Доклад на тему Зульфия-яркая звезда в узбекской литературе 20 века

Жаннатмакон устозимиз Зулфияхоним, том маънода, улкан шахс эди. Биз- шогирдлари учун ҳеч қачон одатий, оддий одамга айланиб қолмасдилар. Ҳар сафар ҳузурларига борганимизда (гарчанд баъзан ҳар кун дийдорлашиш насиб этса-да) худди имтиҳонга, синовга бораётгандек ҳаяжон билан борардик. Чимкент кўчасидаги хонадонларига борганимизда (кўпинча дугонам Муҳтарама билан борардик) учинчи қаватга кўтарилгач, эшиклари олдида бирпас туриб, бир-биримизга:
- Тўхтанг, қўнғироқни босмай туринг, сал ҳаяжонимизни босиб олайлик, - деган пайтларимиз бўларди.

Ҳолбуки, Зулфия опам билан суҳбатлашиш жуда мароқли эди. Шахсан мен опанинг суҳбатларидан сўнг ижодга иштиёқ билан чиқардим. Чунки у киши баъзи аёллар даврасига хос майда гаплардан гапирмас, адабиёт майдонида нима гаплар, ёшлар нима ёзяпти - шу мавзулар атрофидаги гап-сўзларга қизиқар эдилар.

Бир гал айнан ёшлар шеърияти ҳақида гап кетганда Хуршид Давроннинг янги китоблари, Гуландом Тоғаеванинг "Шарқ юлдузи" журналида чоп этилган туркуми ҳақида илиқ фикрлар айтгандилар.

- Ижодкорларнинг тасаввурлари кенг бўлади. Лекин бу қизнинг шеърлари бизнинг тасаввур доирамиздан ҳам чиқиб кетганга ўхшайди. Охиригача ҳамма маъносини англаб етолмайсан-у, англаганинг ўзингга ёқади, - деган эдилар Гуландомни ўқиганда.

Устоз ҳамиша яхши ижодкорлар ҳақида меҳр ва ҳавас билан гапирардилар. Бундай дейишимга сабаб бор. 80-йиллар арафаси эди, адашмасам. Арман шоираси Сильва Капутикянқнинг Москвада бир неча томдан иборат сайланмалари чоп этилган эди. Шоиранинг ўзлари (улар қадрдон эдилар) Зулфияхонимга ўша китобларни юборган эканлар. Опа уларни варақлаб ўтириб:
- Қаранг, қанақа чиройли китоблар бўлибди. Фақат шеърият, ижод дарду қувончи билан яшаганда, бунақа ҳаёт ҳар кимга ҳам насиб қилавермайди, - деган эдилар. Опанинг бу сўзларида даврдош шоира ижодига эҳтиром билан бирга ҳар доим ҳам шеърият дарду қувончи билан яшай олмаган онлари учун армон ҳам бор эди, албатта.

Зулфия опа, одатда, саҳар туриб, бир финжон қаҳва ичиб ижод столига ўтирардилар. Бирор шеърни кўнгилдагидек якунласалар, ўқиб берардилар. Опанинг шеър ўқиган онларини жуда яхши кўрардим. Кўзлари чарақлаб кетарди.

Мен опанинг ижодий жараёнларига, айниқса, ижодларининг гултожи бўлган "Хотирам синиқлари" достонининг ёзилиш тарихига гувоҳ бўлганимдан ниҳоятда фахрланиб юраман.

Устоз таваллудининг 80 йиллик тантаналарига тайёргарлик бошланган кунлар эди. Газета, журналлар материаллар сўрашар, опа ҳар куни хазинасини варақларди.

Галдаги шундай жараёнларнинг бирида:
- Қизимжон, (опа мени кўпинча шундай чақирардилар) давр янгиланди. Бутунлай бошқача руҳдаги замон келяпти. Мен ҳам бошқача бир нарса ёзишга бурчлиман, - дедилар. (Эҳтимол, устоз айнан шундай демагандирлар, лекин суҳбатимиз шундай мавзуда бошлангани аниқ).

- Бир нарсам бор-у, лекин сочилиб ётибди, йиға олмаяпман. Ҳар гал қўлимга олганда юрагим тугатиб ташлайдиганга ўхшайди-ю, бошим чарчаб қолади, - дедилар.
- Қани ўша ёзганларингиз? - дедим.

Опа оддий иш дафтарига эски ёзувда (устоз одатда қораламаларини шу ёзувда ёзиб, сўнг кирилчага кўчирардилар, "Менга шуниси қулай", дердилар) ёзилган қораламаларини ўқий бошладилар. Охиригача "қилт" этмай ўтириб эшитдим.

