Сыни тұрғыдан ойлауға үйрету

Павлодар қаласының «Дарынды балаларға арналған № 8 лицей - мектебі»ММ

қазақ тілі мен әдебиет мұғалімі Игілікова Гүлмира Кәкімқызы

Сыни тұрғыдан ойлауға үйрету

Сыни тұрғыдан ойлау - бақылаудың, тәжірибенің, ойлау мен талқылаудың нәтижесінде алынған ақпаратты ойлауға, бағалауға, талдауға және синтездеуге бағытталған пәндік шешім. Ол болашақта әрекет жасауға негіз бола алады. Сыни тұрғыдан ойлау көбінесе қарсы пікір айтуға, баламалы шешімдерді қабылдауға, ойлау және іс-әрекетімізге жаңа немесе түрлендірілген тәсілдерді енгізуге дайын болуға, ұйымдастырылған қоғамдық әрекеттерге және басқаларды сыни тұрғыдан ойлауға баулуды білдіреді. (Нұсқаулық, 48 бет)

Негізгі деңгейде сыни тұрғыдан ойлау үдерісі:

• релеванттық ақпараттар жинауды;

• дәлелдерді сыни тұрғыдан талдау мен бағалауды;

• кепілдендірілген шешімдер мен жинақталған қорытындылар;

• ауқымды тәжірибе негізінде болжамдар мен ұсыныстарды қайта қарауды қамтиды.

Оқыту мен оқуды сыни тұрғыдан ойлау сияқты күрделі міндеттермен қатар, қарастырылмаған болжамдар мен құндылықтарды, мәселелерді мойындау және оларды шешудің тиімді құралдарын табуды, басымдықтарды бекітудің маңыздылығы мен міндеттерді шешудегі артықшылығын түсінуді қарастырады. (Нұсқаулық, 49бет)

Оқушылардың сыни тұрғыдан ойлауларын дамытуда диалогтың маңызы өте зор. Әңгіме, талдау, зерттеудегі тапсырмалар барысында оқушылардың өзара бір - бірімен қарым - қатынасқа түсуі, нәтижеге жету үшін ізденіс барысында диалог арқылы сыни тұрғыдан ойлауларын дамытады.

Сабақта сыни тұрғыдан ойлауға үйрету модулінің стратегияларын пайдалана отырып, балалардың ұсыныс-пікірлерін еркін айтқызып, ойларын ұштауға және өздеріне деген сенімін арттыруға мүмкіндік туғызып отырдым. Әрбір әдіс оқушылардың ойлауына және қиялына негізделіп келеді. Баланың тереңде жатқан ойын дамытып, оларды сөйлеуге, дәлелдеуге үйретеді.

Мысалы: «Отбасы - Отанымыздың ошағы» тақырыбы бойынша білімдерін анықтау үшін Отанына деген махаббат неден басталады? сұрағы бойынша топ ішінде талқылап постер дайындау жұмысы берілді, талқылауда ЖИГСО әдісін қолдандым. Мақсаты - жалпы мәселені алдымен топта тақылап, сосын басқа топтағы оқушыларға түсіндіру . Бұл жағдайда әрбір оқушы бір сәт өзін мұғалім ретінде сезінеді, оқуға деген жауапкершілігі артады.

Отбасы қандай болу керек? сұрағы төңірігінде кластер толтыру тапсырмасы ұсынылды. Кластер стратегиясы ойлау қабілеттерін , ой ұшқырлығын дамытады. Сөздердің ішінен «Бақыт» сөзі туындады.«Қошқар мен теке» мультфильмнін үзіндісі бақыт сөзімен байланысын тапты. Оқушылардың келесі қадамы жалғасын рөлдік ойынмен көрсету. Рөлдік ойында балалар диалогқа түсіп, бір- бірлерімен пікір алмасу арқылы топпен шығармашылық тұрғыда сценарийді құрастырды. Жұмыстың нәтижесін көріп, өз - өздеріне риза болды. Көшбасшысы Маргарита рөлдік ойында барлық топ мүшелерін қатыстырды. Рөлдік ойын шығармашылық қабілеттерін дамытуға, қазақ тілінде сөйлесуі мен тілдесуі ортасының кеңейтуге қамтамасыз етті. бірнеше оқушыларды қатыстырумен топтық әңгіме түрі көрінді.

Сыни тұрғыдан ойлауды зерттеген ғалымдар: Александер, Мерсер, Д.Дьюи, Д.Шон.

