Робота по родному языку на тему Улусчу эртемден-Дарыма Ондар

Теве-Хая ортумак школазы

Даа кожууннуң 250 чылынга тураскааткан

эртем-шинчилел конференциязы

Толевилел: Улусчу эртемден- Дарыма Ондар

Ажылды кылган: Ондар Ангелина

7 класс,

Удуртукчузу: тыва дыл болгаш чогаал башкызы

Сурунчап Руслана Монгушевна

Теве-Хая суур.

2015ч

Планы:

• Киирилде.

• Ондар Дарыма Киш-Чалааевичиниң намдары болгаш чогаадыкчы ажыл-ижи. Ук-төөгүлүг, салым-чаяанныг одучу эртемден.

• Улусчу эртемден, аас чогаалының чыыкчызы, суртаалчызы.

• Дарыма Ондарның салгалдарының сактыышкыннары.

• Түңнел сөс.

3

Киирилде

Сорулгалары:

• Улустуң аас чогаалының нептередикчизи, Тыва Республиканың алдарлыг ажылдакчызы Дарыма Киш-Чалааевич Ондарның намдарын болгаш чогаадыкчы ажылын шинчилээри.

• Дарыма Киш-Чалааевичиниң салгалдарга арттырып каан үүжезин сайзырадып, аас чогаалының хевирлерин болгаш номчулга дамчыштыр ук теманы сонуургадыры.

• Аас чогаалының кадагалакчылары улусчу салым-чаяанныгларны тодарадып, шинчилээри болгаш чоннуң чаагай чаңчылдарынга уругларның сонуургалын,чоргааралын оттуруп,оларны дамчыштыр чараш мөзү-шынарын хевирлээри база культуразын бедидип, угаан-бодалын сайзырадыры.

Аннотация.

Шинчилээр чүүл:

Улусчу эртемден, чогаалчы, эмчи-домчу Дарыма Ондар - аас чогаалының чыыкчызы, суртаалчызы. Салгалдарынга аас чогаалын дамчыдып, чеченниң сөңүн арттырганы.

Шинчилээр объектизи - улусчу эртемденниң тыва литератураның хөгжүлдезинге, тыва чонунга арттырган аас чогаалының хевирлери…

Ажылдың сорулгазы: аас чогаалының тыва литературада ажыглалының бедик утка-шынарлыын, тыва езу-чаңчылдарны, чоннуң культуразынга сиңиргени, сөс курлавырын байыдып, уран-мерген болдуруп турары.

Ажылдың практиктиг ужур-дузазы: ажыл ук теманы улам хандыр шинчилээринге сонуургалды оттурар болгаш темага хамаарыштыр шенелде шинчилел ажылы болуп турар.

Ажылдың туңнели: методиктиг дуза кылдыр парлалгага үндүрер база ам-даа чедир уламчылап сайзырадыр,шинчилээр.

4

Дарыма Киш-Чалааевич Ондарның допчу-намдары.

Дарыма Киш-Чалааевич Ондар 1934 чылдың апрель 10-да Тыва Арат Республиканың Чөөн-Хемчик (амгы Сүт-Хөл) кожууннуң Манчуректе Үстүү-Чыраалыг-Ой деп черде кыштагга малчын, тараачын өг-бүлениң 6 уругларының эң улуу бооп төрүттүнген. Ачазы Киш-Чалаа Чөпченеевич. (уйгур-ондар, 1902-1970) Манчуректиң Хөлчүктүг сумузунуң сураглыг мөгези (Чалаа-Мөге дижири ) аңчы, одучу, тоолчу, каргыраалаар, хөөмейлээр кижи чораан. Авазы Балбыр уруу Сереңмаа база-ла Алдан-Маадыр сумузунга төрүттүнген. Хөй ажы-төлдүг өг-бүлениң уруу. 1929-1955 чылдарда (26 чыл дургузунда) чылдын-на Абаканче мал сүрүп чоруп турган. Ачазының адазы Чөпчене аарый бээрге, авазының төрели Ишкин иштинден хооп эккелгени Ондар Матпаа (Чаштыг-Кадай)деп хам эдип каан.Ол хамның херекселин 1950 чылдар эгезинде орус эртемден В. П. Дьяконова Ленинградче аппарган, ол ам ында төөгү-этнография музейинде шыгжаттынып чыдар. секторунга ажылдап келген. Ол үениң дургузунда Дарыма Киш-Чалааевич Тываның бүгү булуңнарынга чедип, аас чогаалын чыып келген.

