Доклад Мемет Нузетнинъ шиириети

Мемет Нузетнинъ шиириетине бир назар.

Кульпюльден оськен отларны,онъ ашлыкъны,

Ал,ешиль кийинген кенъ бошлукъны,

Тефречликке топлашкъан гурь джашлыкъны,

Тюрлю куреш , къошуны корьгейдим барем…

М.Нузет

Мемет Нузетнинъ шиириетинде халкъ яратыджылыкънынъ терин излерини ачыкъ-айдын корьмек мумкюн.Языкъ ки, Мемет Нузетнинъ яратыджылыкъ иджадынен аз языджыларымыз огърашкъан, пек аз малюмат бар.Онынъ иджады акъкъында Эшреф Шемьи-заде озь «Эдебий ве тенкъидий макъалелер»китабында буюк бир макъале бере.

Мемет Нузет,озю де койлю олып,къырымтатар койлюлер ичюн бедий эсерлер ярата эди.О,рус шаири С.Есениннинъ ифадеси иле, «койнинъ сонъ шаири « эди.Къырымтатарларнынъ юзде докъсаныны сыгъдыргъан,олюмге махкюм этильген ве бир къач йыл сонъра махв этильген Къырым коюнинъ акъыкъатен сонъки шаири ,чюнки ондан сонъ о эски коюмиз акъкъында язгъан шаир чыкъмады.

Мемет Нузет эдебияткъа илькиде , озюнинъ Къырымнынъ чёль тарафынынъ аятыны, манзараларыны, кой джаиллигини, факъирлигини, сафдилигинитасвир эткен шиирлеринен кирип келе:

Чёль тарафнынъ койлюлери, культёбеге тырманыр ,

Чёльге, ёлгъа, къыбла-сырткъа, дёрт бир якъкъа къараныр.

Ашкъа тойып кирер уйге, дым кошеге узаныр,

Ич ойланмаз куфли ерден инсан нелер къазаныр…

М.Нузет эдебиятнынъ чешит жанырларында, поэзиянынъ чешит тюрлеринде эсерлер яраткъан языджы эди. Онынъ шиириети чокъ мевзуларны къаплап ала: халкъ аятыны, адетлерини, ичкиджилик, ватанперверлик, къадын къызлары образлары, лирик, сатирик ве юмористик, джаиллик акъкъында яза.

Онынъ «Къырымнынъ чёль аятында» шииринде чёль халкънынъ аятыны, адетлерини ве эсас макъсад оларакъ шаирнинъ раатсызлагъан халкънынъ джаиллигини ифаде эте.Чёль тарафлы халкъ сагълыкъ акъкъында тюшюнмей, омюр тарзы янъылыкъларны талап эте:

Уйле джампик, къыйыш-бурюш,ава кирмез джыл бою,

Бир вакъытта къартларнынъ да анда болгъан, дий, тою.

Джантайып кирер уюнъ босун, деп, кечинир бир сою,

Бир талайын омюридир эки атман беш къою…

Бу шиирде халкънынъ дюнья бакъышыны, седжиесини, омюр къыйметлерини косьтере:

Тувмакъ, ольмек, омюр сюрмек,барлы-джарлы яшамакъ,

--Къадер,--дер де,бойсунарлар,къыдырмазлар къачамакъ.

Дерлер: «Эбет, борджумыздыр халкъ бергенинъ ашамакъ,»

Сюзеклерни окъутырлар, болмаса да тутамакъ…

Илимларгъа инанып яшамакъ,бу чаресизликтен кери къалмакътан тек окъув, мектеп ярдым этеджегини Мемет Нузет къайд эте:

Джаилликмен зеэрленген сонъ о койлернинъ авасы,

Юзерлиги,татранлары, джушанлары, джувасы,

Мен беллесем, эп батыльдир анълатмакънынъ давасы,

Чезер буны мектеп деген окъув, бильги ювасы.

