Ц. Б. Дашиева.

Загарайн аймагай

Эрхиригэй дунда hургуули.

(бурятский язык как государственный)

Темэ: Хубсаhан.

Зорилгонууд:

1.hургалгын: «Хубсаhан» гэжэ темээр лексикэ дабталга ба бэхижYYлэлгэ. Yзэhэн грамматическэ дYримYYдые, Хамтын падежэй залгалтануудые дабтаха.

2.ХYгжоолэлгын: YхибYYдэй аман хэлэ,хадуун ухаа хYгжоохэ. Буряад арадай байдал,хубсаhан тухай мэдэсэ арьбижуулха, YхибYYдэй сэдьхэлдэ hонирхол тYрYYлхэ.

3.ХYмYYжYYлгын: hуралсалай YYргэ,туhа ойлгуулжа,hуралсалдаа hонирхол гYнзэгырYYлхэ. Yнгоорынь,оёдолоорынь,тYхэлоорынь хубсаhа тааруулжа, хубсалжа шадахые хYмYYжYYлхэ.

Хэшээлэй хэрэгсэлнYYд: М/м призентаци «Буряад хубсаhан», «Муноо сагай хубсаhан», интерактивна самбар, оньhон YгэнYYд, ном «Мэндэ»,магнитофон, компьютер, диск, кассетэ, карточконууд, туламтай шагайнууд, «Торгон зам»-диск, «Алтаргана-2008»- диск.

Хэшээлэй байгуулга.

1.Эмхидхэлэй Yе.

2.Фонетическэ зарядка.

3.Буряад хубсаhан тухай YхибYYдэй хоороон.

4.Наадан «Хэн олон YгэнYYдые мэдэхэб»

5.Номоор хYдэлэлгэ.

6.БYлэг бYлэгоор хоороо зохёолго «Минии нYхэр басаган модель»

7.Буряад арадай хубсаhа мYноо сагай хубсаhантай зэргэсYYлэлгэ 8.Хэшээлэй дYн.

9.Гэрэй даабари.

Хэшээлэй ябаса.

Эмхидхэлэй Yе.Хэшээлэй зорилго, hурагшадай хэхэ ажалай тYсэб тухай хэлэгдэхэ, оньhон Yгын удха дээрэ хоорэлдоод,хэшээлэй хYтэлбэри болгон абаха.Гурбан бYлэг боложо хубаараха, мурысоо эмхидхэхэ. (Шагай шан.)

Фонетическэ зарядкэ.

1.Дикторой хойноhоо дабтагты.

БYhэн, мYнгэн, хуняадаhан, хэмжээн, шэрээдэhэн, албанай , булгайр,сэмбэ.

1

2.Эдэ оньhон YгэнYYые уншаад юун тухай хэшээлдээ хоорэлдэхэбибди гэжэ мэдэхэбди. Ямар ород оньhон YгэнYYд удхаара адлиб?( YхибYYдэй уншалга ганса гансаараа, хойно хойноhоо.)

«Дэгэлээ шэнэhээнь гамна, «Береги платье снову,а честь смолоду»

Нэрэеэ залууhаа гамна»

«Эдэй hайханаар бY гоё, «Не украшайся хорошими вещами,

Эрдэмэй hайханаар гоё» Украшайся знаниями»

«hайхан хубсаhа Yмдэhэнhоо «В наряде пригож, а без него на пень

hанаанай hайхан хэрэгтэй» похож»

«Эрдэм эгээ эрхим баялиг» гэжэ урданай буряад сэсэн Yгэ зYб лэ даа. Эртэ урда сагhаа эрдэм hургуули сэгнэдэг, hургуулитай болохо гэжэ орлдодог байгаа. МYноошье сагта hургуулитай ,эрдэмтэй хYн ехэ хYндэтэй ха юм даа.

Таанар Yндыжэ байhан залуу Yетэн эрдэм бэлиг шудалжа,арад зондоо туhатай хYнYд болохо гэжэ зорилго табиха ёhотойт. Эдэ оньhон YгэнYYд соо Yшоо юун тухай хэлэгдэнэб?(Хубсаhан)