Улустуң аас чогаалын чыыр талазы-биле эртемден, аас чогаалды билири-биле ховар кижилерниң бирээзи,чечен сөстүң эдилекчилериниң бирээзи - Дарыма Киш-Чалааевич Ондар күш-ажылчы базымын Алдан-Маадыр сумузунга кижизидикчи башкыдан эгелээш, Өвүрнүң комсомол райкомунга секретарьлап, Саглы, Алдан-Маадыр, Бора-Тайга, Суг-Аксы школаларынга башкылаан. Тыванын дыл, литература болгаш төөгүнүң эртем-шинчилел институдунга ажылдааш, бичии эртем ажылдакчызындан улуг эртем ажылдакчызынга чедир депшээн.

5

Ол сагыш човангыр ада. Өөнүң ишти Дайгымаа Астыкпановна-биле үш уругну өстүргеш, эртем-билигге чедирип каан. Улуг уруу Чечек - Томск хоорайга эртем чедип, аспирантура дооскан, эртем ажылдакчызы,бичии уруу Уран - садыг шугумунда, оглу Мерген - чолаачы. 1992 чылда Тывада сарыг шажын эргелелиниң оралакчы Камбы-Ламазы турган. Эм оъттар-биле улус эмнээр эмчи-лама чораан. 2000 чылда мөчээн.

Чогаадыкчы ажыл-ижи.

Тыва чоннуң аас чогаалын-тоолдарны, тоолчаан домактарны чыып, оларны чырыкче үндүрген болгаш аас чогаалының экспедицияларын, тоолчуларның чыыштарын кылган. Дарыма Киш-Чалааевич Ондар тыва улустуң аас чогаалының мөгейикчизи, хөй-хөй тыва тоолдарны, үлегер домактарны, тывызыктарны ада-өгбелеривистен дыңнап бижип, аныяк салгалга өртээ турбас белек кылдыр арттырган.

Ол ниитизи-биле сес аас чогаал чыындыларын белеткеп үндүрген. Оларга « Тыва улустуң тывызыктары» (1976), « Маңнайның тоолдары» (1971), «Тыва тоолдар» (1968), «Демир-Шилги аъттыг Тевене-Мөге» (1972), « Тывыңарам, тывыңарам» (1968), «Арзылаң мөге» (1974), «Баазаңайның тоолдары» (1980), «Бора-Шокар аъттыг Боралдай» (1983) деп чыындыларның автору. Мындыг янзылыг тускай чыындылардан аңгыда, янзы-бүрү темаларга он ажыг статьяларны бижип, институттуң үндүргени тускай чыындыларга болгаш республика солуннарынга парлаткан. Дарыма Киш-Чалааевич Ондарның чогаадыкчы талантызы хөй талалыг. Аңгы-аңгы чылдарда элээн хөй шүлүктерни бижип, «Улуг-Хем» альманагынга, «Шын», «Тыванын аныяктары» солуннарга парлаткан. База тыва дылче алтай улустуң тывызыктарын, моол улустуң «Мөнгүн куу биле алдын куу», «Сагынгыр буга», «Чалча болгаш ноян» деп тоолдарын очулдурган.

2004 чылда төрээн чери Алдан-Маадырга 70 харлаан юбилейинге ооң эш-өөрү, өг-бүлези, чаңгыс чер-чурттуглары эртемденге тураскаадып чылыг чырык сактыышкыннарны илереткен. Ол юбилейге уткуштур ооң өг-бүлезинден уруу Чечек Ондаровна амгы үеде Адыгбай адазының изин салгаан эртемден болган.

