Араттын созунде иенин овур-хевири

Хондергейнин ортумак ниити билиг школазы

С.К.Токанын торуттунген хунунден бээр

110 чылынга

«Араттын созунде» иенин овур-хевирин

коргускени

Хондергей ортумак школазынын

10-гу клазынын оореникчизи

Ондар Дарыймаанын кылган ажылы

Эртем башкызы : Монгуш Нина Юрьевна

2011 чыл

Салчак Калбак -Хорекович Токанын « Араттын созунде»

иенин овур-хевирин коргускени

Планы:

1 Киирилде кезээ

2 «Араттын созунде» иенин овур-хевири

3 Литература шинчилекчилеринин унелели

4 Туннел кезээ.

С.Токанын эн коску чогаалы «Араттын созу» деп трилогия болур. Оон бирги номунга ССРЭ-нин Куруне шанналын тывыскан, ону делегейнин улустарынын 21 дылынга очулдурган.

«Араттын созун» чогаалчы хой чылдар иштинде бижип келген.Оон темазын 30 чылдарнын эгезинде-ле бодап алган. Автор ук чогаалын «Араттын созу» деп адааш, ол аттын ниити уткалыын, ол болза чангыс кижинин эвес, бугу тыва улустун созу-дур дээрзин айыткан. «Араттын созунун» баштайгы кезээ « Тос чадырда» 1943 чылда «Совет чогаалчы» деп ном ундурер черге парлаан.Ийиги кезээ «Аас-кежии кайдал?» 1947 чылда «Улуг-Хем» альманагынга парлаттынган. Удаваанда «Демисел эгелээн» деп ушку кезээ бижиттинген. 1950 чылда ол уш кезекти «Араттын созу» деп ниити ат-биле Москвага ундурген.

Ном болза маадырнын иези- ядыы арат Тас-Баштыгнын човуланныг салым-чолунун дугайында чугаа-биле эгелээр.Иенин кол-ла бодалы - беш уругларын остуруп алыры, кадыг-дошкун дарлалды болгаш карангы-думбей амыдыралды шыдажып эрттери.

Чогаалчы чалданыш-сыныш чок херээжен кижинин портредин номчукчу кижинин чурээ саргып кээр кылдыр тодаргай чураанынын чамдыызын сактып корээлинер.

«Ававыстын чингине ады чок чораан.Бажынын дугу чок боорга,кижи-ле болганы «Тас-Баштыг» деп шолалап турган; «Ававыс чараш-даа эвес кижи чуве: сыны чолдак,ооргазы бушкук. Оон кеткен хевин хеп-даа дээр аргажок»; « Ававыс.. чернин чери-биле чадаг кылаштап ооренген болгаш, кылаштаары кончуг дурген кижи-ле болгай,могаг-шылаг чогун кижи кайгаар чуве. Кылаш талазы-биле анаа чедер кижи бар деп бе»; «Ававыс дискээнин кырынга кудуе олургаш, донгаш кылгаш, огнун ээлеринин амыр-мендизин айтырды»;

«Бистин ававыс угаанныг, томаанныг-даа,кылбас ажылы-даа чок кижи. Кандыг-даа бергелерден унер аргаларны тып ап, бистерни холдарынга кодуруп алгаш, корбээнин коруп чорааш доруктуруп алган»¹ деп чогаалчы бижээн.

Тас -Баштыг уругларынга кызыгаар чок ынак болгаш, шыдажыр аргажок аар-берге амыдыралды маадырлыы-биле ажып эртип чораан. Оон угаанныы, ак сеткилдии, амыдыралга шыдамыы ажы-толунге улегер бооп, оларны бот-боттарын деткижип, ажыл-ишке эрес-шудургу кызымак болур кылдыр оореткен. Мерген хемнин эриинге чадыр оон оон канчаар кылып турганын чогаалчы мынчаар бижээн: « Ававыс бир кижиден суге дилеп алгаш, Мергеннин кыдыынга тос шывыглыг, шарлан алажылыг багай чадыр ог опейти шаап алган. Ог иштинге дожек орнунга шиви будуктары болгаш сиген чадып алгаш, чылыг болзун дээш, оон кырындан кургаг одек топ кагды.

