Қазақ тілінен грамматикалық кестелер

Буын (слоги)

Ашық буын (открытый слог) А-ВА

Бітеу буын (закрытый слог) ВАВ

Тұйық буын (полузакрытый слог) АВ

Үндестік заңы (закон сингармонизма)

1. Буын үндестігі (слоговой сингармонизм)

К твердому корню рибавляются твердое окончание и твердый суффикс

К мягкому корню прибавляются мягкое окончание и мягкий суффикс

М: бала+лар+ға

үй+шік+те

Үндестік заңына бағынбайтын қосымшалар

(аффиксы, не подчиняющиеся закону сингармонизма)

-мен, -бен, -пен;

-нікі,-дікі,-тікі;

-паз,-қор,-ғой,-кер,-гер,-кеш,-хана;

2. Дыбыс үндестігі (звуковой сингармонизм)

А) Ілгерінді ықпал (прогрессивная ассимиляция)-влияние первой букы на последующую;

-дауысты, үнді,ұяң+үнді,ұяң

-қатаң+қатаң

Ә)Кейінді ықпал (регрессивная ассимиляция)-влияние последней буквы на первую

-қ,к,п+дауысты=ғ,г,б

-п+ып,іп=уып,уіп

Б)Тоғыспалы ықпал (смешанная ассимиляция)

-с+ж=шш

-н+к,қ=ңғ,ңг

Лексика - сөз мағынасын зерттейтін тіл білімінің саласы.

Лексика -раздел языкознания, изучащий слово и его значение.

Лексика зерттейді (изучает)

1. Жалпы қолданыстағы сөздер (слова общего употребления)

2. Қолдану аясы шектеулі сөздер (редко употребляемые слова)

-көнерген сөздер (устаревшие слова)

-неологизм (новые слова)

-диалект сөз (слова, употребляемые в определенной местности)

-термин сөз

-кәсіби сөз (профессиональные слова)

-табу сөз (запретные слова)

-кірме сөз (заимствованные слова)

-эвфемизм (мягкие слова, смягчающие грубые слова)

-дисфемизм (употребление грубых слов)

3. Қанатты сөздер (крылатые слова)

-тұрақты сөз тіркестері (фразеологизмы)

-идиома

-мақал-мәтел (пословицы и поговорки)

-афоризм

4. Сөздің лексикалық мағыналары (лексическое значение слов)

-сөздің тура мағынасы (прямое значение слов)

-сөздің ауыспалы мағынасы (переносное значение слов)

-сөздің көп мағыналығы (многозначные слова)

-омоним

-синоним

-антоним

Морфология - сөз құрамын зерттейді

Морфология изучает состав слова

Морфология изучает:

-Сөздер (слова)

1. Түбір (корень)

2. Туынды сөз (производные слова)

3. Қос сөз (удвоенные слова) м: үлкен-кіші, қысы-жазы, тау-тау

4. Біріккен сөз (слитные слова) м: тасбақа - тас+бақа

5. Қысқарған сөз (укороченные слова) м: ТМД, СҚМУ, м (метр), см

6. Тіркескен сөздер (парные слова) м: еліп отыр, Алматы қаласы

-Сөз таптары (части речи)

Зат есім (имя существительное)

Сын есім (имя прилагательное)

Сан есім (имя числительное)

Есімдік (местоимение)

Етістік (глагол)

Үстеу (наречие)

Шылау (союзы)

Еліктеу сөздер (подражательные слова)

Одағай (междометие)

-Қосымшалар (аффиксы)

Жалғау (окончания)

Жұрнақ (союзы)

Сөз таптары (части речи)

Зат есім (имя существительное)

Заттың атын білдіретін сөз табы. Сұрақтары: Кім? Кімдер? Не? Нелер?