6

Ол- философия эртемнериниң кандидады, Тываның Күрүне университединиң башкызы, институттуң эртем ажылдакчылары Урана Донгак, Василий Салчак оларның кол киржилгези-биле «Улусчу эртемден - Ондар Дарыма» деп чыындыны чырыкче үндүргени ооң адын мөңгежидеринге буянныг сактыышкын болган. Бо чыындыда төрээн черинге ынакшыл темазынга аас чогаалын чыып,оларның бижикчилеринге тураскааткан шүлүктерни, тоолчургу чугааларны («Инек биле Сыын»), кыска чечен чугааларны болгаш өске-даа аас чогаалының эртинелерин чырыкче үндүрген.

Төрээн черинге, ооң каас-чараш бойдузунга тураскааткан шүлүктери онзагай черни ээлеп турар.

Төрээн чуртум.

Ажык байлак эгээртинмес

Арбын даглар хову шыпкан.

Амыдырал байлак-шиник-

Алдар -аттыг мээң чуртум.

Эртем-билии тоолда дег,

Эдеринчи, ракетавыс,

Эң-не ырак Курбустуну

Эргээш, кээп тур, өөрүнчүүн.

Башкаланмас соруу чаңгыс,

Маадыр ишчи аймак чоннуг,

Өртемчейге быжыг тайбың

Өргүп туткан мээң чуртум.

Дарыма Киш-Чалааевич Ондарның тыва эртемге, культурага киирген улуг үлүг-хуузун, улус-чонга өргээн ачы-буянын Тываның Чазаа бедии-биле үнелеп, 1994 чылда аңаа «Тыва Республиканың алдарлыг ажылдакчызы» деп хүндүлүг атты тывыскан.

Тыва Республиканың Чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү,Тыва Республиканың алдарлыг ажылдакчызы. 2000 чылдың июнь12-де мөчээн. «Эки кылган ажыл - элеп читпес алдар» дижири дег,Ондар Киш-Чалааевич Дарыманың бүгү Тываны могаг-шылаг чокка эргип чоруп тургаш, тоолчулар,чеченнерден чыып бижип кааны хөй санныг аас чогаалы чаңгыс эвес

7

чыындыларга,шинчилелдерге үндезин болган.Ол болза,тоолдар,тоолчургу болгаш төөгү чугаалар,алгыш-йөрээлдер,тывызыктар,ыр-кожамыктар,үлегер домактар,дүрген-чугаалар,хамнарның онзагай аас чогаалы,аңчыларның солун чугаалары, хөктуг чугаалары, черлер аттарының тывылган төөгүлери, кижини чаа төрүттүнүп чаяаттынганындан эгелээш, ону сөөлгү орукче үдээринге чедир, ооң хүн-бүрүде кылып чоруур ажыл-амыдыралы-биле болгаш ажы-төлү, азыраан малы, аал-чурту, оран-делегейи-биле холбашкан чаңчыл-езулалдарга хамаарышкан материалдар; үнүштерден эм-таң кылырының чончу аргаларын мерген угаанныг өгбелерден шиңгээдип ап, кижиниң мага-бодунга, сагыш-сеткилинге, угаан-бодалынга сүзүк-биле деткимче көргүзериниң дугайында материалдар болур.

Тываның гуманитарлыг шинчилелдер институдунуң аас чогаал фондузунда тоолчуларның болгаш чечен кижилерниң намдар-төөгузунге хамаарышкан үнелиг материалдарның колдуу-ла Дарыма Киш-Чалааевичиниң чыып бижээн ажылдары болуп турар. Ол материалдарның чамдыызының онзагай чүүлдерин маңаа допчулап көрээлинер.

