Урок по казахскому языку Есімше (6 класс)

Сабақтың тақырыбы: Есімшенің түрлері

Сабақтың мақсаты:

а) есімше, оның жасалуы мен түрлері, ерекшеліктері, сөйлемдегі қызметі туралы түсінік беру;

ә) оқушы бойында адамгершілік қасиеттерді қалыптастыра отырып, танымдық белсенділігін арттыру;

б) сауаттылыққа баулу, алған білімі негізінде ойлау қабілетін дамытып, шығармашылық қабілетін дамыту.

Сабақтың әдісі: сұрақ-жауап, баяндау.

Сабақтың түрі: жаңа тақырыпты өту.

Сабақтың көрнектілігі: сызбалар, қималар, таблица.

Сабақтың барысы.

Ұйымдастыру кезеңі

Оқушыларды сабаққа психологиялық дайындау, ойын бір ортаға топтау мақсатында ортаға мынадай ой тасталады:

Біздің бүгіңгіжәне ертеңгі, болашақтағы мақсатымыз не?

Балалар осы сұраққа мына түрде жауап береді:

Оқу, білім алу.

Тәрбиелі, саналы азамат болу.

Еңбек ету.

Ел экономикасын, мәдениетін көтеру.

Өзімізден кейнгі ұрпақтарға үлгі-өнеге көрсету.

Ол үшін не істеу керек?

Үлкенді тыңдап, кішіге қамқорлық көрсетіп, сабақты зейін қоя тыңдау керек.

Біз ата бабаларымыздың салт-дәстүрін жаңғыртатын, жаңалыққа ұмтылатын ізденімпаз оқушылармыз!

Өткен материалды еске түсіру

Тақтада етістіктің мағыналық топтары жазылған, «Мағыналық белдеулер» сызбасы ілінеді. Ондағы стрелкі әр сабақ жаңа тақырып өткен кезде жылжып отырады.

Болымды

Е

Т Болымсыз

І Салт

С

т Сабақты

І Етіс

К Есімше

Көсемше

Балалар, біздің етістіктер ширегіндегі соңғы аяқталған белдеуіміз-етіс.

Қимадағы сұрақтар:

1. Етіс дегеніміз не?

2. Етістің қандай түрлері бар?

3. Етістер етістіктерден қалай жасалады, мысал келтір.

4. Өздік етіс нені білдіреді және қандай жұрнақтар арқылы жасалады, мысал келтір.

5. Өзгелік етіс нені білдреді және қандай жрнақтар арқылы жасалады, мысал келтір.

6. Ырықсыз етіс нені білдреді және қандай жрнақтар арқылы жасалады, мысал келтір.

7. Ортақ етіс нені білдреді және қандай жрнақтар арқылы жасалады, мысал келтір.

8. Бір түбірге бірнеше етіс жұрнағы қалай жалғанады, мысал келтір.

Жаңа тақырып

Есімше. Есімшенің түрленуі

Мақсат қою кезеңі.

Бүгінгі тақырыпта нені білуіміз керек? Тақтаға сабақтың мақсаты жазылған плакал ілінеді.

1. Есімшенің ережесін.

2. Есімшенің жасалу жолдарын.

3. Есімшенің өзіне тән ерекшеліктерін.

4. Есімшенің сөйлемдегі қызметін.

Бүгінгі тақырыпта нені үйренуіміз керек? Тақтаға үйренілетін сұрақтар жазылған плакат ілінеді.

1. Есімшені етістіктің басқа түрлерінен ажырата білу.

2. Қай сөйлем мүшесі бола алады?

3. Есімше жасай білу.

Осыдан кейін тақтаға сөйлем жазылған плкат ілінеді.

М.: Жүгірген жетпес, бұйырған кетпес,

Естіген құлақта жазық жоқ.

Асық ойнаған азар, доп ойнаған тозар...

Осы сөйлемдерден балалардың өздері етістіктерді табады.сұрақ қою арқылы етістіктің түбірін, қосымшасын ажыратады.

Бірінші сөйлемде етістік жүгірген, түбірі - жүгір, ген - қосымша.

Жүгірген - қимылдың белгісін білдіріп тұр. Жетпес, түбірі - жет, пе - болымсздық етістіктің жұрнағы, с - қосымша.

Жетпес - қимылды, іс-әрекетті білдіріп тұр.

Екінші сөйлемде етістік - естіген, түбірі - есіт, ген - қосымша. Естіген - қимылдың сапасын білдіріп тұр.