Айтып кечкен мевзуларым чокъ кеништир, лякин мен тек бир къач меселеге токъунмагъа истер эдим.Олардан бириси бу Мемет Нузетнинъ иджадында къадын къызларнынъ образларыдыр ве къырымтатар халкънынъ омюринде къадын къызларнынъ туткъан еридир.Меселя оларакъ «Бир койлю къызнынъ авузындан»шииринде муэлиф къадын къызларнынъ акъсыз, чаресиз яшайышларыны косьтермеге наиль ола:

Бутюн Шаркъта эрлер бизни ич алмайып эсапкъа,

Биз, гъарипни, коп айдалгъан къозулардай къасапкъа

Айдаштырып, джюрселер де, биз де бир шей эталмай,

Деналарда джыламакътан гуль бетимиз солгъанда,

Ачувымыз артып, ташып, богъурдакътан болгъанда…

Шаир эсеринде къырымтатар къадынларынынъ озь акъыны талап этмеге истек ве такъатлары, яни потенциал олгъаныны айдын косьтере:

… «Акъ» джумругъын ишчи, койлю бай башына ургъанда,

Бакъырштылар эп къадынлар,богъаз керип: «Акъкъым»-деп…

Мемет Нузетнинъ шиирлери сырасында къырымтатар къадынларынынъ характирлерини даа терен , даа кениш ачып косьтерген чешит тюрлю кергин вазиетлерде гъурур иле, намуслы, кендине буюк ишанчнен янаша.Меселя оларакъ «Тосун бай»шиирни кетирмек мумкюн.

Бу шиирде М.Нузет бир къорантанынъ аятында олып кечкен вакъыяны сатирик элементлеринен меракълы тарзда косьтере. Диалог эки эркиши арасында олып кече.Биринджиси экинджисине койде олгъан Тосун байнынъ бир дубарагъа тюшкенини айтып бере:

Байып чыкъа о, сонъгъы басамакъкъа,

Истий гонълю къыдырмакъ курорт якъкъа…

Тосун бай зенгиншкен сонъ яхшы, земаневий шекильде раатланмакъ ичюн ялыгъа кете. Онда рус къадынынен таныш ола ве адеттеки киби онъа севда ола:

Бай огъраша къарыман кече-куньдюз,

Шерфесини унута о дюме-тюз…

Бай къадынына хайинлик япа, Шерфе (байнынъ къадыны) бу намуслыкътан хабердар ола ве бир шейден къоркъмайып, онынъ энъ якъын адамы алдаткъаны ичюн Тосун байны эвден къува:

Сёленме ич, эр шейден гонълюм къайтты.

Кет, барем, бир джылайым,мерим къансын,

Джюрегим де къаврулып откъа джансын.

Бугуньден сонъ бу дюнья арам манъа.

Чокъсы шаирлеримиз къадынлар такъдири акъкъында яза эдилер, амма оларнынъ шиирлеринде къадынларнынъ такъдирлери пек агъыр бир фенагъа огърай. Асан Чергеевнинъ «Такъдир» поэмасында эсас къараманы Эсма къыз озь яшайышыны токътата, чюнкионынъ яшайышыны о дегиль де бабасы къура, Эсмадан сорамай не онынъ гонълю истей. Башкъа чаре тапмай Эсма озь такъдирини бу дюньядан узип ташлай.Тек Мемет Нузет озь шиириетинде къадынларны намусларыны, акъларыны сакъламагъа джесюрликлери еткенини бизге косьтере.

«Ана ве къыз»шииринде шаир анна ве къызы арасында олгъан мунасебетлерини косьтере.Ана эски адетлери акъкъында къызына сёйлей, амма къызы буны джаиллик деп сая ве мектеп насыл керек дереджеде тургъаныны анълатмагъа тырыша:

Шимди мектеп кобийди, ачылды козьлер,

Окъув, язы коп шейлер уйрендик бизлер.

Тюрлю-тюрлю хурафат мотан чыкъты

Оны джашлар коп топлап, чачакъкъа такъты.

«Бастырыкъта», «Бизни бабайлар», «Саргъушнынъ зевкъы», «Онъмаз бике», «Джин софрасы» ве иляхри-иляхри шиирлнринде,мини-пьесачыкъларда ватанперверлик, гражданлыкъ, ахлякъ , акъыкъат дуйгъулары дуюла.бу шиирлер скетч-комедиялар шекилинде язылгъан, оларнынъ къараманлары «натурадан чызылгъан портретчиликтир», олар призмадан бакъылгъан адамлардыр ве ири-бирине козьге корюнмез йиплернен багълыдырлар, реаль аяттаки ренклернен ренкдешлер.

Шаирнинъ къальби кенди аятынен яшай ве «Узюльген чечек»теки киби:

Табиаттыр! Эр шейнинъ дюльберликмен душман къазаныр,

Ялнъыз, сувукъ, чиркин болгъан,озь-озюне базаныр.

Мадам ки, сен ярашыкъчын эм де яхшы къокъунъ бар…

Мен де дермен: Эй гъарипчик!Узюльмеге акъкъынъ бар!