Дарыма Ондар 1977 чылдың февраль 1-8 хуннеринде Тываның сураглыг тоолчузу Тулуш Баазаңайның намдар-төөгүзүн сураглап, Улуг-Хем кожууннуң Торгалыг суурга сургакчылап чораан. Ооң чыып эккелген чүүлдери тыва аас чогаалын шинчилээр эртемге үнелеп четпес улуг эртине дег үүже болган. Ында, бирээде, улуг тоолчунуң авазы Бичеккей биле ачазы Халдаа Түлүштерниң база оларның бо хүннерге чедир амыдырап-чурттап чоруур ачы-уре салгалдарының дугайында медээлер бар. Ийиде, Баазаңайнын бичиизинде тоолдар дыңнап, өөренип ап чораан черлери Ары, Өвүр Торгалыглар, тоолду сактып алырының аргаларын болгаш ону ыдарының чурумун, аян-хевирин айтып берип чораан төрели болур улуг тоолчу башкызы Донгак Коңгаржык, Ары-Торгалыгга кады тоолдап чораан үежилери -сураглыг тоолчулар Кундай, Көгел, Баштак-оол, Сарыг-оол дугайында медээлерни чыып кылган. Оларның намдар төөгүзүнден алгаш көөрге, ол тоолчулар кайгамчык ус-шевер, чазаныр, демир-дес-биле узаныр-дарганнаар, черге дегзе, тараа тарыыр, хөгжум херекселдери тудупканда,

8

игилдээр, бызаанчылаар, хомустаар- кылбас-тутпас чүвези чок, кызымак, мерген угаанныг өгбелер боор чүве болду деп бадыткап тодараткан.

Дарыма Киш-Чалааевичиниң чыып кааны тоолчуларның болгаш чечен кижилерниң намдар-төөгүзү-биле холбашкан материалдарында оларның хөй кезии аңчылар, малчыннар болуп турары база таварылга эвес. Олар аас чогаалының жанрларындан аңгыда, аңнаарда аңнар, ховар куштар өттүнери, оларны эдискилеп, амыргалап кыйгырары, мал алзырда, инекти хөөглээри, хойну тоотпалаары дээн ышкаш база-ла кижиниң хүн-бүрүде кылып турары бо бүгү чуулдерде амыдырал-чуртталгазының ужур-утказы сиңниккени база бир онзагай. Дарыма Киш-Чалааевич Ондарның чыгган аас чогаалындан үлегер домактарының тема талазы-биле бөлүктээшкинин тодарадып көрээлиңер.

• Дарлакчыларга удур.

Ыт чараазын чылгангаш, тотпас.

Дүжүмет үндүт алгаш пөкпес.

Балык чок хөлдүң соолганы дээре,

Ажык чок байның ядарааны дээре.

Ядыыны бай кээргевес.

Яндаңны от кээргевес.

Кожамыктар.

,

Аштаза-даа, суксаза-даа,

Алдан-Маадыр чуртум херек.

Сургап, чагып, айтып турар

Суртаалдыг-ла авам херек.

Суксаза-даа, аштаза-даа,

Суму төвү чуртум херек.

Сургап, чагып, айтып турар

Суртаалдыг-ла авам херек.

Күжүр чуртум Алдан-Маадыр

Айдың, чырык турар болзун.

9

Арат чоннуң совхозтары

Амыр хөгжуп турар болзун.

Сула тараа тарып аарда,

Сула оъттуг Хаттыг-Чазы.

Суксап келгеш, домактажыр

Суксун - чемниг авам кадай.

Каргырааның сынын ойдан

Харап, көрүп органымны.

Кайбы кара кожулаамны

Кагбайн, салбайн чораанымны.

Көгей сынның кырын ойдан

Көрүп, харап органымны.

Каңгай кара эзеримни

Көрүп, суйбап чораанымны.

Кобду дайынынга киржип чораан Ондар Алдын-Херел Орбакановичиден Ондар Дарыма Киш-Чалаевич 1970 чылда дыңнап бижээн.

Кожамыктар.

Доруг- Дайның сынын чазаан

Дозулуг-ла кызыл эзер.

Дозур кара бажым чазаан

Догуржактыг кызыл чала.

Ыравазым ырай берген,

Ыр-ла шоорум киткей берген.

Ырлай берген кулугурга

Ыргак хомус кайын чедер.

Чер-ле кезиир кулугур дээш,ө

Чеңгем, акым аттына бээр.

-Челе сөөрткен бызаалар чок,

10

Ону дилеп чордум дээр мен.

Каткы бажы каткан эвес,

Хаак-ла бажы катты-ла ыйнаан,

Хаак бажы катса-даа-ла,

Катап үнүп кээр-ле ыйнаан.