Үшінші сөйлемде: ойын, ойнаған, түбірі - ойын зат есім, а - зат есімнен етістік тудыратын жұрнақ, ған - қосымша.

Ойнаған - қимылдың сапасын білдіріп тұр.озар, түбірі - оз, ар - жұрнақ.

Озар - қимыл-әрекетті білдіріп тұр.

Осы сөйлемдегі етістіктерді тауып, оның түбірін, мағынылық түрлерін оқушылармен бірге анықтап, көздеоін жеткізе отырып, бүгінгі тақырып есімшенің бірнеше қасиеттерін анықтап аламыз және оларға жеке-жеке тоқталамыз.

Жоғарыдағы мысалдарын көргеніміздей есімше - етістіктің ерекше түрі. Түбірі етістіктен болған, бірде етістер, бірде есімдер қызметін атқаратын етістіктің түрі есімше деп аталады.

Есімше есімдердің орнына заттанып қолданылғанда септеледі, көптеледі, тәуелденеді.

Есімшенің жасалу жолдары

Есімше етістіктің негізгі және туынды түбіріне етіс және болымсыз етістік тұлғаларына төмендегідей жұрнақтар қосылу арқылы жасалады. Тақтаға жұрнақтар жазылған плакат ілінеді.

1. -қан, -кен, -ған, -ген - өткен шақ есімше.

М.:айт-қан, жаз-ған, көр-ген, кет-кен.

2. -ар, -ер, -р, -с - болжалды келер шақ.

М.: айт-ар, жаз-ар, көр-ер, көрме-с.

3.-мақ, -мек, -бақ, -бек, -пақ, -пек - мақсатты келер шақ.

4.-атын, -етін, -йтін, -йтын - ауыспалы келер шақ.

М.: бар-атын, кел-етін, қара-йтын, сөйле-йтін.

Есімшенің өзіне тән ерекшеліктері

Етістік заттың қимылын, әрекетін білдірсе,есімше заттың қимылдық белгісін білдіреді.

М.: Кітап оқылды - оқыған кітап

Адамдар келді - келген адам

Есімшеде етістіктің де, есім сөздердің белгісі болады.

Етістік белгісі - есімше етістік түбірден жасалады. М.: оқыған, келген.

Есімше белгісі- етістік түбірден жасалса да есім сөздер сияқты көптеледі, септеледі, тәуелденеді.

3.Есімше есімдердің ішіндегі сын есімге ұқсайды.

Сын есім сияқты зат есімдердің алдына келеді. М: орылған егін, жазылған жазу.

4.Есімше зат есім сөзімен тіркесіп айтылмай, зат есім сөзі түсіріліп, есімше сол заттың орнына қолданылса ол заттанып/субстантивтеніп/ зат есім үлгісімен көптеледі, тәуелденеді, септеледі.

М: А. с келген адамдар- келгендер

І.С келген адамдардың- келгендердің

Б.С келген адамдарға- келгендерге

Т.С келген адамдарды- келгендерді

Ж.С келген адамдарда- келгендерде

Ш.С келген адамдардан- келгендерден

К.С келген адамдармен- келгендермен

тазала

көр

оқы

сыйла

ұста

жет

биле

-мақ

-мек

-бақ

-бек

-пақ

-пек

-атын

-етін

-йтін

-йтын

-ар

-ер

-р

Берілген сөйлемдегі сөздерді есімшеге айналдырып, атқаратын қызметіндегі өзгерістерді, айырмашылықтарды табу.

Қоңырау соғылды Соғылған қоңырау.

Ақындар айтысты. Айтысқан ақындар

Шалғын жайқалды. Жайқалған шалғын.

Тас қаланды. Қаланған тас

Ақша төленді төленген ақша.

Ән шырқалды. Шырқалған ән

Орылған егін,шабылған шөп, жүгірген аң, айтатын сөз, тыңдағна адам, оқыған адам,

Ұшқан құс, көрер көз, айтқан серт,айтар серт, айтар сөз, піскен ас, басар тау, шырқалған ән, істейтін жұмыс, жарқыраған күн, салынатын үй.

Біз бүгін сабақта не үйрендік, білім қорымызға қандай мәліметтер қосылды.

Үй тапсырмасы:

1.Есімше етістер қызметін атқарғанда 3 шақта айтылады.