дей ве янъыкълай, амма куню келип опатлай, о алемнинъ башынынъ устюне котерген киби фигъан къопарып, «Уян!Уян!Уян!» деп къычырмагъа меджбур ола:

…Уян, къардаш, чалыш,онлары къуртар бу резалеттен!..

…Акълы, ерли талапларынъа эп къаршы гидилиркен,

Силькин артыкъ!Бильсинлер, татар къурулмуш эсареттен!

Мемет Нузетнинъ лирикасына келиндже, шуны беян этмели ки, онынъ лирикасы аятта расткельген зорлукъларны, инсаннынъ ички дюньясында юва къургъан муреккепликлер ве зыддиетлерни, инсаннынъ тюшюнджилерини тасвирлевде психологик талиль севиесине котериле. Шаирнинъ ашкъ лирикасына назар ташланылгъанда, оны башкъа бир джеэттен, яни гуль япракълары киби назик,ташкъын озеннинъ гурдели далгъалары киби къайнакъ дуйгъулы къальбининъ озьгюн сёз иле язылгъан озьгюн бир фотосуретлерини корьген киби оласынъ.Бу манзумелерде шаирнинъ къальби кенди аятынен яшай, чюнки ашкъ, яныкъ, хатыравлар, табиатнен хошланув киби шахсий ис-дуйгъуларны къальбининъ тёрюнде бир джанлы неснелер киби яшата.Олсун «Къырыкъ къальбимнинъ къайгъысы»нда, «Шаирнинъ уйкъусы»нда, олсун «Чёль тарафнынъ аятында»шииринде мезкюр озьара ишанч козьге чарпып тура.Къатты натурализимден сонъ, яныкъ ве асретнен синъирильген назик дуйгъуларнен толу шу сатырлар бир къач дакъкъагъа олса да, шаирнен окъуйыджыны дуйгъудаш ве дертдешке чевире.

Бугуньки кунюмизде миллетимиз арасында козьге чарпкъан ичкиджилик ,яланджылыкъ миллетини темелини чюрютелер. Мемет Нузетнинъ «Ички къурбаны» шиирининъ къараманы Къуртали акъай киби ичкиге берилип бала-чагъасыны,къорантасынынъ башына еткен акъайлар бизим яшайышымызда азмы?

Хорантасын чекишкенинъ туймай,кунюн кечирген,

Къач куньде бир бикесин де котеклеп тап шиширген,

Сарушлыкъман бир баласын откъа джыгъып пиширген.

Къурталякъай, бираз даа зор эткен сонъ ичкиге,

Къурбан олсун, деп, урбаман бир къаблы топ ичкиге.

Бизим куньлеримизде де чокъсы акъайлар ичкиге огърайлдар, олар дубарагъа огърагъан сонъ тюшюнип башлайлар.

Джебде пара биткен сонъ,

Учь баламан бир бикенинъ башларына джеткен сонъ,

Яман ачлыкъ хорандагъа этеджегин эткен сонъ,

Къурталякъай джылап тевбе этти аман ичкиге,

Озю де коп кечикмеден , олды къурбан ичкиге.

Бойлеликнен Мемет Нузет озь къараманларыны кескин сатирагъа огърата.Сатирасы шунда ки,о чиркин иллетлернинъ ташыйыджыларыны сёгмей,мыскъыллап да кульмей, аксине къараманларнынъ озьлерини сёйлендирип,омюр адиселерине, янъылыкъкъа олгъан мунасебетлерини озь агъызлары вастасынен беян эттире ве къыймет кесмекни, хуляса чыкъармакъны окъуйыджынынъ кендисине къалдыра.

Мемет Нузет буюк шаирдир. Эдебиятымызда къалдыргъан излерини не тоталитар режимнинъ еллери, ягъмурлары силип ата бильдилер.О,бутюн яратыджылыгъыны халкъкъа багъышлай: онынъ яшайышына ве келеджегине. Онынъ бизлерге ве келеджек несиллерге къалдыргъан сёз эльязмалары окъуйджыларны ве тедкъыкъатчыларны кендилерине джельп этип,парылдайлар ве парылдайджакълар. Мемет Нузет бизим куньлеримизде де актуаль бир шаирдир.Онынъ шиирлери бизим куньлеримизде де бир юкек дереджеде туралар, оларны окъугъанда коресинъ о вакъыттаки ве бизим вакъытымызда кишлер бирлер,оларнынъ проблемалары ве бизлерни проблемаларымыз бири-бирине бензей.Ве чокъсу иллетлер къырымтатар миллетини темелинден чюрюте.