Тон зYб, хубсаhан тухай . Гоё, зохид, таруу хубсаhан баhал хэрэгтэй гээшэ ааб даа. Энэ хэшээлдэ мYноо сагай хубсаhан тухай хоорэлдэхэбди,буряад арадай хубсаhантай танилсахабди. Сагаалганай Yедэ сэнхир экрандашье, манай hургуулидашье буряад хубсаhатай хYнYYдые хараhан байхат.МYноо бYлэг бYхэн гэрээнгэй даабари эхэнэрэй хубсаhан тухай хоорэжэ Yгэхэ.(Интерактивна самбарта эхэнэрэй хубсаhанай зураг)

hурагша: hамган дэгэл- олон зYйлнYYдhээ бYридэдэг.Сээжэ- лиф, амяараа уташагаар эсхэдэдэг байгаа.Хуняадаhатай хормой- длинный подол, дээдэ талыень хунижа, дэгэлэй сээжэдэ залгадаг hэн. Хяаза-хормойн урда хажууда гурбан унгэтэй , 10 см.торгон бYдоор гоёолто, дээрэhээнь тууза(узорчатая тесьма ручной работы) оёдог байгаа. Энгэр- сээжын урда хажууда годиилгон эсхэhэн hэтэрхэй.Энгэрэй хYбоо- энгэр дахуулhан хоргой (дугообразная бейка из парчи вдоль борта)Хамсы- хэдэн хубинуудhаа бYридэhэн байдаг.hамган дэгэлэй хамсын хубинууд: Хамсын узуур-сээжэдэ залгагдадаг хуняадаhатай хамсын хуби (основания рукавов, собранные в пышные буфы) Булуубша-хамсын узуурай доодо таладань халагдаhан хоргой- гоёлто (пришитая к основанию рукавов полоска парчи) Тохоног- тохоногhоо доошо оёгдодог хуби.(часть рукава от локтя до кисти) Заха- бодомол гY,али hэхэмэл байдаг(стойка или отложной воротник) Уужа-hамган дэгэлэй дээрэ Yмдэгдэдэг торгоор оёгдоhон хамсыгYй дабхаса(Короткая или длинная из парчи, безрукавка. Проматерью бурят по легенде является лебедь, поэтому женщины хранительницы очага должны были носить уужа, как крылья лебедя.)

hурагша: Басаган дэгэл- басагадай 13-14 наhатайhаа эхилээд,хадамда гаратараа Yмдэдэг, Yргэлжэ сэхэ хамсытай,залгамал хормойтой,гоёомол энгэртэй, хормойень тойруулан оёhон татаадаhатай дэгэл.Энгэртээ гурбан Yнгын торгоор оёгдоhон гоёлто. Улаан-зYрхэнэй Yнгэ.(муу Yбшэ хабшан шуhаараа гараг гэhэн удхатай) ХYхэ- мYнхэ, Yндэр тэнгэри(хYхэ мYнхэ тэнгэримнай эсэгэмнай гээд,шYтэдэг,мYргэдэг байгаа.Хара- газарай Yнгэ (ХYрьhэтэ алтан газарнай-эхэмнай гэдэг байгаа, юундэб гэхэдэ ургамал газарhаа эхи абана, ургамалай хYсоор табан хушуу мал, буряад зоной табан эрдэни, тэнжэнэ ха юм.)

hурагша: Шабганса дэгэл-улаан Yнгэтэй,эрэ дэгэлдэ адли hомон (прямого кроя),бYhэ зYYдэггуй,харин орхимжо зYYдэг.Энэ дэгэл hахил абаhан хYгшэд Yмдэдэг байгаа.( hахил -это когда старые женщины отрекались от всех земных благ и проводили остаток жизни в молитвах. Орхимжо-шёлковая лента, знак принятия обета)

Багша: Урданай буряад эхэнэрэй хубсаhантай танилсаба гээшэбди.Юундэ эхэнэрэй дэгэл гурбан янзын байгаа гээшэб?(Эхэнэр хун басаган, hамган шабганса дэгэл наhанайнгаа хYрэхэдэ Yмдэдэг байгаа.)

Урданай буряадууд Yхэр мал харадаг ажалтай байhан,тиимэhээ хубсаhаниинь тэрэ байдалдаа тару,бэедэнь зохид hэн.Мори мордоходонь ута Yргэн хормой хYлдэнь hаалта хэхэгYй, хYйтэнhээ хамгаалдаг hэн. Туруун гарыень дулаасуулдаг байгаа.

Гурбан бYлэгтэ шан барюулга.(шагайнууд)

Саашань Yзэжэ байhан темэеэ YргэлжэлYYлхэбди. МYноо сагай хубсаhан тухай хоорэлдэхэбди.

Наадан «Хэн олон YгэнYYдые мэдэхэб» (Интерактивно самбарта хубсаhанай зурагууд) БYлэ бYлоороо мYрысоон.(шан барюулга)

Номоор хYдэлэлгэ.( Хамтын падежэй залгалтануудые хэрэглэн хубсаhа тодорхойлон ямар бэ гэжэ бэшэгты.)