Есімшенің сөйлемдегі қызметі

Өмірді білмеген адам жазушы бола алмайды. /анықтауыш/

Бұл келгендер 6- сынып оқушылары екен /.бастауыш/

Жатқанға жан жуымас. /толықтауыш/

Қуанғаннан күліп те жүр. / пысықтауыш/

Үлкенді тыңдасаң , жақсы түзу кісі болып өсесің./ баяндауыш/

Перфокартамен жұмыс

Сабақтың тақырыбы: Көсемшенің түрленуі

Сабақтың мақсаты:

а)Білімділік: көсемше, оның жасалуы мен түрлері, ерекшеліктері туралы түсінік беру;

ә)Тәрбиелік: оқушы бойында адамгершілік қасиеттерді қалыптастыра отырып, танымдық белсенділігін арттыру;

б)Дамытушылық: сауаттылыққа баулу, алған білімі негізінде ойлау қабілетін дамытып, шығармашылық қабілетін дамыту.

Сабақтың әдісі: сұрақ-жауап, баяндау,талдау,түсіндіру.

Сабақтың түрі: жаңа тақырыпты өту.

Сабақтың көрнектілігі: сызбалар, қималар, таблица.

Сабақтың барысы.

Ұйымдастыру кезеңі

Оқушыларды сабаққа психологиялық дайындау, ойын бір ортаға топтау мақсатында ортаға мынадай ой тасталады:

Біздің бүгіңгі және ертеңгі, болашақтағы мақсатымыз не? Биыл қандай үлкен мерей той бар?

Балалар осы сұраққа мына түрде жауап береді:

Оқу, білім алу.

Тәрбиелі, саналы азамат болу.

Еңбек ету.

Ел экономикасын, мәдениетін көтеру.

Өзімізден кейінгі ұрпақтарға үлгі-өнеге көрсету.

Тәуелсіздігіміздің 20 жылдығы тойланады.

Ол үшін не істеу керек?

Үлкенді тыңдап, кішіге қамқорлық көрсетіп, сабақты зейін қоя тыңдау керек.

Біз ата бабаларымыздың салт-дәстүрін жаңғыртатын, жаңалыққа ұмтылатын ізденімпаз оқушылармыз!

Өткен материалды еске түсіру

Тақтада етістіктің мағыналық топтары жазылған, «Мағыналық белдеулер» сызбасы ілінеді. Ондағы стрелкі әр сабақ жаңа тақырып өткен кезде жылжып отырады.

Болымды,болымсыз

Е

Т салт, сабақты

І етістер

С етістіктің шақтары

І етістіктің райлары

К Есімше

Көсемше

Балалар, біздің етістіктер ширегіндегі соңғы аяқталған белдеуіміз-есімше.Стрелкі есімшені көрсетіп тұр. Бұл тақырыпты, оның түрлерімен толық танысып шыққан болатынызбен. Өткен материалды еске түсіру үшін мына қималардағы сұрақтарға жауап берулерің керек.

Қимадағы сұрақтар:

Етістіктің шақтары дегеніміз не?

Етістіктің райлары дегеніміз не?

Есімше қандай жұрнақтар арқылы жасалады?

Көсемшенің түрленуі

Мақсат қою кезеңі.

Бүгінгі тақырыпта нені білуіміз керек? Тақтаға сабақтың мақсаты жазылған плакат ілінеді.

Көсемшенің ережесін.

Көсемшенің жасалу жолдарын.

Көсемшенің өзіне тән ерекшеліктерін.

Көсемшенің сөйлемдегі қызметін.

Бүгінгі тақырыпта нені үйренуіміз керек? Тақтаға үйренілетін сұрақтар жазылған плакат ілінеді.

Көсемшені етістіктің басқа түрлерінен ажырата білу.

Қай сөйлем мүшесі бола алады?

Көсемше жасай білу.

Осыдан кейін тақтаға сөйлем жазылған плакат ілінеді.

М.: Сауатсыздың сөзіне сүрініп құлайсың.Көре -көре көсем боласың.Сөйлей - сөйлей шешен боласың.Сыпайы киімді киіп тоздырады.Сараң киімді жиып тоздырады.

Осы сөйлемдерден балалардың өздері етістіктерді табады.сұрақ қою арқылы етістіктің түбірін, қосымшасын ажыратады.

Бірінші сөйлемде етістік жүгірген, түбірі - сүрін,іп - қосымша.

Сүрініп - қимылдың белгісін білдіріп тұр. Көре ,сөйлей түбірі - көр,сөйле -й - іс- әрекеттің қимылын білдіреді.