Маны-Хая Кыргысович, 1905 чылда төрүттүнген, Арыг-Бажы суур.

Тывызыктарның темалары байлак, дылы уран-чечен,чараш.

Кижи, мал аймаа, азырал амытаннар аймаа, ан-мең, , куштар аймаа, балык, курт-кымыскаяк дугайында, өртемчей, агаар бойдус дугайында, суг, оът-сиген, чырык дугайында, даараныр херекселдер, орук, аъш-чем, идик-хеп дугайында база өг, бажың дугайында дээш черле төнчү чок деп болур. Бо адаанывыс темаларны «Тывыңарам, тывыңарам» (1968) деп номундан бөлуктеп тодараттым.

Тывызыктардан каш чижектен көрээлиңер.

• Чугаазы чажыт,

Чурумалы чараш.

• Адын адаарга, өске,

Арнын көөрге, боду.

• Арнын таный-дыр мен,

Адын, адыр, тыптайн.

• Шолалаарга, аңгы -

Чогум көөрге, арны.

ңДарыма Ондарның дөргүл-төрелиниң сактыышкыннарындан:

Раиса Рузаевна Ооржак:

- Дарыма даайывыс кады төрээннериниң эн-не улуу кижи. Ол мээң авамның кады төрээн улуг акызы. Элээди уелеримде-ле, ортумак класстарга тургаш-ла, даайымның эртем-номга хандыкшылдыг чоруун эскерген мен. Хөй-ле тоолдарны шээжи билир, биске кежээлерде ыдып бээр турган. Тоолчу кырган-ачавыс Хүргүл-оол Монгуштуң тоолдаарындан уруглар салдыкпас чораан. Даайымның хөй-хөй тоолдарын дыңнап, чыып бижип берип чораан мен. Өгбе тоолчувустуң үлегери Дарыма Ондарның аас чогаалының чыыкчызы, улусчу эртемден

11

болганынга улуг салдарлыг, өөредиглиг болганын даайывыс сактып чугаалап орар чүве. Чечен-мерген сөстери, үлегер домактары-биле бистерни угаадып, эртем-билигге, куш-ажылга бисти угаадып, сургап чораан. «Олутта олча чок, чыдында чыргал чок чоор» дигилеп, ажылгыр болурун сургап чорду. Ооң чечен сөстери тыва чонну сургап, угаан-бодалын сайзырадып, аас чогаалынче сонуургалды көдүрген деп бодаар мен.

Монгуш Чечек Хунаевна:

- Ондар Дарыма Киш-Чалааевич кады ойнап өскен акым-дыр. Билип кээримге-ле,кады аалывыста турар кижи. Элээди үелеринден эгелээш-ле, ооң аас чогаалынга сундулуу, чечен-мергенин эскерген мен. Үлегер домактарны, тоолдарны кежээниң-не чай-хос аразында биске өөредип, аравыста «Чечен-мерген, сөскүр кижи кымыл?» деп маргыжып-даа турар бис. Аас чогаалының хевирлеринден кожамыктарны амгы үеге чедир сонуургап, чогаадып, чон ортузунда чарлаттынган ёзу-чаңчылдар мөөрейлеринге ырлап, күүседип чор мен. Шынап-ла, аас чогаалы чоннуң, бистиң салгалдарывыстың келир үеде амыдыралының культурлуг, чараш,чечен болурунуң херечизи деп бодаар мен.

12

Түннел

Аас чогаалының чыыкчызы, эртемденивис,Тыва чуртувустуң төлептиг кижилериниң бирээзи. Ол эдержип, ужуражып чораан чечен-мергеннери ышкаш ус-шевер, чуруттунар, дошпулуурлаар, хомустаар, хөөмейлээр, чогаадыкчы башкы, эмчи,амгы үениң чечен-мерген кижизи чораан дээрзин таныжып көрдүвүс. Ооң чогаадыкчы ажылындан, эртемденнерниң, төрел-дөргүлүнүң сактыышкыннарындан, ооң, шынап-ла, улусчу эртемден чораан овур-хевири тода илереп келир.