Тұлғасына қарай (по личному составу): негізгі (не производное)

Туынды (производное)

Құрамына қарай (по составу): дара (простое)

күрделі (сложное)

Жалпылай немесе жекелей атауына қарай

(по единичному или множественному значению):

жалпы есім (имя нарицательное) қала, бала

жалқы есім (имя собственное) Асқар, Алатау

Мағынасына қарай (по значению): деректі (точное) қалам, ағаш

дерексіз (абстрактное) арман, махаббат

жанды (одушевленное) адам, оқушы

жансыз (неодушевленные) бор, мектеп

Көптік жалғау (множественные окончания)

1. -ЛАР/-ЛЕР

после гласных, сонорных р, й, у

Балалар, үйлер, әкелер, дәптерлер

2. -ДАР/-ДЕР

после сонорных л, м, н, ң,

звонких з, ж

Адамдар, әйелдер, қыздар, әндер

3. -ТАР/-ТЕР

после глухих согласных,

б,в,г,д

Орыстар, бастықтар, немістер, клубтар, ағаштар

Тәуелдік жалғау (притяжательное окончание)

Жекеше (единственное число)

Көпше (множественное число)

I жақ -м, -ым, -ім

II жақ - ң, -ың, -ің

II жақ -ыңыз, -іңіз, -ңыз, -ңіз

III жақ - сы, -сі, -ы, -і

I жақ -мыз, -ымыз, -міз, -іміз

II жақ -тарың, -терің, -дарың, -дерің,

-ларың, -лерің

II жақ -тарыңыз, -теріңіз, -дарыңыз,

- деріңіз, -ларыңыз, -леріңіз

III жақ - сы, -сі, -ы, -і

Септіктер

Сұрақтары

Жалғаулары

Атау септік

(Именительный падеж)

Кім? Не?

Кто? Что?

-

Ілік септік

(Родительный падеж)

Кімнің? Ненің?

Кого? Чего?

-ның, -нің,

-дың, -дің

-тың, -тің

Барыс септік

(Дательный падеж)

Кімге? Неге? Қайда?

Кому? Чему?

-ға, -ге

-қа, -ке

-а, -е

-на, -не

Табыс септік

(Винительный падеж)

Кімді? Нені?

Кого? Что?

-ны, -ні

-ды, -ді

-ты, -ті

Жатыс септік

(Местный падеж)

Кімде? Неде? Қайда?

У кого? У чего? Где?

-да, -де

-та, -те

-нда, -нде

Шығыс септік

(Исходный падеж)

Кімнен? Неден?

От кого? Из чего? Откуда?

-дан, -ден,

-тан, -тен,

-нан, -нен

Көмектес септік

(Творительный падеж)

Кіммен? Немен?

С кем? С чем?

-мен, -бен, -пен, -менен,

-бенен, -пенен

Жіктік жалғау (Личные окончания)

Жекеше түрі (единственна форма)

Көпше түрі (множественная форма)

I жақ

Мен (я)

-мын, -мін

I жақ

Біз (мы)

-мыз, -міз,

-пыз, -піз,

-быз, -біз

II жақ

Сен (ты)

-сың, -сің

II жақ

Сендер (вы)

-сыңдар, -сіңдер

II жақ

Сіз (вы)

-сыз, -сіз

II жақ

Сіздер (вы) ув.ф.

-сыздар, -сіздер

III жақ

Ол (он,она)

-

III жақ

Олар (они)

-лар, -лер,

-дар, -дер,

-тар, -тер

Сөз таптары (части речи)

Сын есім (имя прилагательное)

Заттың түсін, сапасын, салмағын, көлемін білдіретін сөз табы.