Элээн хой узун сыра ыяштарнын чинге баштарын боле шарааш, оларнын чоон уштарын алгыды тырткылааш, олурту шашкылаптарга, шаараш алажылар болу бээр. Оон кырындан дыт човурээзи аза тос-биле шыпкаш, чингежек базыткыыштар-биле базырып каарга, чадыр ог болур. Ол ог дээр чадырнын иштинче ол-чаъс болурга- суг, кыш соок болурга - хат-шуурган хос одуп кээр. Мындыг янзылыг арга-арыгнын ан-мени-биле домей чурттап чораан бис»²

Тас-Баштыг - тыва арат херээжен чоннун чаагай будужун бодунга синирген, ие кижинин бир мозулеш овур-хевири.Ол мунгак сеткилге черле алыспас,салдынчак эвес,амыдырал дээш демиселге ургулчу чаныш-сыныш чок. Ажы-толун аштадып олурбес дээш улуг уруу-биле кады ажыл-тежил дилеп, корбээнин корген.Кандыг-даа ажылды байларга холекчиктеп кылып корген: мал кадарар, алга-кеш эттээр, ыяш доораар, кажаалар ишти аштаар дээш оон-даа оске.

Феодалдыг Тывага ядыы кижинин байдалы кандыг турганын Торжу-Хелиннин дузалакчызындан Тас-Баштыг ажыл дилеп чеде бээрге, оон чуу дээнинден коруп болур. Ол мынча дээр:

- Сен, Тас-Баштыг, алгы эттээр сен.Холезинин бодун билир сен: бир алгы эттеп дужаарынга - хайындырым шай бээр мен, идик улдуруп берзинзе - аяк долу хевек бээр мен. А тон даарап берзинзе - дунзени сенээ будун адыш иштин-даа болза харамнанмас мен.³

Тас-Баштыгнын овур-хевиринде базындырып дорамчылаткан тыва херээжен кижинин байдалы онза тодаргай коргускен. Оон хинчек чок, ыыттавас, чединмес, туренчиг, кээргенчиг хевир-будужу номчукчу кижинин сагыш- сеткилинге олчаан артып каар.

Тас-Баштыгнын мозузунде ие кижинин чылыг сеткилин, ажы-толунге ханы ынакшылын тодаргай чуруп коргускен.Чижээ: «Ававыстын база оорээни кончуг, бистерни бодунче чыпшыр тыртып алгаш, канчаар-даа аажок чылыдып, борбак баштарывысты чыттап, иенин ынакшылы-биле ханы чурээнден кээргээн.

Кадыг-берге ырма-сынчыг амыдыралдан элекке кырып калган ол ие кижинин куштуун, кайгамчык кижизиг чаагайын номчукчу кайгаар. Ол амыдыралга ынак, ажы-толу дээш кызып-кылайып, кажан-бир шагда эки чуве турар ыйнаан деп бузуреп чоруур. Оон-биле кады Тас-Баштыгнын кошкак талазын, бай кижилернин мурнунга тейлеп, согуруур, чуве аайындан эртпес, кортук чоруун база тодаргай бижээн.Байларны ол каржы-дошкун халаптыг куш деп санап, олардан угаан-кут чок коргуп, оларны киленнедип, ажындырып болбас, оон орнунга тейлеп чудуп чорааны дээре деп бодап чоруур.

Кайгап ханмас маадыр шинчилиг ие Тас-Баштыгнын дугайында номчукчулар болгаш литература шинчилекчилери хой, шынныг одуругларны солуннарда, номнарда, чогаалчынын бодунга чагааларында бижигилээн. Чижээ,коску литература шинчилекчизи Г.Ломидзе дараазында туннээшкинни кылган: « Угаанны, талантыны, аваангыр-тудунгур чорукту, кайгамчык амыдыралчы шинчини, ёзулал -сузуглел талазы-биле сонуурганчыг болурун бойдус анаа, Тас-Баштыгга, чаяап берген. Бодунун тускайлан будужун ышкынмайын, Тас-Баштыгнын овур-хевири, тываларнын кадыг-берге амыдыралды шыдажып эртеринге, хоренгитеннернин эрге-чагыргазы-биле ден эвес куштуг демиселге бодун дадыктырып алырынга дузалаан мозулерин илередип турар символ болу берген.