- Ахир, бу бир нарса эмас-ку, Зулфия опа, бу зўр достон бўлади, - дедим. - Фақат бандларни жой-жойига қўйиб чиқиш керак.

Шоир ёзганларининг баҳосини яхши билади, лекин кимдир фикрдош бўлса, барибир бошқача кайфиятда бўпади. Ҳатто, ўша кимдир мендай ҳаваскор шогирд бўлса-да…

- Сен шундай ўйлаяпсанми? - дедилар. Овозлари бошқача жаранглаб, кўзлари бошқача чақнади.
- Албатта! Сиз айтиб туринг, мен кирилчада ёзаман, - дедим.
Устоз диванга бемалол ўтириб олиб қораламаларини ўқий бошладилар. Кўчириб бўлгач, мен баланд овозда ҳаяжон билан ўқиб бердим. Опа:
- Эшитганда аниқ билинар зкан, мана бу бандни олдинга олиш керак, бунисини орқага, - дея баъзи бандларнинг ўрнини алмаштирдилар.

- Мен эртага саҳар туриб яна бир қараб чиқаман, кейин яна бир ўқиймиз, - дедилар…

Эрталаб ишга кетаётиб, Чимкент кўчасидаги уйларига кирдим. Устоз ҳорғин, лекин жуда бахтиёр эдилар. Кеча ўқиган достонга бир неча бандпар қўшилган эди. Жумладан, биринчи ўқиганимизда мана бу бандлар йўқ эди. Бу бетакрор сатрлар бугунги саҳарнинг - истиқлол саҳарининг берган имкони туфайли дунёга келган эди.

Ҳуррият, келдингми - наҳотки келдинг,
Пинҳона соғиндим, пинҳона куйдим.
Ёмғирга бағрини тутган саҳродек -
Сенинг насимингга қалбимни тутдим.

…Ёдим синиқлари, қалқ, овоз берай,
Қалқди, юрагим, чида, бер бардош,
Қарагин титроқда - ҳаммаси жонли,
Қара, ҳаммасининг юзи қонталаш…

Мен бор овозим билан ҳаяжондан титраб, кўзимда ёш билан достонни ўқир эканман, устознинг йиллар давомида хотираларига чўкиб ётган, замон тўлқинларида қалқиб чиққан армонларининг сувратини кўрардим.

…Ака, жоним акам - жондошим акам,
Олтмиш йил изимга қайтиб, йиғлайин.
Бўғзимда тош бўлган йўқловларимни
"Оҳ"ларим эритар - айтиб йиғлайин.

каби сатрларни такрор ва такрор ўқирдим. Анча пайт достон таъсирида ўтирдим.

- Бу достонни нима деб атаймиз энди? - дедилар ва ўзлари:
- Хотирам парчалари… - дедилар. Индамай қараб тургандим:
- Йўқ. Хотирам синиқлари… - дедилар…

Сарлавҳадаги "синиқ" сўзида жароҳат ҳам бор, сўз жуда жойига тушган эди.

"Хотирам синиқлари" кўп ўтмай матбуотда чоп этилди. Достон самимияти, инсоний дарднинг чин инъикоси сифатида адабий жамоатчилик, шеърият мухлислари томонидан жуда илиқ қарши олинди. Ва бу асар истиқлол туфайли ҳайрати, жасорати яна бир бош баландлаган Зулфияхонимнинг гўзал имкониятларини намоён этди. Устознинг таваллуд кунлари пойтахтимизнинг "Туркистон" саройида нишонланди.

Опа тантана якунида миннатдорчилик сўзларини шеърга уладилар.
Шеърдаги:

Саксон йил ловуллаб сўнмаган ўтман…
…Бахтим шул, ўзбекнинг Зулфиясиман…

сатрлари у киши ҳаётлигида ҳам, кейин ҳам қанча чиройли давраларга бош сўз бўлди.

Дунёда ҳеч нарса мангу эмас. Даврлар ўтади, кўп нарса унутилади, ҳатто, ўз даврида яхшигина вазифа бажарган асарлар ҳам қачондир оҳорини йўқотиши мумкин. Лекин халқ, миллат оғриғига, қувончига дахлдор асарлар халқ ва миллат билан бирга яшаб қолади. Устоз Зулфияхонимнинг "Хотирам синиқлари" достони ана шундай ўлмас асарлардан бири сифатида халқимиз, келажак авлодлар учун ҳам қадрлидир.

ЗУЛФИЯ
МАЙИН ҚЎШИҚ ЁЙИЛАР ҲАР ЁН
Шеърлар

МЕН ЎТГАН УМРГА АЧИНМАЙ ҚЎЙДИМ…

Ҳаёт китобимни бехос варақлаб,
Мен ўтган умрга ачинмай қўйдим.
Табассум ўрнида кулдим чарақлаб,
Суйиш керак бўлса - телбача суйдим.

