Тақырыбы: Зат есімнің сөйлемдегі қызметі

Сабақтың тақырыбы: Зат есімнің сөйлемдегі қызметі. Сабақтың мақсаты:

а) білімділік: окушыларға зат есім, зат есімнің түрленуі, оның сөйлемдегі қызметі
жайлы толық мэлімет бере отырып олардың ой-пікірін қалыптастыру.

ә) дамытушылық: ой-өрісін, ойлау белсенділігін, сөйлеу шеберлігін, тіл мэдениетін
дамыту, сөздік қорын молайту. ,«-

б) тәрбиелік; елін, жерін, Отанын қадірлеуге, адамгершілікке, адалдыққа,
еңбексүйгіштікке тэрбиелеу.

Сабақтың түрі: қалыпты сабақ.

Сабақтың әдісі: түсіндіру, суреттеу, салыстыру, сүрақ-жауап, сөздікпен жұмыс, бағалау,

. корытшдшау.

Сабақтың көрнекілігі: дид. материалдар, кестелер, кеспе қағаздары, тірек сызбалар. Сабақтыц формалары: жеке баламен, топпен, сынып ұжымымен жұмыс жүргізу.

Сабақтың типтері: ұйымдастыру кезеңі, үй тапсырмасын сұрау, жаңа сабақты түсіндіру, қорытындылау, багалау.

Сабақтың барысы:

а) ¥йымдастыру кезеңі.

1. Сэлемдесу.

2. Кезекші мәлімдемесі.

3. Журнал бойынша түгелдеу.

4. Жаңа сабаққа дайындық.

ә) Үй тапсырмасын сұрау.

1. Өткен сабақта өтілген ережені сұрау.

2. Жаттығу жұмысының орындалу барысын дәптерлерінен тексеру.

3. Дэптерлерін алмастыру.

4. Оқушылардың берген жауаптарына қарай білімдерін бағалау.

б) Жаңа сабакпгы түсіндіру.

Бүгінгі жаңа сабақта оқушыларға «Зат есімнің сейлемдегі қызметі» тақырыбы жайлы түсіндіремін.

Зат есімнің сейлемдегі қызметі оның қай септік жалғауьшда жұмсалуына байланысты болып келеді.

1. Зат ссім атау септікте түрып, кім? не? деген сұраққа жауап беріп, сөйлемде ойдың иесі
   болады. Мысалы: Таулардан өзен агар сарңыразон. (Ы. Алтынсарин) Бүл сөйлемде өзен сөзі атау
   септікте түрып (не агар?), бастауыш қызметін атқарып тү_р.

2. Зат есім жіктеліп келіп, сөйлемнің баяндауышы да болады. 3-жақта жіктелген сөздің
   жіктік жалғауы болмайды. Мысалы: Ац бастпы Алатаудыц Жамбылымын. (Жамбыл)

Ыптымац - оц өтпес сауыт. (мэтел). Бүл сөйлемдерде Жамбылымын (мен кіммін?), сауыт (ынтымак - не?) деген сөздер 1 жэне 3-жақта жіктеліп келіп, баяндауыш болып тұр.

3. Зат есім ілік септікте немесе түбір түлғада түрып, анықтауыш болады. Мысалы: Абайдың
   ңоиақтары ымырт эюабылар кезде гана көрінді. (М. Әуезов) Дайрабай әрі күйші, әнші, ақын
   (қандай?) адам болган. Мүндағы зат есімдер туынды жэне негізгі түбір түлғада тұрып, анықтауыш
   қызмстін атқарып түр.

4. Зат есім табыс септікте жэне барыс, жатыс, шыгыс, көмектес септіктерде тұрып,
   толықтауыш та болады. Мысалы: Көк торгын Кәкшетауды мүнар басцан, Бастары көкке бойлап
   бүлттап асқаи. (С. Сейфуллин). Бұл сөйлемде Көкшетауды (нені мүлар басқан?) табыс септікте
   түрып, бүлттан (неден асқан?) шығыс септікте келіп, толықтауыш болып түр.

5. Зат есім барыс, жатые, шығыс, көмектес септіктерде тұрып немесе түбір түлғада
   мсзгілдік, мекен-бағыттық, себеп-мақсаттық мэндегі шылаулармен тіркесе келіп, пысықтауыш та
   болады. Мысалы: Ормаипыц оцтүстік эісац бүйірінен Жол шыцты айданардап үйірілген. (С.
   Мәуленов) Кокке қарай ңапат қагып, Ацқу кетті бұлдырап. (С. Сейфуллин). Бүл сөйлемдерде
   буйіріпен (қайдан жол шықты?) шығыс септікте, ал көкке ңарай (қайда қанат қағып?) - барыс
   септіктегі сөздің үстіне царай шылауы тіркесіп, пысықтауыш больш тур.

Қосымша түсінік.

Бастауыш сыныптарда сөйлем мүшелері тұрлаулы және тұрлаусыз мүшелер деп екіге бөліп оқытылганы белгілі. Сөйлемнің, тұрлаулы мүшелеріне бастауъпл пен баяндауыш, тұрлаусыз мүшелеріне анықтауыш, толықтауьш, пысықтауыш жататын.