Суба захатай, бYhэтэй,шагтатай.

Албанай хубсаhан захагYй.

Самса богони хамсытай.

Гутал hYеытэй.

Самса ута хамсытай.

Хормой хуняадаhатай.

Гутал тYриитэй.

Багша:-Танай hанахада мYноо сагай хубсаhан урданай буряадай хубсаhантай адли гY?(Адли бэшэ, Евроопын хубсаhанда адли болоо.)

-Какое значение имеет окончания Совместного падежа? (Значение наличия предмета.)

ООХ-3.-Одон гэжэ ательедэ ямар хубсаhа оёдог бэ гэжэ Арюунын хоороо саашань YргэлжэлYYлэгты.

-Би оёдолшонби. «Одон» гэжэ ательедэ хYдэлдэгби. Манай ательедэ …, …, …, …, дэгэл оёдог.Элдэб янзын …, …, …, …, эсхэдэг…….

Багша: БYлэг бYхэн хоороогоо уншагты.(Шан барюулга)

Багша: -ДэгэлнYYд ямар байдаг бэ?( Yбэлэй, хабар намарай.)

Хh-1. (карточка тарааха)

-Эдэ хубсаhа жэлэй ямар сагта Yмдэдэг бэ? Нэмэлтын тэмдэгээр тэмдэглэгты.

Хубсаhан

Хабар намарай

Зунай

Yбэлэй

Ута торгон хормой

Нооhон бээлэй

Арhан дэгэл

Булгайр суба

Сэмбэ умдэн

Богони тYриитэй Yмдэн

Сэмбэ дэгэл

Торгон самса

Булгайр бээлэй

Нооhон оймhон

Багша:1-дэхи бYлэг хабар намартаа ямар хубсаhа Yмдэдэг бэ гэжэ хэлэгты

2-дохи бYлэг зунай хубсаhа нэрлэгты.

3-дахи бYлэг Yбэлэй хубсаhа тоологты.(шан барюулга)

Багша:

-Yгын бYридэлоор шYYлбэри хэгты.(БYлэг бYхэндэ 2 угэ)

Оймhотойбди худэлнэбди шагтамнай

Умдэхэгуй оёдолшодтойбди субануудтайшни

YмдэхэгYй- не будет одевать.

Yмдэ- Yгын hуури.

Хэ- ерээдYй сагай суффикс.

ГYй- буруушаhан зYйр угэ.(шан барюулга)

Багша:

-БYлэг бYхэн мэдYYлэл зохёогты.

1 бYлэг- Yбэлдоо Yмдэдэг хубсаhан тухай.

2 бYлэг- зундаа Yмдэдэг хубсаhан тухай.

3бYлэг-хабар намартаа Yмдэдэг хубсаhан тухай.(шан барюулга)

Найруулга зохёолго.

«Минии нYхэр басаган модель»

ТYсэб:(интерактивна самбарта бэшээтэй)

1.Минии нYхэр басаган модельно агенстводо хYдэлдэг.

2.Ямар мэргэжэлтэйб?

3.Хэдытэйб?

4. БYлэтэй гY?

5.ООроо ямар бэ?

6.Ямар хубсаhа Yмдэхэ дуратайб?

7.Ямар хубсаhан таарадаг бэ? (бYлэг бYхэн уншаха)

Багша:(Шан барюулга.Урданай муноонэй хубсаhа зэргэсYYлэлгэ.)

ДYнг гаргалга:

- Урданай буряад хубсаhан, мYноо сагай хубсаhан ямар илгаатайб?

(Ехэ илгаатай. Ута хормойтой дэгэл мYноо сагта таарахагYй , ябахада hаалта хэхэ .)

-Конечно, современная одежда отличается от старинной одежды. Также как и старинная одежда, современная одежда подчинена нашему образу жизни. Но старинная бурятская одежда это наша история, наши обычаи и традиции, и поэтому мы должны стараться сохранить её. Модельное агенство Милы Шараповой и другие модельные агенства широко используют в своих вечерних нарядах бурятские национальные мотивы. И это говорит о том, что особенности старинной бурятской одежды нашло практическое применение в современном мире.( Показ Дефиле Алтарганы -2008)

-Хубсаhа яагаад Yмдэхэ хэрэгтэйб?( Yнгоорынь, оёдолоорынь,тYхэлоорынь тааруулжа Yмдэхэ хэрэгтэй)

-Ямар бYлэг эбтэйгээр ажаллаад, зYбоор харюусаад олон шанда хYртэбэ гээшэб гэжэ элирхYYлхэ. Сэгнэлтэ табиха.

Гэрэй дабари. ООХ-5 н. 117.