Сұрақтары: Қандай? (какой, какая, какое) Қай? (который)

Тұлғасына қарай (по личному составу): Негізгі (не производное)

Туынды (производное)

Құрамына қарай (по составу): дара (простое)

күрделі (сложное)

Мағынасына қарай (по значению): сапалық (качественные): қызыл, ақ

Қатыстық (относительные): аш -ық

өнер- лі

жаз- ғы

Сын есімнің шырайлары

(Наклонения прилагательного)

1. Жай шырай (простое наклонение) - относятся все прилагательные

2. Салыстырмалы шырай (сравнительная степень) - образуются путем прибавления суффиксов

- ырақ, -ірек, -рақ, -рек

• лау, -леу, -дау, -деу, -тау, -теу

• қыл, -ғыл, -қылт, -ғылт, - ғылтым, -тым, -шыл, -шіл, -ілдір, -ша, -ше, -қай

Күшейтпелі шырай (усилительная степень) - образуется путем повторения первого слога М: сап-сары, үп-үлкен, жап-жарық, аппақ

Асырмалы шырай (превосходная степень) - образуется путем прибавления усилительных слов өте, тым, аса -очень, ең -самый

Сан есім

(имя числительное)

Сан есім - заттың санын, ретін білдіреін сөз табы.

Сұрақтары: Қанша? Неше? - Сколько? Нешінші? - Который по счету? Нешеу? - По сколько?

Мағынасына қарай (по значению)

1. Есептік сан есім (Количественное числительное) - қанша? неше? - сколько?

2. Реттік сан есім (порядковое числительное) - нешінші?(который по счету?) -ыншы, -інші, -ншы, -нші М: бірінші (первый), бесінші (пятый)

3. Жинақтық сан есім (собирательное числительное) - нешеу? (сколько?) -ау, -еу М: бесеу (пятеро), үшеу (трое)

4. Болжалдық сан есім (приблизительное числительное) - қанша? неше? (сколько?) -даған, -деген, -таған, -теген, -дай, -дей, -тай, -тей

М: Он шақты (около десяти), жүздеген (около ста)

5. Топтау сан есім (группирующиеся имена числительные) нешеден?

(по сколько?) -нан, -нен, -дан, -ден, -тан, -тен М: үштен, оннан

6. Бөлшектік сан есім (дробное числительное) қанша? неше?

(сколько?) М: ½ - екіден бір, ¾ - төрттен үш

Есімдік (местоимение)

Мағынасына қарай 7 түрі бар (по значению делится на 7 видов):

1. Жіктеу (личные): мен (я), сен (ты), сіз (вы), ол (он, она), біз (мы), сендер (вы- простая форма), сіздер (вы -уваж. форма), олар (они)

2. Сілтеу (указательные): мынау, бұл (это), аналар (те), сол (тот, та), міне (вот)

3. Сұрау (вопросительные): кім? (кто?) не? (что?) қайда? (где?) қашан? (когда?) неге? (зачем?) неше? (сколько?) и т.д.

4. Өздік (возвратные): Өз (свой, своя, свое) өзім (сам, сама, само) өзіміздің (свое, наше) өз-өзіне (сам себе)

5. Жалпылау (обобщающее): барлық (все) бәрі (все) күллі (весь) барша (вся) тегіс (полностью)

6. Белгісіздік (неопределенные): кейбіреу (некоторые) қайсыбір (кто-то) әлдеқайда (где-то) әлдеқандай (какой-то) әлдеқашан (когда-то)

7. Болымсыздық (неопределенные): еш+кім (никто) ешқашан (никогда), ештеңе (ничего), ешкімге (никому) ешкімде (не у кого)

Етістік (глагол)

Заттың іс-әрекетін, қимылын білдіреді. Сұрақтары: Не істеді? Не қылды? Қайтты?

Тұлғасына қарай (по личному составу): негізгі (не производное)

туынды (производное)

Құрамына қарай (по составу): дара (простое)

күрделі (сложное)

Іс-әрекеттің жүзеге асу, аспауына қарай ( по мере выполнения-не выполнения действия)

Болымды етістік (положительный глагол): айтты (сказал) барды (ходил)

Болымсыз етістік (отрицательный глагол): -ма,ме,ба,бе,па,пе, жоқ,емес

М: барған жоқ (не ходил), айтпа (не говори), өшірмеген (не стер), жаздырма (не выписывай), келме (не приходи)

Мағынасына қарай (по значению): Салт етістік (не переходный глагол)-глагол, который не требует нахождения перед собой слово в табыс септік