Кийганим ипакми, читми ё кимхоб,
Юрак бойлигидан қилмабман парво.
Мени оғушлаган ҳаёт нақ офтоб,
Янги қўшиқ талаб унда ҳар сабоҳ.

Мен ўтган умрга ачинмай қўйдим,
Ҳеч кимда кўрмайин умримга ўхшаш:
Суйдим,
Эркаландим,
Айрилдим,
Куйдим,
Иззат нима - билдим.
Шу-да бир яшаш!..

СЕН ҚАЙДАСАН,ЮРАГИМ

Қалб бўлганда йироқда
Ирода экан ожиз.
Дўстлар ҳам кўп атрофда,
Аммо мен якка-ёлғиз…

Бирдан қалбим кексариб,
Қон ҳам қочди юзимдан.
Сен, сирдошни ахтариб,
Хаёл кетар изингдан.

Қайга кетдинг, юрагим,
Битди бардош ва тоқат.
Суҳбатингдир тилагим,
Тилда ҳасратим қат-қат.

Кўпдир айтажак сўзим,
Ўгитларингга зормен,
Йиғлайсан деб дўстларим
Таъна қилар. Нетай мен?

Совуш бермайди менга
Ёқиб кетганинг олов.
Нетай, етмайман сенга,
Ўртага ташланган ғов.

Ишққа маскан юрагим,
Топиб бер деб қистайди.
Нима қилай, бераҳм
Руҳим сени истайди.

ТУН

Тог ортига ўтиб кетди кун,
Сокин чўкди тоза, салқин тун…

Мен дераза очганим чорбоғ
Сокин ухлар тун кўрпасида.
Майин қўшиқ ёйилар ҳар ён,
Эсиб ўтган ел шарпасида.

Сув оқади аллалаб тунни,
Ҳамма ухлар, уйда мен уйғоқ,
Парча қоғоз, кичик бир қалам
Бошим узра порлайди чироқ.

Тунда қанча хаёл, қанча куй,
Мен берилиб қулоқ соламан.
Сўз тополмай ифодасига,
Ранг ахтариб шошиб қоламан.

Соф ел эсар… Парвона учар,
Чироқ атрофида ўргилиб,
Ўзин уриб парт бўлади-ю,
Столимга тушади келиб.

Мен ёзаман, юлдузлар ўтар,
Ҳар бириси сўйлар бир эртак.
Мана, Ҳулкар қаршимда чақнар,
Ёрқин тонгдан келтириб дарак.

Тун ўтади, яна чорбоғдан
Кўтарилар саҳарги туман.
Мен-чи, аста чироқ сўндириб,
Отаётган тонгни кутаман.

Кўзларимда эриб кетди тун,
Ёйилмоқда ёрқин жувон кун…

КЎРГАНМИДИНГ КЎЗЛАРИМДА ЁШ

Соғинганда излаб бир нишон,
Қабринг томон олар эдим йўл.
Келтирардинг менга бир замон,
Энди ҳар чоғ мен элтаман гул.

Келдим. Узоқ қолдим мен сокин,
Сенинг азиз бошингда ёлғиз,
Осмон тиниқ эди ва локин,
Парча булут етиб келди тез.

Кўкда менинг бошимда туриб,
Гўё юрагимда қалқди у.
Кўзимдаги ёшимни кўриб
У ҳам тўкди ёшини дув-дув.

Биз йиғладик тепангда шу кун,
Келдингми деб кўтармадинг бош.
Айт-чи, сен-ла бахтиёр онлар
Кўрганмидинг кўзларимда ёш?

НЕ БАЛОГА ЭТДИНГ МУБТАЛО

Ўтди ойлар ғам билан оқиб,
Дил топмади зарра тасалло.
Фироқингда қолдим тутоқиб,
Не балога этдинг мубтало!

Кўз очгани қўймайди алам,
Бошим қўйсам куйдирар болиш.
Юпатолмас китоб ва қалам,
Мисраларим кўтарар нолиш.

Наҳот шунча маъсум, шунча пок
Севишмоқда алам бор шунча?
Бардош бермас ирода, идрок,
Тамоман лол ақл, тушунча.

Тоғдай бор деб билган юрагим
Қуш бошича қолмади чоғи?
Ғамни енгарман деган сарим
Яна ортар алами, доғи.

Эриб кетмагандим севгингдан,
Бўлмаслик-чун бахтингдан жудо,
Бирга қолиш учун сен билан
Куяман-у бўлмайман адо.

Манба: «Ёшлик» журнали, 11/2014