Александер диалог сыни тұрғыдан ойлау арқылы дамиды. Балаларды диалог пен дәйектеуге, талқылауға тарту белсенді жүргізілген жағдайда олардың оқуы тиімдірек және зияткерлік жетістіктері жоғары болатыны туралы айтқан (Нұсқаулық, 50 бет)

Психолог Дайана Халперн сыни тұрғыдан ойлауды күтілетін түпкі нәтижеге қол жеткізудің мүмкіндігін ұлғайтатын когнитивтік техникалар мен стратегияларды қолдану деп қарастырады. (Бағдарлама, 38 бет)

Мерсер сыныпта талқылаудағы дәлелдің үш түрін аңықтады:

Пікірталастық әңгіме, кумулятивтік әңгіме, зерттеушілік әңгіме. Бұл әңгімелер сыни тұрғыдан ойлау арқылы жалғасады. (Нұсқалық,51 бет)

Сын тұрғысынан ойлау стратегияларын пайдалану оқытудың әртүрлі формаларын қолдана отырып, оқушылардың бір - бірін тыңдай білуге, өз ойларын анық жеткізуге, өз бетімен жұмыс істеу дағдыларын жетілдіруді, ізденіске баулып, естіп,көріп, білгенін түйіндеп, пайдалана білуге үйретуді көздейді.Сабақ барысында бейнеролик, көбейту кестесін, шрифтограмма, «Домино» ,«Бес жолды өлең», «Не білемін? Не білдім? Не білгім келеді?», «РАФТ», «Кластер толтыру» стратегиялары арқылы білім алушылардың ойлау және сөйлесім әрекетінің белсенділігін арттыратын және оның теориялық, шығармашылық ойлауын жетілдіруге бағытталған.

Л.Выготскийдің пікірінше: «қатаң ғылыми тұрғыдан қарағанда, басқа адамды тәрбиелеуге болмайды. Тәрбиелеу- оқушыны тәрбиелеу емес, оқушыөзі тәрбиеленетіндей етіп ұйымдастырылуы керек».

Осы тұрғыдан алғанда СТО-ның шын мәніндегі дамытпалы оқыту стратигиясымен үндес болып келеді.

«Әдептілік - адамның бет - бейнесі» тақырыбы бойынша, әр топқа білімдерін анықтау үшін төмен деңгейдегі сұрақтары қойылды. Әдептілік дегеніміз не? Әдептілік ережелірін анықта. «Әдепті, әдепсіз бала» көрінісін көрсету. Оқушылар тапсырманы орындау барысында бойларына жақсы қасиеттерді түйіп отырды. Әр топқа үш жағдайят хат таратылды , шешу жолдарын өздерінін тәжіребилерінен алып, жауап берді. Осы жерде оқушылардың жауаптары тәрбиелік жағынан қарастырғандары байқалды. Проблемалық оқытудың негізгі ерекшелігі - оқушының білетіні мен білмейтінін арасында қайшылықтар пайда болады және проблемаларды міндетті шешуге дайын тәсіл болмағандықтан, проблемалық жағдаят пайда болады, осыған орай оқушының ізденушілік әрекеті мен ынтасы күшейе түседі. Не істеуге болмайды? тапсырмасында сөздер сәйкестіріп, сөйлемдердің қандай тәрбиелік мәне бар екенін анықтады.Сабақты қорытындылауда Не білемін? Не білдім? Не білгім келеді? стратегиясын қолдануда, орташа оқитын оқушы Катяның жауабына риза болдым. Не білдім? дегенде ер балаға аяқ көтеруге болмайды, жауабы ұнады. Сыныпта қалай жұмыс жасадық дегенде, оқушылар қолдын қимылымен бағалады. Бір топтың көшбасшысынан сенің тобын бүгін қалай жұмыс жасады дегенде, топта бірлесіп, қызығушылықпен орындағанын айтты.

Білім берудің сапасын арттыруда АКТ пайдалануда мәселелеріне қол жеткізуге болады. Уақытты тиімді пайдалануға, визуалды алған ақпараттыұзақ мерзімді сақтауғасипатталады. Ұзақ мерзімді жады анағұрлым тұрақты және өмір бойы сақталуы мүмкін. Интерактивті тақта - оқушылардың қызығушылығын, танымдық қабілеттерін арттыруда құнды құрал.Интерактивті тақта арқылы түрлі ресурстарды пайдалануға үлкен мүмкіншілік бар. Мысалы: сөздерді сәйкестендір, кластер құруда, сөйлемдерді толықтыр тапсырмаларында оқушылардың қызығушылықтарын арттырып, зейін қойып тыңдаумен қатар көзбен көруге, түсінбеген сәттерін қайталап көруге, тыңдауға және алған мағлұматты нақтылауға мүмкіндік береді.

Кездескен қиындықтар:

• ойларын еркін жеткізе алмауы,

• жоғары деңгейдегі сұрақтарға бірден жауап бере алмауы;

Шешу жолдары:

• сөздік қорларын диалогтік оқыту арқылы дамыту;

• жоғары дәрежелі сұрақтар қою;

• сыни тұрғыдан ойлауға жетелеу;

Нәтиже:

• оқушыларды тақырып бойынша өз ойларын білдіре алды;

• оқушылардың өз идеяларын дәлелдеуіне көмектеседі;

• ауызекі сөйлеу дағдылары қалыптасады;

Келесі қадам:

• сыныпта психологиялық ахуал, уәж тудыру;

• оқушылар күнделікті өмірде білімдерін қолдана алуға биемдеу;

• ауызекі сөйлеу дағдыларын жаңа тәсілдер арқылы қалыптастыру;