Жетпес - қимылды, іс-әрекетті білдіріп тұр.

Киіп етістік - ки, түбірі - іп, - қосымша. киіп - қимылдың сапасын білдіріп тұр.

Жиып түбірі - жи, -ып - қосымша.

Осы сөйлемдегі етістіктерді тауып, оның түбірін, мағыналық түрлерін оқушылармен бірге анықтап, көздерін жеткізе отырып, бүгінгі тақырып көсемшенің бірнеше қасиеттерін анықтап аламыз және оларға жеке-жеке тоқталамыз.

Көсемшенің жасалу жолдары

Көсемше де есімше сияқты екі түрлі мәнде , екі түрлі қызметте жұмсалады.

1.Тікелей жіктеліп немесе күрделі етістіктің негізгі сыңары болып , нақты қимылды білдіреді.

2. Қимылдың амалын білдіріп үстеу мәнінде жұмсалады.

Тақтаға жұрнақтар жазылған плакат ілінеді.

1. -а, -е, -й,

М:айта-, бере , ойлай

2. -ып, -іп, -п

Мысалы: айтып, беріп, ойлап

3.-ғалы, -гелі, -қалы, -келі бұл түрі жіктелмейді

Жоғарыдағы мысалдарын көргеніміздей көсемше - етістіктің ерекше түрі. Түбірі етістіктен болған, бірде етістер, бірде есімдер қызметін атқаратын етістіктің түрі көсемше деп аталады.

Көсемше есімдердің орнына заттанып қолданылғанда жіктеледі.Ғалы ,келі жұрнақтары жіктелмейдіМына сөздеоге көсемше жұрнақтарын жалғап жаз

тер

ойла

құр

айт

жүр

оқыт

-а

-е

-й

-ып

-іп

-п

-ғалы

-гелі

-қалы

-келі

Берілген бағандардағы көсемшелі етістіктерге өзің көмекші етістіктерді тіркестіре отырып, әр алуан мағына беретін тіркес жаса.Мағыналары ерекшеленетіне назар аудар.

Айтып--------- айта

Айтып ----------айта

айтып ----------айта

Көсемшелі тұлғалы етістерді тиянақтап, оларды көмекші етістіктермен тіркестіріп,күрделі етістік жаса. Негізгі ойды білдіретін етістіктің астын сыз.

Тере бастадық, теріп болдық, тергелі жатыр.

Ойла, сөйле, оқы, жаз.

1.көсемше ауыспалы осы шақта/ а,е,й/

Ып -іп, п /өткен шақ көсемшесі/

Көп нүктенің орнына көсемшенің жұрнағын қой.

Жер тойынбай ,ел тойынбас.Болат қайнауда шынығады, батыр майданда шынығады. Ата тұрып ұл сөйлесе ,ержеткені,ана тұрып қыз сөйлесе бой жеткені.Ат өнері білінбес, бәйгеге түсіп жарыспай.

Рефлексия

Біз бүгін сабақта не үйрендік, білім қорымызға қандай мәліметтер қосылды.

Үй тапсырмасы:

1. -а, -е, -й,

2. -ып, -іп, -п

3.-ғалы, -гелі,

-қалы, -келі

Көсемшенің ережесін.

• Көсемшенің жасалу жолдарын.

• Көсемшенің өзіне тән ерекшеліктерін.

• Көсемшенің сөйлемдегі қызметін.

• Көсемшені етістіктің басқа түрлерінен ажырата білу.

• Қай сөйлем мүшесі бола алады?

• Көсемше жасай білу.

тер

ойла

құр

айт

жүр

оқыт

-а

-е

-й

-ып

-іп

-п

-ғалы

-гелі

-қалы

-келі

тер

ойла

құр

айт

жүр

оқыт

-а

-е

-й

-ып

-іп

-п

-ғалы

-гелі

-қалы

-келі

тер

ойла

құр

айт

жүр

оқыт

-а

-е

-й

-ып

-іп

-п

-ғалы

-гелі

-қалы

-келі

тер

ойла

құр

айт

жүр

оқыт

-а

-е

-й

-ып

-іп

-п

-ғалы

-гелі

-қалы

-келі

тер

ойла

құр

айт

жүр

оқыт

-а

-е

-й

-ып

-іп

-п

Сауатсыздың сөзіне сүрініп құлайсың.

Көре -көре көсем боласың.

Сөйлей - сөйлей шешен боласың.

Сыпайы киімді киіп тоздырады.

Сараң киімді жиып тоздырады