Сөйлемдегі эрбір толық мағыналы сөз түрленіп келіп, белгілі бір сұраққа жауап береді де, сойлемнің бір мүшесінің қызметін атқарады. Мэселен, бастауыш кім? не? кімдер? нелер? кімім? нем? кімің? нең? кімі? несі? қайсысы? қаншасы? нешеуі? деген сияқты сұрақтарға жауап береді де, баяидауыш білдіретін іс-қимылдың иесі болады. Мысалы: Менің туган жерім - Жетісай. Әкесі -цүрылысшы.

Баяндауыш бастауыштың атқарған іс-қимылын немесе бастауыштың кім, не екендігін керсетсді. Баяндауышқа сұрақ бастауышпен байланыстырыла жэне қай сөз табынан жасалғаньша қарай қойылады. Мысалы: Ер жолдасы- тәуекел. (Ер жолдасы не?). Қыздыц белбеуі әдемі. (Белбеуі қандай?) Агасы - студент. (Ағасы кім?), т. б.

Анықтауыш - зат есімнен немесе зат есім орнына жүретін басқа да сөз таптарынан болған мүшслермсн байланысып, оларды сын-сапа, сан-мөлшер, меншіктілік-тәуелділік жағьшан сипатгайтын тұрлаусыз мүше. Анықтауыш қандай? қай? қанша? неше? кімнің? ненің? деген с.үрақтарга жауап береді. Мысалы: ӨрАлтайга, ару Алтайга көктем келді (Қандай Алтайға, қай Алтайға?) Алтай кеудесітн екі. жүз озен арқырап, етекке ентелей цүлайды. (Қанша езен?)

Толыктауыш - сөйлемде өзі толықтайтын мүшесімен табыс, барыс, шығыс, көмектес септіктерінің бірінде тұрып, онымен заттық ұғымда байланысатын тұрлаусыз мүше. Сондықтан толықтауыш кімді? нені? кімге? неге? кімнен? неден? кімде? неде? кіммен? немен? деген сұрактарга жауап береді. Мысалы: Сүлтан Бепбарыс ац орсшалга түпілген бір нәрсені ңолына үстотып кетті (Неге түйілген? нені ұстатып кетті? неге ұстатып кетті?) Нүрсұлтан мүны біпіп

жүр еді. (Нсні біліп жүр еді?)

Пысыктауыш - сейлемде етістіктен болған мүшелермен байланысқа түсіп, іс-қимьшдың амалын, мезгілін, мекенін, себебін, мақсатын, сан-мөлшерлік сипатын білдіретін тұрлаусыз не мақсатпен? не себептен? деген сұрактарға жауап береді. Мысалы: Ертең ол Мырзакентке жуіп<ек.{Қашап жүрмек? қайда жүрмек?) Біз жемісті өмір сүру үшін асыгайыц. (Не ушін

асыгайық?)

Міне, осылайша жаңа сабақты түсіндіріп, тапсырманы орындал болған соң жаттығу жүмыстарын орындатамын. Алғашқы орындалатын тапсырма: 49-жаттығу жұмысыньщ орындалу шартын түсіндіремін: Мэтінді оқып, зат есімдерді табыңцар. Оларды құрамына қарай талдап, қай септікте түрганын жэне сөйлемніц қай мүшесі екенін айтындар.

Келесі орындалатын тапсырма: 50-жаттығу жұмысының шарты: Өлеңці оқып, көптік жалгауын естеріңе түсіріп жэне оның жалғанатын сөзіне орай қалай үндесетінін түсіндіріңдір. Коптік жалғаулы сөз сөйлемнің қай мүшесі қызметін атқарып тұр?

Келесі орьшдалатын тапсырма: 51 -жаттығу жұмысының шарты: Берілген сөздерді жекеше, көпиіе түрде жіктеңдер. Қандай қызметте жұмсалып тұрғанын анықтаңдар.

Келесі орындалатын тапсырма: 52-жаттығу жұмысының шарты: Сөйлемдерді оқып, негізгі создер мен көмекші есімдерді анықтаңдар. Негізгі сөздер қай сөз табы екенін талдаңдар.

Келесі орындалатын тапсырма: 53-жаттығу жұмысының шарты: Өлең жолдарьгадағы зат ссімдер қандай сөйлем мүшесінің қызметін атқарып тұрғанын жазып көрсетіңдер. Көп нүктенің орнына тиісті жіктік жалғауын қойыңдар.

Жаттыгу жүмыстарын орындап болған соң қосымша тапсырмалар беру арқылы бүгінгі өтксн жаңа тақырыптан түсінгендерін тексеремін. Алғашқы тапсырма: Топ-топқа бөлініп, зат есім қатысқан жұмбақтар жасьфып ойнауын тапсырамын.

Келесі тапсырма: Ауыл тіршілігін кеңейтіп жазьшдар. Сабақтың қорытындысы:

1. Сүрақ қою арқылы жаңа сабақты қорытындылаймын.

2. Оқушылардың берген жауаптарына қарай білімдерін бағалаймын

3. Үйге тапсырма: 54-жаттығу жұмысының шартын түсіндіремін: Жолдасың, жолдасыңыз,
   жолдасы деген сездердің қандай тулғада тұрғанын анықтап, оларды жекеше, көпше түрде
   жіктевдер. Зат есімнің жіктелуі мен тэуелденуін салыстырып, айырмашьшығын түсіндіріндер. Бүл
   создерді сейлем ішінде қолданыңдар.

Кері байланыс: Бағдаршам әдісі. Кызыл-түсінбедім.сары- толық түсіндім.Жасыл-мен толық келесі сабаққа дайынмын.