5 класс. Класстан дашкаар номчулга кичээли. Тыва улустун тоолу Алдын кушкаш

Сорулгалары: 1. Тоолдуң утказын өөреникчилерге билиндирери.

2. Уругларны мөзүлүг, чараш аажы-чаңга кижизидери.

3. Чугаа сайзырадылгазынче кичээнгейни угландырары.

Дерилгези: слайдылар, тест, чуруктар, үлегер домактар, схема.

Кичээлдиң чорудуу:

I. Организастыг кезек. Өөреникчилерниң кичээлге белеткелин база класстың арыг-шеверин көөр. Четчелээшкинни чорудар.

II. Мурнунда өөренген темазын катаптаары. Тест-оюн «Кадар, казыыр» (эжеш ажыл). (1-ги слайд).

1. «Тос оолдуг Доктагана кадай» анаа тоолдарга хамааржыр (-).

2. Доктагана алдын, чааагай ча, согунну улуг оглунга берген (-).

3. Оолдарының аразында удуп чыткан эликтиң бүүрээн оттурбайн ап алыр эртемниг кижи база бар (+).

4. Доктагана кадайны хаан хүндүлеп уткуп алган (+)

5. Алышкылар Караты-Хаанның уруун Төре-Далайдан тып эккеп бергеннер (+).

6. Оолдар хаанның уруун Алдын-Доос куштуң уязындан тыпканнар (-).

7. Доктагананың сагынган черинден киргеш, сагынган черинден үнер эртемниг оглу даңгынаны кадай кылдыр алган (+).

(чанында олурар эжи-биле ажылдааш, артында азы мурнунда олурар эштери-биле удур-дедир солушкаш, хынажыр, демдектерни салыр). (3-кү слайд).

III. Чаа тема.

1. Уруглар үш күзел, беш чүзүн мал, ак өг, чидиг балды, ортузу хос ыяш деп сөс каттыжыышкыннарын номчааш, кичээлде өөренир темазын тодарадыр.

(4-кү слайд).

2. Кичээлдиң темазы болгаш сорулгалары-биле таныштырылга.

3. Словарьлыг ажыл (сөстерни чуруктар дузазы-биле тайылбырлаар, кыды-раашка бижиттирер).

Четки - балыктаарда ажыглаар херексел.

Казанак - чурттаар оран-сава.

4. Тоолдуң рольдап номчулгазы, утказын эдерти чугаалаары. Аргажок бергедей берген кижи бар болза, дараазында схеманы ажыглап болур:

Ашак

балды арга кургаг ыяш алдын кушкаш

үш күзел

ыяш-даш ак өг, аъш-чем мал-маган

IV. Быжыглаашкын.

1. Өөреникчилерге айтырыглар:

- Ыяштың орнунга ашак чүге чедингенил?

- Ол чүге хаан болуксай берген деп бодаар силер?

- Кадай кандыг кижи-дир?

- Бир кижи өске кижиге эки чүүлдү кылып бээрге, бо тоолда ашак ышкаш:

«Ам-даа, ам-даа эккел!»- деп болур бе?

- Силерниң араңарда ындыг оолдар, уруглар бар бе?...

(Сула шимчээшкиннер чорудары. Башкы уругларга сөс каттыжыышкыннары адар бээр. Тоолга хамааржыр болза - адыштарын часкаар, хамаарышпас болза - баштарын чаяр: алдын даңгына, чөвүрээ чадыр, самдар өг, ортузу ирик ыяш, калдар ыт, беш чүзүн мал, алдын аптара, алдын кушкаш, хөй ыяш).

2. Тоолдуң улуг орус шүлүкчү А. С. Пушкинниң «Ашак болгаш алдын балык дугайында тоолу»-биле деңнелгезин чорудар. Дөмейлешкек база ылгалдыг талаларын тодарадыр.

Тоолдар

Деңнээр чүүлдер

«Алдын кушкаш»

А. С. Пушкин «Ашак болгаш алдын балык дугайында тоол»

Тоолдуң хевири

Улустуң тоолу

Авторлуг тоол

Литературазы

Тыва

Орус

Кол маадырлары

Алдын кушкаш

Алдын балык

Өске маадырлары

Ашак, кадай.

Ашак, кадай

Оран-сава

Өг

Казанак

Кол херексел

Балды

Четки

Боттанган күзелдер саны

3

3

4-кү күзелдерниң бүтпээн чылдагааны

Хоптак, чазый чорук

Хоптак, чазый чорук

Хоптактанган кижи

Ашак

Кадай

- Алдын кушкаш биле алдын балык канчап хорадай бергеннерил?

- Чүү чүвеге олар таарзынмааныл?

- Бо тоолдарның утказынга тааржыр үлегер домактар билир силер бе?...

3. Үлегер домактар-биле ажыл (бөлүктеп ажылдаары).

1-ги одуруг. Артык сеткил

Ара дүжер.

2-ги одуруг. Хырны тотса-даа,

Караа аш.

3-кү одуруг. Хоптак сеткил -

Хоозун чорук.

1). Үлегер домактарның утказын демнежип тайылбырлаар.

2). Үлегер домактарны орус дылче очулдурар.

V. Кичээлдиң түңнелин үндүрүп, демдектер салыры.

VI. Бажыңга онаалга.

1. Ашактың мурнундан бир хүннүң демдеглелин бижиир.

2. Тоолга чурук чуруур.