Тас-Баштыгнын овур-хевири, шынап-ла, чус-чус номчукчуга бурунгу Тывага аваларнын, кырган-аваларнын амыдырал-чуртталгазын, оларнын ажыг-шужуун, чаагай кузел- соруун сагындырар ниити чечен символ болу берген.

Новосибирскиден бир кырган номчукчу авторга мынча деп бижээн:

« Бодум база ие кижи мен, чуртталгам иштинде аар-бергелерни хойну кордум, уруг-дарыымга ханы ынак мен.Ынчангаш мен Тас-Баштыгга черге чедир могейип тур мен:ол кадай болза, иенин ажы-толунге ынакшылынын болгаш бердингенинин улегери-дир, Тас-Баштыгнын уруглары ак сеткилдиг, шынчы,кежээ бооп доруккан.Силеринин номунар аажок эки болгаш херектиг чогаал-дыр, ону дээш Силерге улуг четтирдим деп катап-катап чугаалап тур мен»

База бир сураглыг литература шинчилекчизи К.Зелинский бежен чылдарда-ла «Араттын созунун» бирги ному-биле танышкаш, «Тас-Баштыг - иенин ондур-чаагайынын, ынакшылдын база поэзиянын солангызын тырткан ышкаш кылдыр биске костур-дур» -деп бижээн. Оон чараш, оон бедик унелел алган овур-хевирлер черле ховар боор! Бо унелел чугле Тас-Баштыгнын овур-хевиринге эвес, а чогаалчынын мергежилинге база хамааржырын демдеглээри чугула. Эн ылангыя, тыва чечен чогаалда бо дег дески, ханы уткалыг чуруттунган ие кижинин овур-хевири чок. Ындыг овур-хевирни чуруурунун мурнунда чогаалчы дыка хой оралдажыышкынны кылган.Чижээ, бирги тыва тоожу «Самбуукайнын чугаазын» бижижип тура, бодунун «Херээжен», « Донгур-оол», «Мээн сактыышкыным» деп чогаалдарын чогаадып тура, херээжен овур-хевир чуруурунун янзы-янзы дуржулгазын Тока кылган. Оон туннелинде чогаалчы бурунгаар чуткулдуг, туруштуг, шынчы, буян тараан, куш-ажылчы, эргим болгаш бодуун ие кижинин овур-хевирин чурааны ол.

Романдан коорге, чогаалчынын авазы, Тас-Баштыгнын, тура-соруунун быжыын кижи кайгап ханмас, ынчангаш ону мен олум чок овур-хевир деп унелеп, туннээр мен. Маадырлыг, туруштуг чоруктун болгаш ие кижинин ажы-толунге ынак чоруу амгы-даа уеде хевээр артканын амыдыралдан коруп болур бис. Оон чижээнге бистин чангыс чер чурттуувус, эки турачы, маадыр ие Вера Байлак Чулдумовнаны хамаарыштырп болур.

Ажыглаан литература:

1 А.К.Калзан, Д.С.Куулар « Тыва литературанын тоогузунун очерктери» - Кызыл,1975ч

2 Д.С.Куулар « Тоогу болгаш амгы уе» - Кызыл, 1982

3 Писатели Тувы - Кызыл, 1982

4 С.К.Тока « Араттын созу» - Кызыл, 1967ч

5 «Улуг-Хем» чечен чогаал альманагы 1972

6 « Шын» солундан материалдар.

1 С.К.Тока Араттын созу. Кызыл, 1951, арын 8

2 С.К.Тока. Араттын созу. Кызыл, арын 24.

3 Ол-ла номда, арын 15.