ве къорантада бош вакъытны файдалы кечирмек ичюн шараитлер яратыла. Булмачаларны чезюв иши балаларнынъ афазасыны къавийлештире, бильги даиресини кенишлете ве атта идракнинъ инкишафына ярдым эте. Олар тынчландырув вастасы оларакъ де тесир этелер, тест ерине къулланыла биле, малюматнаме ве лугъатларнен чалышмагъа огрете.

Булмачалар дерсте айры бир вазифе оларакъ бериле, оларны бутюн дерснинъ негизи сыфатында къулланмакъ мумкюн (дерс-булмача). Эв вазифеси оларакъ пекитюв , тешкерюв макъсадынен де берилле биле.

Бойлеликнен, булмачалар, чайнвордлар, баш ёруджы тапмаджалар талебелернинъ бильги даиресини кенишлетелер, огренген малюматлар арасында мантыкъий багъ тесбит этюв макъсадларынен окъутув процессинде мувафакъиетнен къулланыла билелер.

Булмачада эм оюн (булмачанынъ чезилюви я да тизилюви), эм де окъутув (белли бир бильги, беджериклик ве алышкъанлыкъларны менимсемек) вазифелери мевджут.

Талебе булмача узеринде индивидуаль шекильде чалышкъанда мустакъиль иш беджере. Мустакъиль иш исе тек окъутув функциясыны дегиль де , талебеде ишсеверлик, исрарлыкъ, озь кучюне эминлик киби хусусиетлерни тербиелей, козетюв къабилиетини инкишаф эте, материалда эсас шейлерни сечип айырмагъа ве озь-озюни контроль этмеге огрете.

Булмача- оджанынъ къуветли дидактик вастасыдыр, о джиддий ишни эглендженен узьвий багълай, бойледже, талебелерге къырымтатар тилини огретмек ичюн янъы ёлларны ача.

Дерсте къуллангъан даа инновацион ве инкишаф этюв технологиялардан бири-группада чалышув. Группада чалышув усулынен кечирильген дерс аньаневий дерстен фаркълана.Шимдики вакъытта методистлер ве оджалар тарафындан чокъ группада чалышув усуллары азырлангъан. Булардан энъ беллиси - «Балабан тегерек», «Аквариум», «Мий уджюми» ве дигерлери. Бойле техникадан чокъ талебелер файдаланалар, олар группаларда озьлерини сербест ис этелер. Къабилиетли талебелер сыныф дикъкъатыны джельп этелер, утанчакъ талебе бойле группаларда чалышувдан озю ичюн файда къазана.

Дерсте корьгезме васталарнынъ къулланувы буюк роль ойнайлар. Корьгезме васталар талебелернинъ фикир этмек къабилиетлерини ишлеп, оларнынъ тасавур этмеге ве хаялий дуйгъуларыны, омюрини образлы шекильде къабул этме хасиетлерни шекиллендире ве осьтюрелер.Дерсте чешит корьгезмелерни къулланмакъ мумкюн. Бугуньки куньде къырымтатар тили ве эдебияты дерслерини кечирмеде энъ земаневий корьгезме усуллардан бири-компьютер васталарыдыр.

Компьютер васталарыны кьулланма шекиллери чешит олып, дерслернинь сыфат дереджесини чокъ керелер юксельтмектедир. Чюнки мультимедиа васталары бир экранда эм языджыларнынь портретлерини, эм анимация, эм де текстлер косьтермек имкянларыны яратмакъталар.

Аслында компьютер васталары интерактив олгъанындан, оджа дерс девамында керекли корьгезмелерни озюнинь истеги ве ихтиярына коре денъиштирмеси, шу арада даа уйгъун ве истекли шекильге кетирмеси де мумкюн. Компьютер васталары ялынъыз дерснинъ структурасыны башкъаджа тешкиль этмек, дерснинъ сурьатыны тезлештирмек, эр талебеге нисбетен индивидуаль янашмалар къошмакъ имкянларыны ярата.

Окъув процессинде коммуникатив-информацион технологияларынынъ кирсетилюви чешит ёнелишлернен беджериле:

• Презентациялар яратув;

• Интернет ресурслардан къулланув;

• Азыр огретюв программаларны ишлетюв.

Презентациялар оджагъа материалны корьгезме ярдымынен таныштырмагъа, янъымевзунынъ анълатув процессини тезлештирмеге, чыкъарув информациянынъ колем ве сурьатыны тертиплештирмеге имкян берелер.

Компьютер васталарындан бирликте проект усулы къулланылса, нетиджеде чешит иджадий ишлер ве проектлер пейда ола.