М: үйге кел, үйден шық, үйде отыр, үймен хабарлас

Сабақты етістік (переходный глагол): глагол, который требует нахождение перед собой слово в табыс септік

М: хатты оқы, ақшаны сана, есепті шеш, шашыңды тара, төсекті сал, хатты оқы

Есімше (причастие):

1. -ған, ген, қан, кен: алған (взывший) көрген (видевший) көтерген (поднявший, поднявшая, поднявшее)

2. -ар, ер, р: барар (возможно пойдет) көрер (возможно посмотрит)

3. -атын, етін, йтын, йтін: жазатын (обычно писал) көретін (обычно смотрел)

4. -мақ, мен, пақ, пек, бақ бек: бармақ (намеревается пойти) жазбақ (намеревается писать)

Көсемше (деепричастие):

1. -а, е, й: барады, келеді, жазады, сөйлейді

2. -ып, іп, п: шығып (выходя) айтып (сказав) қарап (посмотрев)

3. -ғалы, гелі, қалы келі: алғалы, айтқалы, барғалы.

Етіс (залог)

1. Өздік етіс (возвратный залог)

-ын,-ін,-н

М: жуынды, киінді, таранды

2. Өзгелік етіс (понудительный залог)

-дыр, -дір,-тыр,-тір,-ыр,-ір

-ғыз,-гіз,-қыз,-кіз

-т,-сет

М: жаздыр, айтқыз, көрест

3. Ырықсыз етіс (страдательный залог)

-ыл, -іл, -л

-ын, -ін, -н

М: алынды, жазылды

4. Ортақ етіс (взаимный залог)

М:-ыс, -іс, -с

Етістіктің шақтары

Времена глагола

Осы шақ (настоящее время)

1. Нақ осы шақ (Собственно настоящее время)

Бывает только у четырех глаголов (отыр, тұр, жатыр, жүр)

М: отырмын (сижу), жатырсың (лежишь), жүрсіз (ходите)

2. Ауыспалы осы шақ (переходное настоящее время)

-а, -е, -й

М: сөйле+й+мін (я буду говорить), бар+а+мын (я пойду)

Келер шақ (будущее время)

1. Болжалды келер шақ (Предположительное будущее время)

-ар, -ер, -р

М: бар+ар+мын (возможно пойду)

2. Мақсатты келер шақ (Будущее время цели)

-мақ, -мек, -бақ, -бек, -пақ, -пек

М: бар+мақ+пын(намереваюсь пойти)

3. Ауыспалы келер шақ (Переходное будущее время)

-а, -е, -й

М: ертең сабаққа барамын (завтра пойду на урок)

Өткен шақ (прошедшее время)

1. Жедел өткен шақ (Очевидная форма прошедшего времени)

-ды, -ді, -ты, -ті

М: бар+ды+м (ходил), айт+ты+ңыз (говорили)

2. Бұрынғы өткен шақ (давно прошедшее время)

-ған, -ген, -қан, -кен, -ып, -іп, -п

3. Ауыспалы өткен шақ (переходное прошедшее время)

-атын, -етін, -йтын, -йтін

Етістіктің райлары (наклонения глагола)

1. Ашық рай (изьявительное наклонение)

Относятся все глаголы в трех временах

2. Бұйрық рай (повелительное наклонение)

-айын, -ейін, йын, йін

-ыңыз, іңіз, ңыз, -ңіз

-сын, -сін

М: Барайын ( я пойду), бар (ты иди), барыңыз (вы идите), барсын (пусть он пойдет)

3. Шартты рай (условное наклонение)

-са, -се

М: барса (если пойдет), көрсеңіз (если вы увидете)

4. Қалау рай (желательное наклонение)

-ғы, -гі, -қы, -кі + прит. ок. + келеді

М: Біздің сабақ оқы+ғы+мыз келеді

Тұйық етістік (инфинитив -первоначальная форма глагола)

-у

Бар+у - идти

Қара+у -смотреть

Айт+у - говорить

Сөйле+у - разговаривать