Проект усулы - инновацион усулларнынъ бир чешити. ПРОЕКТ - талебе тарафындан беджерильген вазифедир. Адет узьре бойле ишнинъ нетиджелери амелий шекильде маруза, дивар газетасы, сценарий, слайд-шоу ве дигер ишлер пейда ола.Проектни азырлагъанда балалар чокъ чешит малюматлар топлайлар, олардан энъ эсасыны сечип алалар ве оны ишлетелер, бойлеликнен , талебелер тувгъан эдебиятны ве анна тилини даа терен огренелер.Проект усулы талебеге эр тарафлама инкишаф этмеге ярдым эте: окъув материалыны терен менимсемеге, мустакъиль чалышмагъа алыштыра, огренильген мевзугъа меракъ догъура, иджадий фикир этювни шекиллендире.

Проект устюнде чалышувнынъ баскъычлары:

1.Азырланув.

Проектнинъ мевзусыны ве макъсадыны бельгилев.

2.Планлаштырув.

Малюмат алув менбаларыны, оны топлав ве талиль этюв ёлларыны бельгилев. Планда ишлернинъ муддетини (беджерюв вакъытыны) косьтермек керек. Такъымдаки азалар арасына вазифелерни пайлаштырув.

3.Тедкъикъат.

Малюмат топлав. Меселелерни чезюв. Эсас усуллар: интервью, сорав, козетюв, экспериментлер.

4. Талиль этюв ве умумийлештирюв.

Малюматны талиль этюв, нетиджелерни чыкъарув

5. Проектни такъдим этюв.

Агьзавий ве язма шекильде эсабатлар.

6. Нетиджелерг екьыймет кесюв.

Проектлернинъ эйи тарафларыны айдынлатмакъ, такъым азалары арасында олгьан иш мунасебетлерини талиль этмек.

7. Къорчалав(проектни такъдим этюв).

Азырлангъан тедкъикъат ишининъ такъдим этюв шекили чешит тюрлю ола билир:чыкъыш ве маруза, дивар газетасы, компьютер вастасынен япылгъан презентация, буклет, бюллетень.

Бизим талебелеримиз район ве джумхуриет севиесинде чешит ярышларда иштирак этелер. Проект усулынен къулланып иджадий ишлер азырлайлар.

Бир къач йыл эвельси мектебимизде къырымтатар тили ве эдебияты одасында этнографик коше тешкиль этильди. Музейимизнинъ энъ къыйметли бахшышы- халкъымызнынъ джесюр къараманы Аметхан Султаннынъ догъмуш тизесининъ марамасы. Проект усулынен къулланып бу къийметли дегерлик устюнде чалышмагъа башладыкъ.

Бу усулнен файдаланып «Асырлар тарихыны кечкен дегерлик» мевзусында иджадий иш азырланды. Компьютер вастасынен исе бу ишке презентация япылды.

Бу усул иле МАН ишлери де языла.2012 сенеси МАН ишимиз «Къырымтатар лагъаплары» мевзусында язылгъан эди. Ишимизде лагъапларнынъ классификациясыны бердик, Къырымда базы кой ве шеэрлерде насыл лагъаплар сакълангъаныны, земаневий вакъытта лагъапларнынъ пейда олув ёллары, лагъапларнынъ бедий эдебиятта ким ве насыл къуллангъаныны огрендик ве нетиджеде презентацияны азырлап ишимизни джумхуриетте къорчаладыкъ.

2014сенеси МАН иши «Къырымтатар шивелерининъ лексик-семантик хусусиетлери» мевзусында язылгъан эди. Ишимизнинъ назарий эмиети, къырымтатар шивелери мевзусынен багълы малюмат тапмакъ, оларнынъ инджеликлерини, бири-биринден фаркъларны талиль этмек.

Сыныфтан тыш тедбирлерни кечиргенде, эр вакъыт компьютер технологияларынен къулланамыз. Балалар бойле тедбирлерге буюк истекнен азырланалар. Программаны азырлагъанда, талебелер тарафындан буюк иш алып барыла.Сыныфтан тыш тедбирлернинъ макъсады бир де бир мевзу боюнджа талебелернинъ бильгилерни арттырув. Мевзу боюнджа чалышкъанда талебелер компьютер вастасынен презентация, роликлер азырлайлар.

Корьгенимиз киби, вакьыт кеттикче, компьютер иле багълы корьгезме васталары дерслерде даа да кениш къулланаджакътыр. Инновацион ве компьютер усуллары дерсте берильген малюматны чокълаштыргъаны ве окъума эснасыныда ифадели, даа сыфатлы ве кейфиетли япкъаны ачыкъ-айдындыр. Амма шуны акъылда тутмалы ки, ич бир корьгезме оджанынъ джанлы, дуйгъулы сёзюнинь, оджа иле талебе арасындаки субетнинь ерини аламаз. Компьютер васталары ялыньыз дерснинъ структурасыны башкъаджа тешкиль этмек, дерснинъ сурьатыны тезлештирмек, эр талебеге нисбетен индивидуаль янашмалар къошмакъ имкянларыны ярата билелер. Оджа исе булардан мумкюн дереджеде толу ве там файдаланмалы.